Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Սրբոյն Ստեփաննոսի նախավկայի վանիցն` որ ՚ի Շամբ, Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն (որ յիշեցաւ ՚ի յԱպրիլի Գ) դարձեալ ՚ի ժողովարարութենէ եկն ՚ի սուրբ Աթոռս եւ կամէր երթալ ՚ի վանսն իւր: Այլ սրբազան Վեհըն զնուիրակական կոնդակ գրեալ վասն նորա ետ նմա զնուիրակութիւն Թարվիզու: Եւ զվեց Յանձնարարութիւն եւս ետ նմա առանց անուան: Թուղթ եւս առ Խօյեցի Պ. Բատալն սիրով մեղադրութիւն նմին վասն Բ կին առնօղ Վարդանին, զոր խոստացեալ էր առնուլ եւ բերել ընդ իւր ՚ի սուրբ Աթոռս (որպէս ցուցաւ ՚ի Դեկտ. Ը) եւ ոչ ինքն եկն եւ ոչ զնա յղեաց եւ հարկ, զի ՚ի գարնանն առեալ եկեսցէ: Եւ զի` փութով զերկու քանքան հանօղ լաւ վարպետս ճարեալ յղեսցէ:

Առ Խօյայ Ահմատ բէկն, սէր եւ յանձնարարութիւն վասն Գրիգոր վարդապետին: Եւ վասն Բ կին առնողացն նոյն որ ինչ ՚ի Դեկտ. Ը գրեցաւ. Գրեաց նաեւ առ Նախիջեւանու իշխօղ Քեարիմ բէկն, յանձնարարութիւն վասն սրբոյ Նախավկայի վանիցն, թուղթ մի եւս առ միաբանս եւ ժողովուրդս նոյնոյ սրբոյ վանիցն, պատուիրելով հնազանդիլ Գրիգոր վարդապետին եւ միաբան վանիցն շինութեան լինիլ հոգածու, ել աստի ՚ի Յունվ. Գ:

Օրհնութեան թուղթ գրեցաւ առ Խօյեցի կին ոմն, որ ՚ի ձեռն Աղախանի ումեմն Ա ֆնտղլու ոսկի ՚ի Յունվ. Է:

Ի Պօլսոյ առ սրբազան Վեհս մեր թուղթք ժամանեցին, որք յոյժ անօգուտք էին, վասն որոյ` ոչ գրեցաւ նոցին պատասխանի ինչ: Անօգուտ էր ըստ նոցին եւ թուղթ տիրացու Խաչատուրին, սակայն` յառաջ քան զայս էր գրեալ զթուղթ երկար որպիսութեամբք, յորում եւ ՚ի Գասպար Աղայէն լեալ էր թուղթ, որք չէին հասեալք աստ, վասնորոյ` գրեաց առ Խաչատուրն ՚ի պատասխանի թղթոյն զթուղթ, յանդիմանութիւն նմին վասն կորուսեալ թղթոցն, որ ոչ գրէր թէ ընդ ում յղեցի եւ վասն անօգտութեան այս գրոյս եւ պատուէր զի ըստ կարգին գրով գրեսցէ զկանոնականէն թէ զինչ առնիցեն եւ զսրբոյ Կարապետին կողմանէ իրակութեանց (զորոց ասացաւ ՚ի Նոյ. Ե): Իսկ զայն թուղթն, զոր ՚ի Սեպտ. ԻԳ գրեաց առ Տիրացու Ղազարն սրբազան Վեհըն, հասեալ էր առ նա եւ նա գրեալ էր զպատասխանին որ էհաս սրբազան Վեհին: Վասնորոյ գրեաց առ սա միամիտ առնել զնա, խոստանալով յետոյ զպատասխանին գրել` եւ զոր ինչ խնդրեալն էր կատարել:

Գրեաց եւ ՚ի Զմիւռին զթուղթ առ Ղուկաս վարդապետն պատուիրելով փութով տալ աւարտ գործոյն եւ հասանիլն առ ինքն թղթոյս, զորպիսութիւնս իւր գրել եւ վասն տպագրութեան բանին, նոյն որ ինչ ՚ի Նոյ. Ե գրեցաւ: Առ Խաչատուրն յղեցաւ այս, յղել առ նա: Սորա օրինակն ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն ՄՁԳ:

Թուղթ ՚ի Կարին առ Զաքարիա վարդապետն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, հարկելով ընդ Մելքոնին հոգալ եւ զկորուսեալ գրեանս Խաչատուրին թերեւս գտանել եւ յղել: Եւ վասն Ակնեցոցն` թէ զի՞նչ, ՚ի ներքոյ գրելոց եմ, առ որ հասեալ էր ՚ի նոցանէ (1. Ծ) դրամ ինչ: Եւ զի զամենայն հոգալիսն հոգալոց էր, մնացեալ էր միայն բան Հնդկաց նուիրակին (որ ՚ի Դեկտ. Զ յիշեցաւ) գրեաց զի զայն եւս հոգացեալ փութով եկեսցէ: Յղեալ էր զիրս ինչ, որք հասին եւ միամտութիւն գրեցաւ: Կամէր Մելքոնն տալ զչիչակլու խառայ, յղեալ էր զփաթուրայն51) չհաւանեալ դարձոյց: Կամէր եւս տալ մեզ ՚ի Կարին զդրամ եւ յայն կողմունսն զփօլիս առնել, գրեցաւ միամտութիւն յետոյ առնել: Եւ վասն Սարգիս երիցուն (որ ՚ի Հոկտ. Լ յիշեցաւ) որ զլրբութիւնս առնէր եւ ջանայր մատնողութեամբ զվնաս հասուցանել ժողովրդեանն, գրեաց` զի խրատեսցէ զգաստանալ, զի մի յետոյ զղջասցի: Վասն սորա յառաջ զթուղթ մի էր գրեալ, գրեաց թէ առ Բարսեղ պետն յղեցի, զի ինքեանք գիտասցեն եւ հարկ` զի զլուեալն իւր ՚ի նմանէ գրեսցէ Բարսեղ պետին եւ զիրացն նորին դաւթարն եւս առ նա յղեսցէ: Եւ զի զԲաղտասարի Քերականութիւնս առեալ բերցէ: Եւ թէ եւս իցէ յամելոց, զառ ինքն եղեալ ճոթեղէնսն յղեսցէ: Եւ զի զթուղթ մհ. Փիլիպպոսին (որ գրեցաւ ՚ի Սեպտ. ԺԶ) չէր տուեալ նմա եւ ՚ի մէջն գոյր Արապկերու Առաջնորդին թուղթ, գրեաց, զի հանեալ յղեսցէ: Եւ բազումք ըստ սոցին մանր բանք: Գրեաց եւ ՚ի պատասխանի զթուղթ եւս առ Մելքոն Աղայն, դարձեալ վասն նոյն բանից, զոր ինչ առ Զաքարիա վարդապետն գրեաց: Ա կարաս գինի եւս յղեաց առ Զաքարիա պետն վասն իշխանացն: Թուղթ եւս առ Եփրիկեանց մհ. Գրիգորն, շնորհակալութիւն վասն ձեռնտուութեան հոգալեաց Զաքարիա վարդապետին եւ լինելոյն ջատագով իմտատիային (որ ՚ի Դեկտ. Զ ասացաւ) եւ վասն Սարգիս երիցուն եւ գինւոյն: Թուղթ մի եւս առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Սարգիս վարդապետն, հարկաւորապէս վասն Զայիմի թղթոյն (որ ՚ի պատմութեան ՌՄԺԴ ամին եւ ՚ի Դեկտ. Զ յիշեցեալ գոյ): Զի սրբազան Վեհըն ՚ի Մայիսի ԻԲ գրեաց առ նա զամենայն թուղթսն` որք էին Ախլցխայու աղագաւ, յետս ետ բերել, իսկ այն թուղթն առ նմա էր մնացեալ: Վասնորոյ գրեաց զի կամ աստ յղեսցէ, եւ կամ առ Եփրիկեանց մհ. Գրիգորն յղեալ, գրեսցէ նմա ՚ի մէջ պահարանի դնել եւ յղել ՚ի յԱխլցխայ իւր մարդոյն, զի նա տացէ անդ մհ. Յօնանին: Զի սրբազան Վեհըն յղել կամէր զնա անդ վասն Ախթարմայիցն (զոր յետոյ ասելոց եմ): Եւ պատուէր` պահել զայս ծածկաբար: Այս առ Զաքարիա վարդապետն յղեցաւ յղել առ նա: Իսկ Առաջնորդն Ակնայ Մարտիրոս վարդապետն (որ ՚ի յՕգոստ. ԻԸ գնաց աստի ՚ի Կարին, զի զբանադրեալսն առեալ եկեսցէ) ՚ի բազում աւուրս մնացեալ անդ, իբրեւ նոքա ոչ էին եկեալ դարձեալ վերստին ՚ի սուրբ Աթոռս եկն ունելով վասն իւր ՚ի ժողովրդենէն զվկայական թուղթ, յաղագս անպարտութեան իւրոյ: Եւ յետ աւուրց, եկն մի ոմն եւս ՚ի բանադրելոցն Գրիգոր անուամբ, որ ընդ Առաջնորդին հաշտիլ ոչ կամէր, այլ յուզէր աստէն զնոր իմն խռովութիւն: Եւ սրբազան Վեհին զայս տեսեալ, ոչ կամեցաւ թողուլ զնոսա աստի այլ արգել աստ, զի մնացեալքն եւս եկեսցեն եւ արկցէ ՚ի մէջ նոցա զխաղաղութիւն եւ արձակեսցէ, որպէս եւ յառաջ իսկ կամէր: Իսկ Արապկերու Առաջնորդ Պետրոս վարդապետն, ըստ հրամանի սրբազան Վեհին (որ յիշեցաւ ՚ի Մայիսի ԻԲ եւ ՚ի Սեպտ. ԺԶ), գնացեալ էր ՚ի յԱկն, եւ զբանադրեալ մեռեալ Կիւրեղն արձակեալ էր եւ նոքա տուեալ էին ՚ի հոգեբաժին նմին, զդրամս (1 ծ. ), զոր ՚ի ձեռն Մուրտիկեանց մհ. Փիլիպպոսին հասուցեալ էր ՚ի Կարին Զաքարիա վարդապետին: Եւ Քաղաքացիքն գրեալ էին զթուղթ աղերսանաց առ սրբազան Վեհըն, համարելով թէ` ո'չ հաճիցի ընդ այնքան տուեալն: Նոյնպէս եւ Պետրոս վարդապետն էր գրեալ: Վասնորոյ` ՚ի պատասխանի սոցին զթուղթ գրեաց առ Ակնայ ժողովուրդսն, վերստին արձակումն եւ օրհնութիւն հանգուցեալ Կիւրեղին եւ ընտանեացն: Եւ մեղադրութիւն նոցին յաղագս ընդ վայր կարծեաց նոցին, որք կարծէին բարկանալ վասն սակաւութեան դրամոյն, թէ մեք ոչ եթէ վասն դրամոյ զմարդ բանադրեմք, այլ ըստ իւրում ապիրատութեան:

Առ Պետրոս վարդապետն, ըստ նմին դարձեալ եւ շնորհակալութիւն վասն գնալոյն ըստ իւր պատուիրին ՚ի յԱկն եւ զհրամանն կատարելոյն: Եւ զի գրեսցէ զորպիսութեանց Յօնան պետին եւ զթղթոցն, որք գրեցան առ սա վասն նորին ՚ի Նոյ. Ե եւ յառաջ եւս: Եւ վասն եկեալ եւ մնացեալ բանադրելոցն Ակնայ եւ զԱռաջնորդէն, զինչ ՚ի վերոյ ասացաւ: Թուղթն Ակնայ առ սա յղեցաւ:

Ի Կարին առ մհ. Փիլիպպոսն Մուրտիկեանց եւ յեղբայրն իւր Պ. Առաքելն: Շնորհակալութիւն նոցին վասն (Ե) եւ (Գ) տուեալ փօլիցայիցն մինչեւ ցայժմ Զաքարիա պետին: Եւ վասն վիճոյն, որ փօլիցայի աղագաւ անցեալ էր ՚ի Պօլիս ՚ի մէջ նուիրակին մերոյ եւ օրթաղին իւրեանց Պ. Փիլիպպոսին միամտութիւն նոցին, թէ գիտեմ ես թէ ումէ մեղն եւ մեք այնր աղագաւ զթուղթս եմք գրեալ, թէ զինչ գրեն մեզ ձեզ ազդելոց եմք: Եւ զԱկնեցւոցն նոյն` որ ինչ ի վերոյ գրեցաւ: Եւ միամտութիւն վասն բանադրեալ Գրիգորին վերոյիշելոյ, որոյ աղագաւ գրեալ էին զաղերս: Նաեւ շնորհակալութիւն վասն զՊետրոս պետի յղեալ Կիւրեղի դրամն ՚ի Զաքարիա վարդապետն տալոյն: Առ սոսա յղեցաւ թուղթ Պետրոս պետին եւ Ակնցոցն ՚ի միջին, զի յղեսցեն առ նա: Օրինակ Ակնցոց թղթոյն ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն է յերեսն:

Առ Տէր Պետրոսն գրեցաւ ՚ի Կարին յանդիմանութիւն վասն դժուարանալոյն, թէ ինձ զթուղթ ոչ գրես: Ի ձեռն գրաբեր Մելքոնին Սայւոյ Յունվ. Ը:

Ընդ չուխատարին այնմիկ, որ յիշեցաւ ՚ի Դեկտ. Ի, եկն ՚ի սուրբ Աթոռս որդի գանձապետին Կարսայ Պ. Եղիկն, բերեալ զթուղթս ՚ի Բաղտասար վարդապետէն վասն զանազան խնդրոց, զորոց ասացից: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց առ նա զթուղթ ՚ի պատասխանի թղթոյն: Որոյ գրովն եւ ըստ խնդրոյն` վերոյիշեալ չուխատարին ետ զչուխայ մի եւ զԼ լիտր բրինձ: Եւ զոր ինչ խարճս արարեալ էր նա ՚ի վերայ վանիցն (զորոց մասամբ ասացեալ է ՚ի Նոյեմ. ԻԹ եւ յայլուր) զայսն այժմ ընդ Եղիկին յղեաց ըստ խնդրոյն (5) ընդ որոց խնդրեալ էր զբամբակ, այլ ո'չ յղեաց: Նաեւ ըստ խնդրոյն` յղեաց զԺԲ հօխայ լաւ արաղ վասն փաշայի Քեահիային եւ թուղթ եւս առ նա գրեալ ՚ի պատասխանի թղթոյն յղեաց առ սա: Նաեւ վասն սրբոյ Աթոռոյս` առեալ յղեալ էր անտի զիրս ինչ, որոց գինն ՚ի վերոյ յիշեալ (5) դրամոջն էր եւ հաշիւ նորին Մկրտիչ վարդապետն մեր ընդ նմա տեսանելոց էր գրով: Իսկ Պետրոս վարդապետն` հրամանի սրբազան Վեհին ո'չ անսալով` որ գրեաց առ նա ՚ի Նոյեմ. ԻԹ գալ աստ, փախուցեալ էր: Գրեցաւ սմա մեղադրութիւն վասն թողնլոյն: Եւ դարձեալ մեղադրութիւն վասն տալոյն ՚ի յընծայ Կարսայ նոր փաշային` զՃ թիլանի բրինձ, որոյ աղագաւ ՚ի Նոյեմ. ԺԹ գրեաց թէ` յղելոց եմք աստի զբրինձ, այլ նա այնմ ո'չ մնալով` դրամով առեալ ընծայեալ էր: Մանաւանդ` զի սովորաբար մեք յառաջ Ծ թիլանի տայաք, այլ նա զՃըն արար սովորութիւն: Նոյնպէս եւ վասն Կ թիլանի եւս Քեահիային տալոյն եւ վերոյիշեալ արաղին եւ այլ սոյնպիսեաց. որք լինէին նոր կանոն: Եւ զի Պետրոս վարդապետն վերոյիշեալ ՚ի փախչիլն զէրէց մի ձեռնադրեալ առանց գիւղի եւ վիճակի, թողեալ էր ՚ի Ղօշավանքն եւ նա էր Կարնեցի, գրեաց սմա, զի արգելեալ ՚ի կարգէն ՚ի սուրբ Աթոռս յղեսցէ: Իսկ ՚ի Հոկտ. ԺԶ զպատուէր ընկալաւ վասն երկկանանց եւ այժմ զնոցանէ բան ինչ գրեալ էր, գրեաց այժմ, զի խրատեսցէ զգաստանալ եւ թէ ոչ լուիցեն, յանուանէ ծանուսցէ: Նոյնպէս եւ ՚ի գեղջ իրիք գոյին Ախթարմայք, գրեաց զի խրատեսցէ ՚ի դառնալ եւ ՚ի չհնազանդիլն, ծանուսցէ, զի յղեսցէ առ նա զֆերմանն, որ վասն Ախթարմայից հանեալ գոյր (զորմէ ասացեալ ՚ի Յունվարի ԻԱ): Եւ վասն արօրին սրբոյ Աթոռոյս պատուէր` որպէս եւ ՚ի Նոյեմ. ԻԹ: Դարձեալ եւ ՚ի պատասխանի միւսոյ թղթոյն, զոր ընդ Եաղուբ եւ Իւսուֆ Աղայիցն գրեալ էր, որ խնդրեալ էր Իւսիւֆ Աղային աղագաւ զԶՃ թիլանի բրինձ եւ վասն Եաղուբ Աղային զքացախ, գրեաց զմեղադրութիւն, թէ մի եւս յայսպիսի ծանր խնդիրս տաճկացն յօժարիցիս: Քանզի` յղեալ էին նոքա զդրամ թիլանւոյն ԺԵ փարայ, իսկ աստ տային ԺԸ փարայով: Այլ վասն խաթեր սրբազան Վեհին ԺԶ փարայով ետուն եւ յիւրաքանչիւր թիլանում Ա փարայ ի մէնջ եղեւ:

Գրեաց առ ժողովուրդսն Կարսայ շնորհակալութիւն վասն ՃԺԲ ղռուշ գանձանակադրամին, զոր ՚ի ձեռն Պ. Եղիային յղեալ էին: Գրեաց եւ զթուղթ առ իշխանս դրան նոր փաշային, մհ. Պետրոսն մհ. Զաքարիայն եւ Հաճի Իւսիւֆն, օրհնութիւն եւ հրաւիրումն գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, զոր առ Պաղտասար պետն յղեաց:

Թուղթ մի եւս առ եղբայր Հիւսէյին էֆէնտուն:

Թուղթ մի եւս առ Ղարաբէկն, վասն գնոց տախտակացն եւ այլ իրացն, որք յիշեցան ՚ի Դեկտ. Է եւ յղեաց այժմ նմա ՚ի գին նոցին զբրինձ եւ զբամբակ ՚ի ձեռն Եղիկին: Որ ել ՚ի Յունվարի Ժ: