Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ապա խնդրեաց խանն զսրբազան Վեհըն գնալ առ ինքն ՚ի յԵրեւան: Եւ ՚ի վաղիւն աւուր որ էր ԻԱ օր Յուլիս ամսոյն, գնաց սրբազան Վեհըն ՚ի կոչ նորին. եւ նա կոչեալ առ ինքն սկսաւ խորհրդակցիլ ընդ սրբազան Վեհին վա'սն աներոյն իւրոյ Սուլէյման քրտոյն (զորմէ ասացեալ է ՚ի Յունիսի ԺԱ եւ ՚ի ԺԸ), թէ որպիսի կերպիւ հաշտեցուսցէ ընդ նմա զսիրտ Հերակլ Արքային, եւ գրեցուսցէ առ նա զմիամտական թուղթ, զի եւ նա առանց երկիւղի ելեալ եկեսցէ առ ինքն յերկիրս այս: Եւ խնդրէր ՚ի սրբազան Վեհէն լինիլ այսր աղագաւ միջնորդ, եւ գրել առ Արքայն զաղերսանաց թուղթ: Զայս խորհուրդ ամենայն մեծամեծք նորին եւ մինչեւ իւրն առաջակայ սպասաւորք` հնարիւ եւ գաղտ խորհրդով ցրել կամէին, զի ոչ կամէին թէ գայցէ քիւրտն յերկիրս յայս եւ լինիցի խոչ ինքեանց (որպէս եւ ՚ի Յունիսի ԺԱ ասացաւ): Այլ երկուցեալք յահէ խանին, յայտնապէս հետեւէին նորին խորհրդոյ, եւ յառաջանալ կամէին: Իսկ զի ո'չ լինէր ընդունելի ունայն աղերսանքն, մինչ ոչ խաղայր իր ինչ ՚ի միջի, որեւ սրբազան Վեհըն եւս ո'չ առնոյր յանձն առանց իրիք տրութեանց լինիլ միջնորդ, վասնորոյ խորհրդակցեաց զայս խանն ընդ սրբազան Վեհին եւ մեծամեծաց իւրոց թէ, յառաջին թագաւորաց ժամանակս եւ յաւուրս Նատրշահին մանաւանդ, յորժամ սոյն քիւրտքս գային յերկիրս յայս, կանօնաւորապէս տուրքն նոցին էր, թէ թագաւորին եւ թէ տեղւոյս խանին, ԳՃ թուման, եւ կամ ԳՃԿ թուման: Իսկ այժմ որովհետեւ կամի վէլին առնուլ ՚ի Սուլէյման Աղայէն զհարկ իմն, զնախկին կանոնեալ ԳՃԿ թումանն առցէ, որ ահա գրեալ կայ ՚ի յիշատակագրի մերում. եւ այն ՚ի խղճմտանս իւր թողում, թէ հաճեսցի հանել յայնմանէ վասն իմ զբաժին ինչ. զի ես բաց յայնմանէ` այլ ո'չ տեսանեմ ՚ի նմանէ զշահ իմն (թէպէտ եւ ո'չ զայն առնոյր որքան փեսայացաւ նմա, այլ մանաւանդ` կողոպտէր զերկիրս եւ նմա տայր): Եւ այսու պայմանադրութեամբ աղաչէր խանն զսրբազան Վեհըն գրել առ Արքայն զաղերսական թուղթ, վասնորոյ զթուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ Հերակլ Արքայն վերոասացեալ պայմանադրութեամբն, բազումս աղերսելով զգթասիրտ Արքայն լսել աղաչանաց սոցին եւ հաճիլ ընդ պայմանադրութիւնն, եւ հաշտեցուցանել զսիրտ իւր ընդ Սուլէյման քրտոյն, եւ գրել առ նա` եւ առ խանն եւս միւսանգամ զյուսադրական եւ զմիամտական թուղթ, զի զայն զոր յառաջնում նուագին ՚ի Յունիսի ԺԸ գրեալ էր, այնու ո'չ միամտեցան եւ ո'չ դարձուցին զքիւրտն զի եւ սոքա միամտեսցին եւ դարձուսցեն զքիւրտն, եւ մնասցեն ՚ի ծառայութեան ինքեանց: Եւ այս եւս գրեաց ՚ի պատուիրելոյ խանին առ արքայն, թէ ես յամենայն սրտէ իմմէ եւ ըստ կարողութեանս իմում ծառայեմ Արքային. եւ զոր ինչ յինէն պահանջեսցէ Արքայն, ունի զտեղի: Իսկ ապա զի՞նչ վայելէ ինքեան եւ մեզ զի ձեռնամուխ լիցի այնոցիկ, որք ընդ թեւով իմով են, եւ ինձ ծառայ են: Եւ այսր աղագաւ եւս աղերս, զի մի եւս զայն առնիցէ: Եւ վերջապէս` գրեաց սրբազան Վեհըն զայս եւս աղերս, զի մի' առնիցէ զաղաչանս իւր անտես, ՚ի սէր սրբոյ Աթոռոյս` ընդ որոյ է բնակակից: Գրեաց եւ խանն ըստ այսմ զաղաչանաց թուղթ եւ զհաճի դարկեահն եւ զՊարոն Աղալօն պատրաստեալ հանդերձ ընծայիւք, որք էին եօթն ջորիք: Եւ սրբազան Վեհըն եւս զԱնդրէաս վարդապետն յղեաց ընդ հաճի դարկեահին թղթով իւրով: Որք ելին ՚ի Յուլիսի ԻԶ: Օրինակ թղթոյս տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն ՃԽԵ:

Եւ մինչ անդէն ՚ի յԵրեւան էաք, ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի յՈւռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետէն ՚ի ձեռն ումեմն փայեկի. եւ սրբազան Վեհըն այժմ ո'չ ՚ի պատասխանի թղթոյն, այլ գրեաց զթուղթ առ նա վասն հարկաւոր ինչ բանի, խոստանալով յետոյ լիապէս գրել զպատասխանի թղթոյն: Եւ հարկաւորութիւն գրոյն էր այս, զի խանն ՚ի սրբազան Վեհէն խնդրեաց տալ բերել վասն իւր զբիլօր40) ջահ մի վասն մզկթին, զոր ձեռնարկեալ շինէր այժմ. եւ սրբազան Վեհըն յանձն էառ, եւ գրեաց Գէորգ վարդապետին հարկիւ, զի գտեալ զայն անտի, որ ո'չ մեծն լիցի եւ ո'չ կարի փոքրագոյնն, յղեսցէ ՚ի Պօլիս առ մահտեսի Մօվսէսն, կամ ՚ի Թօխատ առ Մկրտիչ Աղայն, զի եւ նոքա ՚ի սուրբ Աթոռս հասուսցեն: Գրեցաւ եւ վասն փօլիցային, զոր արար ՚ի վերայ նորա ՚ի ձեռն մահտեսի Մօվսէսին: Զորմէ ասացաւ ՚ի Յուլիսի Ի ՚ի թղթոջ նորին). զի ՚ի հասանիլն առ ինքն տացէ անպատճառ: Եւ այլ եւս ըստ սոցին բանք: Եւ յղեցաւ առ նա ՚ի ձեռն նոյնոյ փայեկի ՚ի սոյն աւուր Յուլիսի ԻԶ:

Ապա ելեալ սրբազան Վեհին ՚ի կողմանս Գառնոյ եւ Այրիվանից աւուրս երկուս, դարձաւ յԵրեւան, եւ անտի ՚ի սուրբ Աթոռս, եւ գտաք աստէն զուխտաւորս ոմանս Կաֆայեցիս, յորոց ոմանք բերեալ էին ՚ի բարեպաշտից սմանց անձանց զԱջահամբոյրս սրբազան Վեհին: Առ որս գրեցան օրհնութեան թուղթք, որք են.

Գ թուղթք առ Աւետիք, առ Յովակիմն եւ կողակիցն իւր, եւ առ Խանիբէքար կին ոմն, ՚ի ձեռն Մահտեսի Աստուածատուրին:

Առ Ռափայէլն, ձեռամբ Նիկողայոսին: Եւ առ Գասպարն ձեռ. Ստեփանին: Եւ զի գրեալ էր Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետն ՚ի ձեռն սոյն ուխտաւորացս զթուղթ առ սրբազան Վեհըն: Յաղագս ո'րոյ` գրեաց ՚ի պատասխանի սոյնոյ` եւ այնմ թղթոյ` որ յիշեցաւ ՚ի վերդ ՚ի Յուլիսի ԻԶ զթուղթ առ նա: Եւ զի յառաջագոյն գրեալ էր առ նա զմեղադրութիւն վասն ոչ գրելոյն, եւ թէ ընդէ՞ր զվէրս ՚ի վերայ վիրաց կուտես ինձ գրով զմեղադրութիւն: Վասնորոյ` գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն այժմ զմխիթարութիւն եւ զյուսադրութիւն: Եւ վասն զի՚ զերծեալ էր նա զԿաֆայ եւ շրջակայս նորին, վասնորոյ` խնդրեալ էր գրել առ նոսա զօրհնութիւն եւ զշնորհակալութիւն, եւ զքաջալերութիւն եւ զմխիթարութիւն վասն բազմիցս հակառակրութեան նոցին ՚ի պիղծ Ախթարմայիցն: Որք ՚ի վերայ անբաւից չարագործութեանց իւրեանց, կամեցեալ էին եւ զվեց եկեղեցիս քակեցուցանել: Որոյ աղագաւ տուեալ էին նոքա զբազում տուգանս, եւ թափեալ զեկեղեցիսն: Ուստի` գրեաց սրբազան Վեհըն օրհնութեան եւ շնորհակալութեան եւ մխիթարութեան թուղթ վասն վերոասացելոյն ՚ի Կաֆայ եւ ՚ի շրջակայս նորին: Այլ եւ գրեաց առ Գէորգ վարդապետն վասն փօլիցայի Մահտեսի Մօվսէսին, եւ բիլօր ջահին կրկին եւս, զի փութով հոգացեալ յղեսցէ (զորմէ ՚ի վերդ ահա ՚ի Յուլիսի ԻԶ ասացաւ): Որք ՚ի ձեռն վերոյիշեալ ուխտաւորացն յղեցան ՚ի Գ Օգոստ:

Օրինակ օրհնութեան թղթոյն տեսցի ՚ի մէջ տետրոջն, յերեսն ՄԼԵ, ՄԼԴ:

Ի մետասաներորդ աւուր Օգոստոսի ամսոյն, ելեալ սրբազան Վեհին ի սրբոյ Աթոռոյս ՚ի Ե շաբաթի աւուր պահոց սրբոյ Աստուածածնին, գնաց ՚ի վանս սրբոյ Խորվիրապին (որ ՚ի նորոյ վերանորոգեցաւ), ՚ի յուխտ եւ ՚ի տեսութիւն նմին: Եւ ՚ի գնալն ՚ի ճանապարհին, ժամանեաց առ սրբազան Վեհըս մեր թուղթ ՚ի Հերակլ Աստուածազօր Արքայէն վասն Ջուղայեցւոյ ումեմն տան, որ ՚ի Բասրայու եկեալ բնակէր ՚ի Վան Քաղաքի: Որ խնդրեալ էր ՚ի Հերակլ Արքայէն, զի թէ կամեսցի, եւ զյոյս ինչ առաջադրեսցէ ինքեան, երթեալ բնակեսցի ՚ի Թիֆլիզ: Ուստի` գրեալ էր առ նա Արքայն զյուսադրութիւն, եւ սրբազան Վեհին եւս գրեալ էր գրել առ նա զյուսադրութիւն երթալ:

Ուստի` գրեաց սրբազանն զթուղթ առ Ջուղայեցի Պարոն Գէորգն եւ յեղբայրն իւր, յուսադրութիւն, զի երթիցեն առանց կասկածանաց: Թուղթ եւս դարձեալ ՚ի Վան, եւ ՚ի խնդրոյ Արքային առ Մանուչար ոմն Թիֆլիզեցի, որ բազում ամօք թողեալ զկին իւր անդէն բնակէր ՚ի Վան. եւ ոչ դառնայր առ նա. մեղադրութիւն եւ սաստ եւ յուսադրութիւն եւս, զի երթիցէ փութով ՚ի Թիֆլիզ: Թուղթ եւս այսր աղագաւ առ Առաջնորդ Գրիգոր վարդապետն, Պարիկ Աղայն եւ Մահտեսի Թօմասն, զի զյոյս տացեն նմա եւ յորդորեսցեն ՚ի գնալ:

Որք յղեցան ՚ի ձեռն գրաբեր Քահանային, որ իսկ ՚ի Վան երթալոց էր: Ի յՕգոստոսի ԺԳ:

Եւ ՚ի սրբոյ Վիրապէն ելեալ սրբազան Վեհին գնաց ՚ի յԱրկուռի մնալ անդ ժամանակ ինչ ՚ի հովասնութիւն եւ յապահովութիւն: Եւ եկին անդ ընդ մեզ տիրացու Գէորգն եւ Աստուածապահն, եւ տիրացու Մեսրոպն, զի անտի ճանապարհորդեալ ՚ի Պօլիս երթիցեն (զորոց ասացեալ է ՚ի Յուլիսի Ի, ՚ի թղթոջ Մահտեսի Մօվսէսին): Եւ բաց ՚ի յայնց թղթոցն որք յայնժամ գրեցան ՚ի ձեռն սոցին, գրեցան եւս այժմ ոմանք թուղթք ՚ի ձեռն սոցա: Որք են:

Առ Մահտեսի Մօվսէսն հոգեւոր հայրն նոցին. վասն որդոցն երկար միջոցաւ աստէն մնալոյն, եւ թէ` ահա յղեցաք: Եւ վասն փօլիցայիցն` զորոց ասացեալ է Յուլիսի Ի ՚ի թղթոջ նորին, եւ այլ բանք: Առ Մէյրամ Ղուլին, որ զսրբոյ Աթոռոյս գանձանակն շրջեցուցանէր, օրհնութիւն: Ի Թօխաթ առ Մահտեսի Գրիգորն, ծանուցանելով նմա զշինութիւն բրքոյ Պարսպի սրբոյ Աթոռոյս յանուն իւր, եւ որոյ աղագաւ օրհնութիւն (զորմէ ասացաւ եւս ՚ի Յուլիսի Ի. ՚ի թղթոջ Յօվսէփ վարդապետին: Ի Բայազիտ առ Պարոն Մարգարէ Աղայն վասն որպիսութեան երկրին. զի գրեսցէ եւ ծանուսցէ եւ վասն տիրացուացս յանձնարարութիւն: Որովք ելին ՚ի ճանապարհ ՚ի յԱրկուռոյ ՚ի յՕգոստոսի ԻԲ: