Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Դարձաւ միրզայն մեր ՚ի Կարսայ եւ եկն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի Յունվարի ԻԲ. որ առաքեցեալ էր անդ ՚ի Դեկտեմբերի ԻԱ, վասն իրակութեան Աբրահամու ընդդիմամարտին ճշմարտութեան: Եւ թէ զիարդ նա զպատուէրսն զորս առեալ էր ՚ի սրբազան Վեհէն, յառաջացուցեալ էր անդէն, ասասցուք: Քանզի ՚ի գնալն աստի ընդ Յովհաննէս վարդապետին, եւ վերստին դարձուցանելն ընդ ինքեանս զՄեսրոպ վարդապետն ՚ի Թալիշոյ ՚ի Կարս (որպէս ասացաւ ՚ի Դեկտեմբերի ԻԹ), ընծայեալ էին զընծայս փաշային եւ Իբրահիմ Էֆէնտուն եւ Քեահիային31), եւ զթուղթս իւրաքանչիւրոցն տուեալ էին ինքեանց: Եւ փաշայն հարցուցեալ էր ցմիրզայն թէ` շարաբաշն32) վասն է՞ր փախեաւ աստի: Նա պատասխանեալ էր թէ` վասն զի` կամեցեալ էր Իբրահիմ էֆէնտին առնուլ ՚ի նմանէ զհաշիւ չարախօսութեամբ Առաջնորդին տեղւոյս, եւ նա ՚ի մեծաւորէն իւրմէ երկնչելով ո'չ էր տուեալ զհաշիւ. եւ ՚ի բռնութենէ երկնչելով փախուձեալ էր: Ասէ փաշայն` ո՞չ ապաքէն Խալիֆայն գրեալ է առ Իբրահիմ էֆէնտին, թէ տես զհաշիւ նուիրակին մերոյ: Պատասխանէ Միրզայն, ո'չ երբէք գրեալ է Խալիֆայն զայդպիսիս թուղթ, եւ թէ գրէր, ես գրելոց էի, բայց ես զայդպիսի գիր ո'չ եմ գրեալ: Եւ առ այս պատասխանեալ էր փաշայն թէ` ես բնաւ ո'չ եմ տեղեակ անցիցս, զորս Խալիֆայն գրեալ է: Որ ճշմարիտ իսկ էր, զի առանց նորին գիտութեան զայս ամենայն չարիսս գործեալ էր Իբրահիմ էֆէնտին, չար առաջնորդին մատնութեամբ եւ կաշառօք: Իսկ զչարիս մոլեալ առաջնորդին զբովանդակն աստ ո'չ երկրորդեմ, եւ ո'չ երկարեմ, այլ Յովհաննէս վարդապետն իբրեւ ՚ի հանդիպիլն նմա յանդիմանեալ էր զնա վասն յիմարաբար յանդգնութեանն եւ հակառակութեանն ընդդէմ իշխանութեան, խրատելով եւս զնա, զի զգաստասցի ՚ի մեծագոյն թմրութենէն, նա յայտնապէս` եւ առանց ամօթոյ եւ երկիւղի ՚ի մէջ հրապարակի եւ ժողովրդոց բազմութեան, զբազում հայհոյութիւնս խօսեցեալ էր առ սուրբ Աթոռս եւ առ սրբազան Վեհըն: Եւ թէ` ես այսուհետեւ ՚ի Սսայ զմեռոն բերելոցեմ, եւ զանուն Էջմիածնի ոչ եւս եմ յիշելոց եւ ոչ հնազանդելոց նմա: Եւ Յօհաննէս վարդապետն զամենայն ներկայ եղեալսն անդէն վկայս արարեալ հայհոյութեանցն` զորս ականջօք իւրեանց լուան, որք եւ զչարագոյնս քան զայսոսիկ որք յառաջ քան զայն, պատմեցին նմա զնմանէ, եւ եկեալ առ Միրզայն պատմեալ էր նմա: Եւ նա մտեալ առ Իբրահիմ էֆէնտին, ծանուցեալ էր նմա զայս: Եւ նա ՚ի լսելն իսկոյն շարժեալ էր ՚ի բարկութիւն եւ արժանի պատժոց զնա վճռեալ: Որովհետեւ ասէ խայինէ խալիֆային իւրեանց եւ Աթոռոյն: Յայնժամ ասէ ցնա միրզայն, զայսոսիկ ո'չ թէ այժմ միայն ասէ, այլ եւ յառաջ քան զայս բազում անգամ. զոր եւ Խալիֆային լուեալ` գրեալ է ահա առ նա զբանադրանաց թուղթ, զոր պարտիմք յեկեղեցւոջն ընթեռնուլ տալ ՚ի մէջ հանդիսի, որպէս օրէն է նոցա: Եւ նա հրամայեալ էր այնպէս առնել: Ո'ւստի` առեալ միրզայն զբանադրանսն գնացեալ էր յեկեղեցին, եւ օրն այն կիւրակէ դիպեալ էր, եւ ամենայն ժողովուրդքն ժողովեալ յ՚աղօթս ՚ի ժամ սուրբ պատարագին: Եւ մտեալ յ՚ատեանն լռեցուցեալ էր զդպիրսն յ՚երգելոյ, եւ զէրէց ոմն կոչեալ տուեալ նմա զբանադրանսն պատուիրեալ էր թէ` ել ՚ի վերայ բեմին եւ կարդա' զայդ բարձրաձայն ՚ի լուր ամենայն ժողովրդեանն: Իսկ նսեմամիտն գոլով նստեալ յ՚աթոռ յանդիման սրբոյ Պատարագին, իբրեւ ծանուցեալ էր թէ իւր վասն է հոգեւոր պատիժն, փոյթ ընդ փոյթ ելեալ էր յեկեղեցւոյ անտի մեծաւ կորագլխութեամբ եւ յամօթահարութեամբ: Եւ Միրզային առեալ յետ ընթերցման զբանադրանսն, տարեալ արկեալ էր ՚ի վերայ նորա: Իսկ փաշայն իբրեւ կոչեալ էր զԻբրահիմ էֆէնտին, եւ հարցեալ թէ` ու~րէ թուղթն այն, զոր ասացեր ինձ թէ` խալիֆայն առիս զթուղթ ո'չ է գրեալ, այլ առաջնորդ Քաղաքիս ասաց ինձ թէ` գրեալ է առիս խալիֆայն, զի զհաշիւ նուիրակին առից, բեր զի տեսից. նա պատասխանեալ էր թէ` Խալիֆայն առ իս զթուղթ ոչ է գրեալ, այլ առաջնորդ Քաղաքիս ասաց ինձ թէ` Խալիֆայն առիս զթուղթ գրեալ` է զի ընդ քեզ զհաշիւ նուիրակին տեսցուք: Յայնժամ հրամայեալ էր փաշայն ածել առ ինքն զխաւարեալն, եւ խնդրեալ էր ՚ի նմանէ զթուղթն վերոյասացեալ: Իսկ նա զբանադրանսն հանեալ էր ՚ի յատենին: Եւ փաշայն բարկացեալ էր ՚ի վերայ նորա, թէ զայդ ո'չ ասեմ, այլ զայն` զոր ասացեալ ես Իբրահիմ էֆէնտուն թէ Խալիֆայն գրեալ է առիս: Եւ չարն լռեալ էր ՚ի վերերեւիլ ստութեանն: Յայնժամ սրտմտութեամբ հրամայեալ էր փաշայն ածել զնա ՚ի շղթայս. եւ զբազում տուգանս առեալ էր ՚ի նմանէ: Ապա կոչեալ առ ինքն զմիրզայն տուեալ էր ՚ի նա զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին, եւ խիլայեալ33) եւս զնա, եւ բերանով եւս ասացեալ, թէ ահա կատարեցի զխնդիրս եւ զկամս Խալիֆային, արդ դարձի'ր եւ գնա' եւ զոր ինչ տեսեր պատմեա': Իսկ Միրզայն միւսանգամ եւս պատասխանեալ էր թէ` ապա զնա ո'չ յղես ընդ մեզ առ Խալիֆայն` որպէս օրէն է իւրեանց երթալ բանադրեցելոյն առ յոտս բանադրողին: Եւ փաշայն պատասխանեալ էր թէ` զայդ ընդ Իբրահիմ էֆէնտուն տեսջի'ք: Եւ Միրզայն ելեալ յերեսաց փաշային` իբրեւ զայս խորհրդակցեալ էր ընդ Իբրահիմ էֆէնտուն, նա զայս պատասխանեալ էր թէ` ո'չ վայելէ իւչթուղլու34) վազիրի, եթէ յիշխանութենէ նորին թշնամի ումեք տացի նմա տանել յ՚այլ իշխանութիւն ըստ կամացն, այլ դու ե'րթ եւ յետ քանի աւուրց մեք առաքեսցուք զնա առ Խալիֆայն: Եւ այսու պայմանաւ եկն Միրզայն ՚ի սուրբ Աթոռս ընդ Մեսրոպ վարդապետին, բերեալ ընդ իւր զպատասխանիս թղթոցն` զորս ընդ իւր տարեալ էր: Որք էին ՚ի փաշայէն յԻբրահիմ էֆէնտուն` եւ ՚ի քեահիայէն, թէ ահա արարաք եւ կատարեցաք զխնդիրսդ. եւ սէր շատ: Այլեւ ՚ի ժողովրդոցն Կարսայ` եւ ՚ի գանձապետէն եւ ՚ի Յովհաննէս վարդապետէն (զորմէ ՚ի Դեկտեմբերի ԻԹ ասացաք) դարձեալ վասն սոյն իրակութեանցս, թէ զի՞նչ էանց եւ որպէս եղեւ: Եւ ժողովուրդքն խնդրեալ էին վասն իւրեանց զթուղթ օրհնութեան: Եւ չեւ եւս գրեալ սոցին զպատասխանիս սրբազան Վեհին: Եկին դարձեալ ՚ի սոյն աւուրս թուղթք Բ ՚ի Կարսայ դարձեալ` ՚ի յԻբրահիմ էֆէնտուն եւ ՚ի Քեահիայէն, որք խնդրեալ էին, զի արձակիցէ սրբազան Վեհըն զկապանս անիծելոյն աբրահամու: Համաձայնելով սոցին գրեալ էր եւ Խօջայ Յակոբ ոմն, որ էր ՚ի դրան փաշային զթուղթ առ սրբազան Վեհըն` զի արձակիցէ զնա անդ ՚ի կապանացն: Իսկ սրբազան Վեհըն զայս անպատեհ նոցին խնդիր բացասեաց իսպառ, եւ գրեաց թղթոցն զպատասխանիս որք են այսոքիկ:

Տաճկերէն թուղթք առ Իբրահիմ էֆէնտին եւ փաշայի Քեահիայն, բացասումն իսպառ խնդրոյ նոցին, թուեցուցանելով անհնարին, մինչ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գայցէ նա, որպէս է մեր օրէն:

Թուղթ եւս առ Խօջայ Յակոբն, որոյ սիրով մեղադրութիւն, վասն համաձայնիլոյն Տաճկացն եւ զանպատշաճ խնդիրս առնելոյն. ինքն գոլով հայ եւ բարւոք գիտելոյն զօրէնս մեր եւ զկարգ: Եւ զի` ծանուսցէ Տաճկացն այլ մի եւս գրել վասն այսր միւսանգամ զաղերսանաց թուղթ մինչ ո'չ յղիցեն. զի մի' ՚ի բացասիլն դժուարասցին, որպէս եւ ՚ի նոցին թղթոջ գրեցաւ:

Թուղթ եւս առ Մուրատ Աղայն, ըստ վերոգրեցելոցն մտաց: Եւ վասն այլոց եւս հարկաւոր իրակութեանց:

Թուղթ եւս առ Սպերու վանից Առաջնորդ Յովհաննէս վարդապետն: Որ ընդ միրզային մեր յղեցաւ ՚ի Կարս, յորմէ առեալ էր նուիրակ Մեսրոպ վարդապետն ըզ դրամ, զոր հատուցեալ էր ՚ի պարտս տուգանատրութեան (զորմէ ասացաք ՚ի Դեկտեմբերի ԻԱ). վասնորոյ տուեալ էր նմա ՚ի գալն աստ ընդ միրզային զմնացորդ Սրբալոյս Մեռոնին, զի նուիրակեսցէ զՔաղաքն զոր ինքն չեւ եւս էր նուիրակեալ, եւ հանցէ անտի զդրամն իւր: Եւ նա զկէս դրամին հազիւ թէ հանեալ էր: Վասնորոյ` գրեալ էր աստ այսր աղագաւ: Ըստ նմին եւ գանձապետն էր գրեալ: Ուստի` գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն, զի զմնացորդ Սրբալոյս Մեռոնին յանձնեսցէ գանձապետին, եւ առցէ ՚ի նմանէ զպակասն դրամին իւրոյ, եւ նմա զղապզ տացէ: Եւ վասն այլոց եւս իրակութեանց:

Թուղթ եւս ըստ սմին առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Մահտեսի Գրիգորն, զի սրբալոյս Մեռոնն առցէ, եւ պակասն դրամին լցուսցէ եւ զղապզ առցէ ՚ի Յովհաննէս վարդապետէն: Եւ հարկ ինքեան, զի փութով ՚ի սուրբ Աթոռս գայցէ, վասն հարկաւորի ինչ իրակութեան: Եւ յայնժամ գրեսցի առ ժողովուրդսն թուղթ օրհնութեան: Եւ այլ եւս բանք:

Օրինակք Յակոբ Աղային թղթոյ, տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն ՚ի թղթահամարն ՃԻԴ: Զորս առեալ գրաբեր առն որ էր հայ ոմն ՚ի դրանէ փաշային, ընդ փայեկին, զոր Յովհաննէս վարդապետն յղեալ էր, ելին ՚ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Յունվարի ամսոյ ԻԵ.