Պատմագրութիւն

Այս Մահմատ-ղուլի խանս որդի էր մեծի իշխանին` որ Լալա-բէկ կոչէին. որ էր աւագ առաջի մեծ եւ առաջին Շահ-Աբասին. եւ փոքր Շահ-Աբասն ետ խանութիւն որդւոյ նորա Մահմատի, եւ առաքեաց յԵրեւան` իշխել նմա. որ եկեալ մեծաւ զօրութեամբ եւ փառօք` եւ եմուտ յաշխարհս մեր` խրոխտալով` եւ հպարտութեամբ, զի գոռոզ էր եւ ինքհաւան եւ ագահ: Վասնորոյ եւ քայքայեաց զամենայն ուղղութիւնս` զոր եդեալ էր Խոսրով խանն: Վասնզի ծանրացոյց զհարկն. եւ հաստատեաց զմաքսն ճանապարհաց, եւ զոր ինչ վաճառիւր ծանրագնի թէ' ցորեան եւ թէ այլ ինչ: Այլ եւ յամենայն ամի առաքէր քննիչս արտորէից գրել, եւ զհնգորդն ամ յամէ յաւելուին: Նոյնպէս զթուօղս խաշանց, զչափօղս այգեաց, եւ զգլխագիրս. եւ այսպէս ՚ի ներքոյ հարկի եդ զամենայն. եւ զոր ինչ Խոսրովն թեթեւացուցեալ էր, սա ծանրացոյց եւ մեծագին արար: Եւ եղեւ թշնամի եւ հակառակ ազգիս մեր: Գնաց ՚ի սուրբ Էջմիածին ՚ի պատճառս զբօսանաց. եւ տեսեալ զվայելչութիւն եւ զփառս նորա` զչարէր. եւ ապա ասաց, հրաման է ՚ի մէնջ` զի մինչ աստ եմ ես` ոչ հարկանել զանգակ, եւ ոչ կոչնակ, եւ ոչ այլ ինչ ձայն: Եւ ՚ի գիշերին այնմիկ եկեալ ՚ի դուռն պարսպին ոմն Ջուղայեցի հարկանէր, զի երթիցէ աղօթել: Իսկ պիղծ խանն բարկացեալ` ասէ, ո՞չ ասացի ոչ հարկանել ինչ, եւ դուք ահա հարիք դառնաքուն. եւ կալեալ զայրն` էառ տուգանս Գ[3] թուման: Եւ ՚ի վաղիւն ելեալ շրջէր զխոհանոց վանիցն, եւ Զաքարիա վարդապետն ընդ նմա, եւ ծանուցանէր զբազմութիւն ծախուցն, եւ սակաւութիւն մտիցն: Եւ ՚ի զբօսնուլն ետես սա մեծ կաթսայ մի, եւ չարակնեաց ՚ի միտս իւր, եւ կամէր առնուլ զայն. սակայն ՚ի ժամուն ոչինչ յայտնեաց: Այլ յորժամ գնաց յԵրեւան, առաքեաց ՚ի սուրբ Էջմիածին, եւ տարին զկաթսայն, եւ արար ջեռուցիչ ջրոյ բաղանեաց: Եւ Զաքարիա վարդապետն էր ՚ի տան իւրում ՚ի Յօհանավանքն, եւ ծանուցին նմա զքաշանս կաթսային: Եւ նա ելեալ գնաց ՚ի բերդն. եւ ՚ի դրան խանին բարձր ձայնիւ գոչէր, թէ` երկիրս Արարատեան աւերեցեր, այժմ արկեա՞լ ես զձեռն քո ՚ի վանորայսն, եւ կամի՞ս եւս քակել. արդ առեալ զամենայն միաբանք վանորէիցն` եւ գնամք առ ոտս Շահին. եւ թէ դու զիս սպանանես, Զաքարիա եւս գոյ, զնոսա ոչ կարես սպառել: Զայս այսպէս գոչէր բարձր աղաղակաւ: Եւ լուեալ զձայն նորա խանն` ասէ, ահա խայտառակ արար զմեզ. արդ տո'ւք զգինս պղնձին. եւ Զթուման լցին ՚ի դաստառակ, եւ տարեալ ետուն վարդապետին: Եւ զայս ոխս պահեալ ՚ի սրտին, եւ կամէր պատճառանօք որսալ զվարդապետն, եւ ոչ կարաց. վասն զի մեծամեծ տաճկունքն` բարեկամք էին վարդապետին: Այլեւ Ռոստամ խանն Թիւլիզոյ եղբայրացեալ էր նմա, եւ հանապազ առաքէր նմա աղերս, եւ գրէր թուղթ առ խանն, թէ եղբայրդ իմ յանձն լիցի քեզ. վասն այսորիկ ոչ կարէր առնել ինչ: Եւ ապա այլ իմն կերպիւ կամեցաւ արկանել յորոգայթ: Քանզի Փիլիպպոս Կաթուղիկոսն շինէր զԶանգակատուն սուրբ Էջմիածնի. եւ Զաքարիա վարդապետն նորոգէր զեկեղեցիսն Յօհաննու վանից. իսկ պիղծ խանն երբեմն առաքէր պատգամս` թէ` որո՞յ հրամանաւ շինէք զեկեղեցիսդ, երբեմն զարուեստաւորքն տանէր ՚ի գործ իւր. եւ այսու պատճառաւ կամէր որոգայթ արկանել զտէրն մեր. եւ ինքն անկաւ ՚ի գուբ իւր: Քանզի էր իշխան մի կարգեալ հարկահան ՚ի Շահէն` Միրզայ Իպրահիմ անուն: Սա եկեալ պահանջէր ՚ի խանէն զհարկն արքունի. իսկ խանն արգելոյր եւ ո'չ տայր. եւ էր կագ անհնարին ՚ի մէջ նոցա: Եւ յաւուր միում մինչդեռ ասէին եւ լսէին, եւ բարկացեալ խանն` հրամայեաց զօրականացն արկանել զՄիրզայ Իպրահիմն յաւազան ջրոյն, եւ հարկանել սաստիկ: Եւ հանեալ ՚ի ջրոյն, եւ արտաքսեցին յերկրէն Արարատեան: Եւ նա գնացեալ առ Շահն` եւ գանկատեաց զխանէն, եւ պատմեաց զտառապանս երկրին Երեւանայ, եւ զփետումն մօրուաց Յովհաննէս Եպիսկոպոսին, զոր յառաջիկայդ պատմելոց եմ: Զկնի ամենեցուն ասաց եւ վասն նախատանաց իւրոց: Եւ լւեալ Շահն` բարկացաւ, եւ հրամայեաց նոյն Միրզայ Իպրահիմին` գնալ եւ կապել զխանն, եւ դնել շղթայ յոտսն` եւ կունդ ՚ի պարանոցն, եւ աւար առնել զամենայն ինչս նորա, եւ զինքն առաքել յԱնյուշ բերդն` որ ինքեանք Ղայխայ-ղալայ ասեն: Եւ առեալ զհրամանս այս Միրզայ Իպրահիմն, եւ առեալ ընդ իւր ՚ի հաւատարմաց իւրոց, եւ փութանակի հասին յԵրեւան, եւ մտին ՚ի բերդն, եւ փակեցին զդրունս քաղաքին: Եւ խանն նստեալ էր ՚ի դատաստան. եւ եկեալ Միրզայ Իպրահիմն հանդերձ ընկերօքն` եւ ըմբռնեցին զօձիսն հանդերձին` եւ քարշեցին յաթոռոյն` եւ արկին ՚ի վայր, եւ առաթուր արարեալ հարկանէին` ասելով, մօրուս փետե՞ս, ահա ընկալեալ զպատիւ փոխարինին. եւ եդին շղթայ յոտսն, եւ կնդեալ արկին ՚ի տուն ինչ: Բայց յետ երից աւուրց հանին զկունդն ՚ի պարանոցէն, եւ ոչ թողին ոք (ումեք) մտանել առ նա. բայց պատանի մի տանէր նմա հացս. եւ ոչ թողին հարթել զգլուխն: Եւ յորժամ աճեցին հերքն, եւ տեսին զի սպիտակ էին հերքն: Եւ յետ աւուրց առաքեցին զնա ՚ի պայմանեալ տեղին յԱնյուշ կոչեցեալն բերդ, անդ եկաց, եւ անդ մեռաւ: