Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

ՅԻՇԱՏԱԿԱՐԱՆ
ԱՄԻ ԹՈՒԱԿԱՆՈՒԹԵԱՆՍ ՀԱՅՈՑ ՌՄԺԵ ԵՐՈՐԴԻ: ՉՈՐՐՈՐԴԻ ԱՄԻ ՀԱՅՐԱՊԵՏՈՒԹԵԱՆ ՏԵԱՌՆ ՍԻՄԷՈՆԻ ՎԵՀԱՓԱՌ ԵՒ ՍՐԲԱԶԱՆ ԿԱԹՈՒՂԻԿՈՍԻ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ՀԱՒՐ ՀԱՍԱՐԱԿԱՑ.

Ըստ հրամանի որոյ` վերստին ես պղերգս յիմում կոչման Իսահակ նուաստ սարկաւագս (որ երբեմն ՚ի դպրութեան Յովհաննէս), սկսայ դարձեալ ՚ի գործ յիշատակագրութեանս իմոյ ձեռնամխիլ, եւ առնել զպատմութիւն նորոյ ամիս, ՌՄԺԵ թուականիս, որ յաղագս թղթոց եւ նոցին որպիսութեանց ՚ի յօգտութիւն ապագայից:

Հանդերձեալ մեր Աստուծով զառաջիկայիս այսորիկ ամի զպատմութիւնս առնել, նախապէս զշնորհս Տեառն ցուցեալս առ մեզ` փառատրութեամբ հանդերձ յա'յտ արասցուք, եւ ապա ՚ի կարգ բանիս մերոյ դարձցուք: Քանզի` խաղաղութեամբ էած ՚ի վախջան հնոյ ամին, եւ ցնծութեամբ զնորս ետ սկսանել: Եզերելով զամենայն առաջադրութիւնս եւ զգործս մեր ՚ի բարին, եւ զնշան բարի երեւեցուցանելով մեզ վասն ապագային խաղաղութեան, եւ շնորհաւոր ամիս այսորիկ բարեբաստութեան: Որպէս եւ յայտ իսկ է ՚ի պատմութեան հնոյ ամին, եւ ՚ի նորումս եւս ըստ իւրաքանչիւր տեղւոջ բացատրելոց եմք: Ուստի` ընդ անբաւ նորին բարերարութեանց, եւ ըստ անչափ ողորմութեանց, մատուսցուք նմա զփառս եւ զգոհութիւնս յամենայն ժամ:

Եւ ապա` մեծայոյս առ նա լինելով եւ արժանաւոր մաղթանօք յաւարտն սկսելոյս այսորիկ հասուցանել խնդրելով` մատիցուք ՚ի կարգ բանիս: Քանզի տակաւին գոլով մեր յանցելումս ամի, ՚ի Դեկտեմբերի ամսոյ ԺԵ ժամանէին առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթք ՚ի Գէորգ վարդապետէն նուիրակէն Ուռումէլու (որ ՚ի Հոկտեմբերի ԺԵ էր գրեցեալ) ՚ի պատասխանի այնմ թղթոյ սրբազան Վեհին, որ գրեցաւ առ նա ՚ի Յուլիսի ԻԶ. յորում եւ ՚ի կարճոյ գրեցաւ նմա վասն փօլիցային որ արարաւ ՚ի վերայ նորա որպէս ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Ի: Եւ զի խնդրեալ էր նա յայնժամ զկտակագիր իմն, զոր Ստեփաննոս վարդապետ ոմն, մակ Չամքեարթան կոչեցեալ, ՚ի վախճանիլն իւր ՚ի Թօխաթ` արարեալ էր վասն սրբոյ Աթոռոյս, եւ էր` տուօղ կտակին ՚ի յՈւռումէլի եւ Գէորգ վարդապետն կամէր առնուլ ՚ի նմանէ: Բայց յայնժամ ոչ յղեցաւ այն, զի էաք յԵրեւան, յետոյ յղել խոստանալով: Եւ յետոյ ընդ Քեաֆայեցի ուխտաւորացն յղեցաւ կտակագիրն (զորոց ասացեալ է ՚ի յՕգոստոսի Գ) թէպէտ յայնժամ ոչինչ գրեցաւ վասն այսր ՚ի մոռացմանէ: Իսկ այժմ` տակաւին առ ինքն ո'չ գոլով հասեալ, վերստին խնդրեալ էր յղել: Իսկ վասն փօլիցային գրեալ էր թէ` ահա դրամ յղեցի ՚ի Պօլիս, այլ ո'չ էր գրեալ թէ` առ ով: Եւ ցուցեալ էր ՚ի Պօլիս զերկուս արս, Մահտեսի Բարխուտար եւ Պարոն Թօմայ անուամբ, զի զգիրս իւր առ նոսա յղիցէն, զի նոքա առ ինքն յղիցեն: Իսկ ժողովուրդքն Իսմայիլու Քաղաքին, վասն բազմութեան պարտուց, եկեղեցաշինութեան իւրեանց (զորմէ ասացեալ է ՚ի յԱպրիլի Է) նուիրակին սրբոյ Երուսաղէմայ ո'չ էին տուեալ զարդիւնս ինչ, որոյ աղագաւ եւ սա առնէր զկասկած:

Ուստի գրեաց զթուղթ սրբազան Վեհըն ՚ի պատասխանի թղթոյն, ծանուցանելով նմա զյղելն իւր առ նա կտակագրի Չամքեարթանին, եւ պատուէր` զի թէ Չամքեարթանի տղայն զկտակն ո'չ տայցէ, ծանուսցէ ինքեան: Եւ վասն փօլիցային, զի գրեսցէ ՚ի Պօլիս առ ով եւ յղեալ իցէ զդրամն, զի տացեն Մահտեսի Մօվսէսին եւ զպակասն եւս լցուսցէ: Եւ վասն Պիլօր ջահին կրկին պատուէր (զորմէ ասացաւ ՚ի Յուլիսի ԻԶ): Այլ եւ վասն գանձանակացն Խորվիրապայ եւ սրբոյ Գեղարդին: Ծանուցանելով զշինութիւն Խորվիրապին, եւ պատուիրելով` զի յամենայն տեղիս պատուիրեսցէ` զի ՚ի գնալն ժողովարարին Խորվիրապայ իւրով կոնդակաւ, տացեն նմա զամենայն գանձանակական արդիւնսն: Իսկ եւ վասն Իսմայիլցոցն միամտութիւն նմին. գրելով եւս առ նոսա զթուղթ, Մխիթարութիւն վասն վշտակրութեանցն, որ յաղագս եկեղեցւոյն շինութեան եւ զորպիսութիւնս կոնդակացն ծանուցանելով նոցա, եւ պատուիրելով վասն նուիրակին զի յերթալն անդ, բաց ՚ի նուիրակական արդեանցն տացեն եւս նմա զյատուկ իմտատիայս վասն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպաշինութեան: Եւ այլ բանք:

Թուղթ եւս ՚ի Պօլիս առ վերոյիշեալ Մահտեսի Բարխուտարն եւ Պարոն Թօմայն, պատուէր զի զթուղթ Գէորգ վարդապետին յղեսցեն առ ինքն եւ այսուհետեւ եւս զթուղթ իւր առ նա հասուսցեն եւ զնորինն առ ինքն: Եւ վասն ՚ի Պօլիս յղեալ դրամոյ Գէորգ վարդապետին, զի թէ առ ինքեանս իցէ յղեալ, տացեն Մահտեսի Մօվսէսին եւ այլ առ այս բանք:

Գրեաց նաեւ սոյն դրամոյ աղագաւ զթուղթ եւս առ Մահտեսի Մօվսէսն ՚ի Պօլիս, զի թէ առ ինքն չիցէ յղեալ զայն Գէորգ վարդապետն, առ ով եւ իցէ յղեալ, առցէ եւ զպակասն եւս ՚ի յառնուլն ծանուսցէ ինքեան: Եւ զի զՊատմագիր իմն Աղուանից Ներսէս կաթուղիկոսն Աղուանից ՚ի ձեռն Յակոբայ կաթուղիկոսին յղեալ էր առ Յակոբ պատրիարգն ՚ի Պօլիս, զի տպել տացէ, եւ նա ո'չ էր տպեալ, վասնորոյ գրեցաւ հարկիւ, զի առեալ զայն ՚ի Պատրիարգարանէն յղեսցէ փութով: Եւ այլ եւս բանք, եւ որպիսութիւնք ներկայականք:

Այլ եւ ՚ի Պօլսոյ ժամանեաց թուղթ, ՚ի տիրացու Խաչատուրէն, որ գրէր զհասանիլն թղթոց սրբազան Վեհին ՚ի Պօլիս, որ յղեցաւ ՚ի Սեպտ. ԻԲ եւ թէ զի՞նչ անդէն անցեալ էին անցք, զի այժմ ինքեանք էին կամեցեալ զԲարսեղ վարդապետն հաստատել անդ վէքիլ ՚ի կողմանէ սրբոյ Աթոռոյս եւ այլ եւս ըստ սոցին բանք: Այլ սրբազան Վեհըն այժմ ո'չ գրեաց նմա զպատասխանի: Այլ զթուղթ առ Պարոն Մելքոն Աղայն ՚ի Կարին եւ զվերոգրեալ թուղթսն ՚ի միում պահարանոջ յղեաց առ նա, զի յղեսցէ փութով առ Խաչատուրն ՚ի Պօլիս, զի եւ նա տացէ Մահտեսի Բարխուտարին եւ Թօմային, խնդրելով եւ զորպիսութիւնս Սարգիս եւ Գրիգոր վարդապետացն մերոց, որք ՚ի Դեկտեմբերի Զ յղեցան երթալ ՚ի յԱխլցխայ: Այլ եւ յաղագս ճոթեղինաց ինչ պիտանաւորաց: Զորս ՚ի միում պահարանոջ յղեաց սրբազան Վեհըն ՚ի ձեռն Իւչքիլիսայի միաբան Աբեղայի ուրուք (որ դառնայր ՚ի վանքն իւրեանց զի Զաքարիա վարդապետն եկեալ էր աստ) ՚ի Բայազիտ ՚ի ձեռն Տէր Վահանին, զի նա յղեսցէ ՚ի Կարին ՚ի ձեռն Մելքոն Աղային: Օրինակ երկուցն միայն ՚ի բոլորագրահամար տետրն ՃԿԶ, ՄԻԲ:

Իսկ ՚ի գալ Բայազտոյ փաշային ՚ի տեղի իւր, որպէս գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի Նոյեմբերի ԺԷ առ Մարգար Աղայն առնուլ անդուստ զպատշաճաւոր ընծայս եւ մատուցանել նմա, նա ըստ այնմ ո'չ էր արարեալ, այլ գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն յղել զբրինձ ըստ սովորութեանն: Եւ յայսմ միջոցի յղեալ էր աստ փաշայն զչուխատար ոմն վասն բորինճանաթթուի, եւ առ սրբազան Վեհըն եւս գրեալ էր զթուղթ: Վասն որոյ զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ փաշայն: Սէր եւ մխիթարութիւն վասն բազմաց վշտակրութեանցն եւ աշխատանացն զորս կրեաց ՚ի վերայ Մանազկերտու զի ջանաց առնուլ զայն վասն միոյ ուրուք որդոցն իւրոց, եւ ոչ կարաց, այլ մանաւանդ թեթեւեցաւ, եւ ՚ի վախճանի զբազում տուգանս եւս ՚ի վերայ էարկ օսմանցոց Արքայն, յղեալ զմուբաշիր42):

Թուղթ եւս առ Ունուզ բէկն գրեաց, դարձեալ սէր ըստ վերոգրեցելոյն:

Թուղթ եւս առ Մարգար Աղայն` դարձեալ հարկ` զի անդուստ զընծայս առեալ մատուսցէ փաշային եւ Ունուզ բէկին: Եւ այլ բանք: Զորս առեալ չուխատարին` ել ընդ վերոյիշեալ Աբեղային ՚ի Յունվարի Ա:

Արքայն վրաց Հերակլէս, Աստուածազօրն եւ քաջ ախոյեանն եկեղեցւոյ, զքաջութեամբ ձեռն ածեալ թշնամիսն սրբոյ եկեղեցւոյ, եւ իւրոյ պատուական գլխոյն (զորոց ասացաւ ՚ի Դեկտեմբերի ԻԱ), ըստ չարութեան իւրեանց ածեալ նոցին զմահ եւ զպատիժս, ուրախութիւն մեծ առնէր ամենայն տանն Վրաց: Որ թէպէտ ըստ իւրոյ գթասրտութեանն ողորմիլ կամէր նոցին, այլ բոլոր մեծամեծք Քաղաքին եւ երկրին վրաց, ինքեանք իսկ լինելով վրէժխնդիր ո'չ թողուին զնա ՚ի կամս իւր, այլ ուղիղ եւ զարմանալի դատաստանաւ, զերկուսն ՚ի նոցանէ խողխողէին եւ զմինն օծեալ նաւթիւ, հրով այրէին, եւ զմիոյ լեզուն հատանէին, եւ բազմաց զվէրս եւ զարատս յանձին դնէին, որք միանգամ մասնակցեալ էին աշխարհակործան խորհրդոյ: Ապա որդին Հերակլայ Գէօրկին Պարոնն, պատրաստեալ զընծայս վասն սրբազան Վեհիս մերոյ եւ Երեւանու խանին, յղէր ՚ի ձեռն միոյ ումեմն ծառայի իւրոյ Հայոյ, որոյ անունն էր Գէօրկի, որ էր միրզայն նորին: Որ եկն ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի վախճան անցելոյ ամին: Եւ ընծայն էր ազնիւ ղաճարի իմն սրմայաբան: Գրեալ էր եւ զթուղթ սիրոյ առ սրբազան Վեհըն: Վասնորոյ եւ սրբազան Վեհըն անբաւ շնորհակալութեամբ եւ օրհնութեամբ գրեաց զթուղթ առ նա ՚ի պատասխանի թղթոյն: Եւ զընծայաբերն եւս ըստ արժանւոյն խիլայեալ` ետ նմա զթուղթս:

Իսկ յետ քանեաց աւուրց զկնի այսորիկ, եւ յԱրքայէն Հերակլայ ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ, որ ծանուցեալ էր զպատահումն չար իրակութեանն, որ առ ինքն, եւ ընդ Անտօն Կաթուղիկոսին միաբան, խնդրեալ վասն Պետրոս քահանայի ումեմն զԱւագ Քահանայութիւն ՚ի յեկեղեցին Վանքի, որոյ որդին էր Կաթուղիկոսին սպասաւոր: Իսկ յայնմ եկեղեցւոջ էր Աւագ Քահանայ Մկրտիչ անուամբ, ծեր եւ աղքատ: Եւ յառաջ քան զայս Քահանայ ոմն կամեցաւ յափշտակել ՚ի նմանէ, եւ սրբազան Վեհըն բանադրեաց զնա (զորմէ ասացեալ է ՚ի Դեկտեմբերի Է եւ յայլս տեղիս): Բայց այժմ` յանբաւ սիրոյ Արքային հարկեալ զկոնդակ վասն Աւագ Քահանայութեան վերոյիշեալ Պետրոս Քահանային աղագաւ գրեաց ՚ի վերայ ժողովրդոց Վանքի եկեղեցւոյն, զի զնա ընկալցին յԱւագ Քահանայութիւն ինքեանց: Ցուցանելով թէ` ըստ խնդրոյ եւ խաթեր Արքային եւ Անտօն Կաթուղիկոսին զայս արարի, եւ ոչ եթէ լսելով զամբաստանութիւն ինչ զհնոյն, կամ խնդիր ինչ ՚ի ձէնջ յաղագս նորոյն:

Գրեաց եւ զպատասխանի թղթոյ Արքային, նախապէս օրհնութիւն վասն պատահեցելոցն չար իրակութեանց: Եւ վասն Զաքարիա վարդապետին, որ ընդ Յօհաննէս Կաթուղիկոսին ՚ի Դեկտեմբերի ԻԸ յղեցաւ, միամտութիւն եւ յաղագս որ ինչ այնս իրակութիւնս բանից: Եւ վասն վերոյիշեալ կոնդակին, թէ ահա յղեցաք ըստ խնդրոյդ: Նա եւ ետ գրել սրբազան Վեհըն, զփուսուլայ վրացերէն գրով, զի ինքն առանձին ընթերցցի: Որ էր դարձեալ յաղագս վերոյիշեալ Պետրոս երիցուն: Ցուցանելով նմա զկարի իմն անպատեհութիւն խնդրոյն. վասն զի` գանգատ ինչ մինչեւ ցայժմ ոչ էր լուեալ զնմանէ, այսինքն` զհին աւագ երիցուն, եւ զորպիսութիւն նորոյն ո'չ գիտէր եւ ո'չ զխնդիր ինչ ընկալեալ էր վասն նորա ՚ի ժողովրդենէ այնմ վիճակի: Եւ զի` խնդրօղ էր, եւ յոտս տուողին խոնարհիլ եւ գալ ո'չ ախորժէր: Եւ այլ եւս ըստ սմին բանք գրեցան:

Թուղթ եւս առ Անտօն կաթուղիկոսն վրաց, մեղադիր լինելով նմա վասն զանպատեհ խնդիրն առնելոյն: Ածելով նմա ՚ի վկայութիւն զԱռաքելականն բան որ ասէ: Զերիցուէ զչարախօսութիւն մի ընդունիցիս, բայց եթէ երկուք կամ երիւք վկայիւք: Իսկ մեք եւ ոչ զմի ինչ պատճառս ունելով, կամ զգանգատանս լուեալ գոլով, եթէ արգելուցումք զնա յԱւագ Քահանայութենէն, ասէ ցմեզ զի՞նչ հանէ մէջ որով իրաւամբ դատեցիք զիս, եւ ո՞ է թշնամին իմ: Եւ ՚ի վախճանի այս թէ` ահա եւ դու ես գլուխ եկեղեցւոյ, եթէ ցքեզ զայս հարցանիցեն, յայնժամ դու զի՞նչ առ այս պատասխանես: Եւ զկոնդակն յղեալ նմա, գրեաց, թէ ահա առ քեզ յղեցի ՚ի տալ նմա, վասն խաթեր քո եւ Արքային: Վասնորոյ` անպարտ եղէց ես այսուհետեւ, եթէ հակառակ չիցէ ինչ յարդարութեան իւրում Քահանայն այն ծեր եւ աղքատ:

Թուղթ մի եւս առ Դիւանբէկին` դարձեալ այսր աղագաւ, ՚ի պատասխանի թղթոյն: Այսոքիկ ՚ի ձեռն Շահվէրտի անուամբ ծառայի Արքային յղեցան: Դարձեալ ՚ի ձեռն Գէօրկուն: Թուղթ եւս առ Պարոն Դաւիթն, օրհնութիւն եւ շնորհակալութիւն շատ, վասն ծանուցանելոյն Արքային զթշնամեացն խորհուրդ: Որոյ յղեաց եւս զգին միոյ ազնիւ խելայի ՚ի յօրհնութիւն:

Օրինակ ոմանց նոցին է ՚ի բոլորագրահամար տետրն յերեսն ՄԻԳ եւ ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի ԻԲ: Որովք ելին Գէօրկին եւ Շահվէրտին ՚ի Յունվարի Է:

Ժողովարարութեան թուղթ եւս տուաւ Եսայի անուամբ հայոյ ումեմն թիֆլիզեցւոյ, որոյ զորդին գերեալ լակզի ոմն` վաճառեալ էր ՚ի վերայ ումեմն լակզւոյ տասնեւվեց թումանի եւ կիսոյ: Եւ լակզին այն գոլով նախածանօթ հօրն նորին Եսայեայ, գրեալ էր առ նա թէ` եկ զորդին քո տար եւ զգինն տուր: Եւ նա առեալ ՚ի Քաղաքացւոց անտի զվկայական թուղթ, եկն լալով առ յոտս սրբազան Վեհին, լակզւոյ գիրն եւս ընդ իւր ունելով: Ուստի` եւ սրբազան Վեհըն շնորհեաց նմա զայս թուղթ ՚ի վերայ բոլոր տանս Արեւելից, երկու ամ պայմանաւ: Ի Յունվ. Է:

Որպէս ՚ի վերոյ ՚ի Յունվարի Ա ասացաք, իբրեւ արկանէր արքայն օսմանցւոց զտուգանս ՚ի վերայ փաշային Բայազտոյ, վասն գիւղօրայսն Մանազկերտու Բ հինահարութեամբ աւերելոյն, եւ զմեծ վնասս հասուցանելոյն, նա ապա անճարակ լեալ, զձեռն արկանէր այսր եւ անդր խնդրելով զդրամս յօգնութիւն ինքեան: Որեւ առ խանն մեր եւս յղեալ էր զարս, թղթով եւ ընծայիւք, յաղագս այնր խնդրոյ, որք էին, եղբայր Ունուզբէկին եւ Մուսա քեաթիպն իւր: Ընդ որոց եւ սրբազան Վեհին յղեալ էր զճոթեղէն ընծայս: Գրեալ էր եւ զթուղթ սիրոյ: Վասնորոյ` զթուղթ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն, ՚ի պատասխանի թղթոյն ըստ գրեցելոյն: Որով ելին նոյն գրաբեր տաճիկքն ՚ի Յունվարի Ե: