Պատմագրութիւն

Էր սա ՚ի Վաղարշապատ քաղաքէ, որդի Յովհաննէս քահանայի, ծնեալ ՚ի նոյն քաղաք: Եւ մինչ էր ստնդեայ ՚ի գիրկս մօր իւրոյ, թագաւորն Պարսից Շահ-Աբաս առաջին, ա'յն` որ զամենայն երկիրս Արարատեան գերեցոյց եւ տարաւ յաշխարհն Պարսից, ընդ նոսին գնաց եւ տէր Յովհաննէսն ամենայն ընտանեօքն: Եւ որդի նորա Զաքարիա սնաւ եւ զարգացաւ, եւ ետուն զնա յուսումն գրոց առ Ջուղայեցիսն: Եւ էր արագամիտ յոյժ, եւ կարի փոյթ քան զուսումնակից մանկունսն. վասնորոյ փութով ուսաւ զՍաղմոս եւ զՇարական, եւ ապա առաքելական եւ մարգարէական մատեանսն` եւ զԱստուածաշունչ գիրսն բովանդակ. ուսաւ եւ գիր բոլոր եւ նօտր: Գիտէր եւ Ե ազգաց լեզու` այսինքն` Հայերէն եւ Տաճկերէն, Պարսկերէն եւ Գաղիերէն եւ Հնդկերէն, եւ ճարտարախօս, եւ արագալեզու, ճոռոմաբան, եւ քաջազրուց, յաջողակ ամենեւին եւ բաղդաւոր, ատենախօս եւ պնդասիրտ: Եւ յորժամ եկն յԱսպահան Դաւիթ Կաթուղիկոսն, գնաց Զաքարիա` եւ յարեցաւ ՚ի նա, եւ եղեւ նմա նօտար: Եւ կացեալ առ նմա ժամանակ ինչ, եւ յետոյ ընկալաւ աստիճան Քահանայութեան մանկական տիօք, եւ կուսակրօն սրբութեամբ պատարագէր զՔրիստոս: Եւ այնպէս կացեալ ժամանակ ինչ, մինչեւ որ եկեալ անդ կրկին Լուսաւորիչն Մովսէս վարդապետն Տաթեւացի` բազում աշակերտօք, եւ Զաքարիայն լուեալ զբարի համբաւս նորա, գնացեալ առ նա, եւ աշակերտեցաւ նմա, եւ շրջէր միշտ ընդ նմա. եւ էր քաջ քարտուղար նմա, մինչեւ առեալ հրաման Կաթուղիկոսութեան 1629 վարդապետն Մովսէս, եւ գայ ՚ի Սուրբ Աթոռն Էջմիածին, ընդ նմին եւ Զաքարիայն. եւ ընկալեալ ՚ի նմանէ իշխանութիւն վարդապետական, եւ ծառայէր նմա: Եւ վախճանեցաւ Մովսէս` կացեալ Կաթուղիկոս ամս Դ, եւ ամիսս Գ: 1632 Եւ ապա եղեւ Կաթուղիկոս Տէր Փիլիպպոս Աղբակեցի, եւ արար զԶաքարիայն` Եպիսկոպոս, եւ գաւազան ետ, եւ առաքեաց զնա ՚ի Նուիրակութիւն յաշխարհն Յունաց: Եւ դարձաւ ՚ի Սուրբ Աթոռն Էջմիածին: Եւ հարկեալ ՚ի Կաթուղիկոսէն, երթեալ նստի Առաջնորդ ՚ի Յօհաննու վանք` ՚ի թուին ՌՁԶ, եւ վերստին հաստատեցին զտասանորդն յամենայնէ տալ Յօհաննու վանից` որպէս էրն յառաջագոյն սահմանեալ յառաջին Կաթուղիկոսացն: Եւ եկեալ տիրեաց վանացն, եւ սկսաւ առնել շինութիւն: Եւ շինեաց ՚ի մէջ հին պարսպին պարիսպ ՚ի հարաւոյ կողմն եկեղեցւոյն, զտնտեսատունն, զսեղանատունն, զխցերն, եւ զհոյակապ աղիւսաշէն հրուանդանքն: Եւ ժողովեաց բազում անասունս, զձիս եւ զջորիս, եւ զերամակս մատակ ձիոց, եւ զեզինս, եւ զգոմէշս, եւ զխաշինս, եւ զհողս, եւ զայգիս, զԶ ստակ մուլք Յոհանավանուց, Զ ստակ մուլք Որդկանայ, Ա ստակ եւ կէս Սերկեւիլոյ, Ա ստակ Փարպի, եւ Ա ստակ Բրնծաղաց: Եւ առաքեաց թուղթ օրհնութեան ՚ի վերայ Ջուղայու մեծամեծացն. որ հանին նօմոս արքունական ՚ի փոքր Շահ-Աբասէն Պարսից, որ ազատ լինի ՚ի հարկաց արքունի` թէ' այգի, թէ' հող, եւ թէ' այլ ամենայն ինչ, զոր ինչ վարեմք եւ ցանեմք, առանց հնգորդի եւ տասանորդի զամենայն ժողովեմք յշտեմարանս` եւ վայելեմք առանց աշխատանաց: Նաեւ ժողովեաց զբազում գրեանս, եւ ստացաւ բազում աշակերտս, որ եւս ես տրուպ Զաքէոս ընդ նոսա: Հաստատեաց եւ Դպրատունս, եւ զնուաստութիւն իմ կարգեաց ուսուցիչ մանկանցն: Եւ եբեր Ջուղայեցի Սիմէօն վարդապետն, որ ուսոյց մեզ արհեստ արտաքնոց: Եւ Իլովացի Նիկողայոս վարդապետն բերեալ, որ ուսոյց զերաժշտութիւնն: Եւ այլ ամենայն բարեկարգութիւն եմոյծ նա անդ, եւ ամենայն ինչ հասարակաց, եւ ոչ ոք ստացաւ առանձին ինչ: Եւ այսպէս հաստատեաց ամենայն բարեկարգութեամբ, աղօթիւք եւ պատարագօք. եւ զարդարեցաւ սուրբ ուխտն Յօհաննուվանք` հոգեւորօք եւ մարմնաւորօք ՚ի փառս պարգեւողին ամենայնի: Այլեւ էր ինքն Զաքարիա յաջողակ ամենայն իրօք: Զի առաջի մարմնաւոր իշխանացն ոչ անկանէր բան մի յերկիր. այլ էր այո'ն` այո, եւ ո'չն` ոչ: Նաեւ էր առատաձեռն. զի պատուիրեաց խոհարարացն, զի աղքատքն առանց կերակրոյ ոչ արձակել (սցին), այլ զոր ինչ եփեսցի` տալ աղքատացն: Եւ այսպէս ուղղեաց զՍուրբ տունն ամենայն բարեձեւութեամբ: Եւ ՚ի թուին ՌՂԵ տարեալ զձեռնասուն աշակերտն իւր Յօհաննէս վարդապետն Կարբեցի` ետ ձեռնադրել Եպիսկոպոս, եւ կարգեաց ՚ի տեղի իւր, եւ ինքն գնաց յերկիրն Պարսից` ՚ի քաղաքն Ասպահան` ՚ի մէջ Ջուղայեցւոց. եւ կացեալ անդ Բ ամ, եւ առեալ ՚ի նոցանէ բազում դրամս, եւ դարձաւ անդրէն ՚ի ՌԼԷ թուին. եւ ՚ի ՌՃ թուին ձեռն էարկ ՚ի նորոգել զեկեղեցիսն. եւ զբազում քարահատս բերեալ, եւ Զ ամիսն աւարտեցաւ զչորեսին եկեղեցիսն: Զկնի այսորիկ կրկին հաստատեաց ՚ի տեղի իւր զՅովհաննէս վարդապետն, եւ ինքն հրաժարեալ շրջէր աստ եւ անդ: Եւ ՚ի ՌՃԵ թուին գնաց յԵրուսաղէմ, եւ դարձեալ եկն: Եւ ապա ամենայն միաբանք սուրբ Էջմիածնի գնացեալ բերին ՚ի սուրբ աթոռն Էջմիածին վասն կարեւոր պիտանութեանն, պահէին զնա անդէն, զի երթեւեկողսն շահեսցէ, եւ զչարագործսն ըմբերանեսցէ: Եւ նա կայր անդ որպէս հայր եւ դաստիարակ ամենեցուն: Եւ փորեաց զգերեզմանն իւր առաջի զանգակատանն, եւ սալայատակ արար զտեղին: Եւ յորժամ աւարտեցաւ զսալսն, ՚ի նոյն օր տկարացաւ, եւ ՚ի վաղիւն փոխեցաւ առ յոյսն ամենայնի Քրիստոս` ՚ի ՌՃԸ թուին, յունիս ամսոյ Լ, յաւուր կիւրակէի Վարդավառին, եւ եդաւ ՚ի տապանի անդ` զոր ինքն փորեաց. եւ վախճանեցաւ աստ, եւ ահա կենդանի է առ Քրիստոս. որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն:

Իսկ Յօհաննէս վարդապետն, որ էր փոխանորդ նորա, ՚ի գիւղաքաղաքէն Կարբու, այր հեզ եւ հնազանդ, խոհեմ եւ հարկաւոր, ողորմասիրտ եւ հիւրընկալ, անյիշաչար եւ հաճելի ամենեցուն. եւ վասն բարութեան վարուց նորա` ամենայն ոք գայր առ նա, եւ հարցանէր. եւ մխիթարեալ գնային: Սա կացեալ բարեձեւութեամբ զամենայն աւուրս կենաց իւրոց, շինեաց անապատն` որ ՚ի ձորն Սերկեւիլոյ ՚ի վերայ Քասաղ գետոյ, զպարիսպն, զտնտեսատուն, զսեղանատուն, զխցերս, զփայտեայ ժամատուն: Եւ տնկեաց այգի բազում եւ ազգի ազգի մրգօք անուշահամ եւ քաղցրահոտ. եւ բազմացոյց զմիաբանսն. եւ ահա կան հանապազ ՚ի պաշտօն եւ ՚ի փառաբանութիւն Աստուծոյ բարձրելոյն փառօք: Շինեաց եւ ձիթաղաց մի ՚ի գիւղն Կարբի` մերձ ՚ի կալերն: Նոյնպէս շինեաց եւ հովանոց մի վայելուչ ՚ի հայրենի այգին իւր, որ կոչի Տէր Մխիթարի այգի: Բազմացոյց զմիաբանսն` աւելի քան զԽ, որք ամենեքեանքն միասիրտ եւ միակամ էին: Այլ եւ շինեաց եւ գաւիթ մի ՚ի վերայ տապանատանն յարեւմտեան կողմն` կից ընդ մեծ գաւթին` ՚ի հիւսիսոյ կողմն` կոփածու վիմօք: Եւ մինչ չեւ էր եղեալ աւարտ, կարգեաց ՚ի տեղի իւր զՍարգիս վարդապետն, որ էր ձեռնասուն աշակերտ իւր, ՚ի ՌՃԻԸ թուին. եւ ինքն վաղճանեալ զբարուոք մահն ՚ի նոյեմբերի ՚ի ԺԴ յաւուր տօնի սրբոյն Յովհաննու Ոսկեբերանի, եդաւ ՚ի գաւիթն` զոր ինքն շինեաց. եւ մահացեալ աստէն` կենդանացաւ առ Քրիստոս` թողեալ մեզ զբարի անուն իւր:

Իսկ Սարգիս վարդապետն եւս էր ՚ի գեղաքաղաքէն Կարբու, որդի մեծատան բարեպաշտի եւ երկիւղածի, Կարապետ կոչեցեալ, յազգէ Մսրեցի. որ ՚ի տիս մանկութեան ետ զնա ՚ի Սուրբ ուխտս Յօհաննուվանք: Եւ կացեալ համեստութեամբ եւ պարկեշտ վարուք, ուսաւ զվարս բարիս եւ զկրօնս հոգեւորս: Եւ տեսեալ զբարի վարս նորա Յօհաննէս վարդապետն, ՚ի տիս մանկութեան արար զնա Քահանայ կուսակրօն. ես ՚ի նա զՏաճարապետութիւնն: Եւ կացեալ ժամանակ ինչ պարկեշտութեամբ, ետ նմա իշխանութիւն վարդապետութեան ՚ի թուին ՌՃԻԸ: Եւ տեսեալ զհաւատարմութիւն նորա եւ զմտերիմ ծառայութիւնն, ետ նմա վերակացութիւն սրբոյ տանս. եւ էր յայնժամ ԻԸ ամաց: Եւ ինքն Յօհաննէս վարդապետն հրաժարեալ` շրջէր աստ եւ անդ մինչեւ ՚ի գալ Կաթուղիկոսին Եղիազարու, զի տացէ ձեռնադրել Եպիսկոպոս: Եւ չեւ եւս էր եկեալ Կաթուղիկոսն, մեռաւ ինքն` որպէս պատմեցաք. եւ էր Տեղապահ ՚ի սուրբ Էջմիածին Իլովացի Ստեփաննոս վարդապետն, որ բազում վարդապետօք եւ Եպիսկոպոսօք եկն ՚ի թաղումն: Այլ նա` որ ՚ի սկզբանէ չարն է, յարոյց սատան ՚ի վերայ Սարգիս վարդապետին, եւ որպէս Երոբովամ Սողոմոնի, եւ զի մախօղք գոյին նմա բազումք, որք հակառակէին նմա, եւ ահա յարեան ՚ի հեռաստանէ, եւ ետուն զկաշառս բազումս բազմաց` եւ հաւանեցուցին զոմանս: Սակայն` զի ոչ եղեւ ըստ կամաց նոցա, վասնզի գրոհ ետուն ռամիկք գեղջին Կարբու, եւ հալածեցին զմախօղսն, եւ հաստատեցին դարձեալ զՍարգիսն: Այլ նոքա ոչ համբերեցին, որպէս երբեմն եղեւ առ Ակռականդացին, նոյնպէս արարին առ սա. զի յարուցին զոմն կին, եւ մատնեցին զնա առ մարմնաւոր դատաւորս. սակայն եւ զայնու եւս ոչ կարացին ստնանել. վասնզի ռամիկքն Կարբու` որք գիտէին զսրբութիւն եւ զպարկեշտութիւն նորա, յարեան ՚ի վերայ Բդեշխին, եւ կորզեցին ՚ի ձեռանէ նորա, եւ տարեալ հաստատեցին ՚ի տեղի իւր. վասնզի ինքեանք չարք էին, եւ մատնեցին զմիմեանս առ նոյն բդեշխն: Եւ ըստ Սողոմոնի` արդարն յորսողաց փրծանի, եւ փոխանակ նորա մատնի ամբարիշտն. զի փորեցին խորխորատ ընկերին, եւ ինքեանք անկան ՚ի ներս: Եւ ահա մատնեցան ՚ի բանտ եւ ՚ի շղթայս, ՚ի կապանս եւ ՚ի ձաղանս: Եւ ետես զնոսա Սարգիս վարդապետն` եւ զտանջանս նոցա, եւ յիշեաց զբան Սուրբ ……… զՍարգիս վարդապետն Եպիսկոպոս ՚ի թուին ՌՃԼԱ. եւ ետ նմա Կոնդակ, եւ առաքեաց ՚ի գերափառ ուխտն Յօհաննուվանք: Եւ ահա կայ եւ առաջնորդէ ժողովրդեան իւրում, եւ վարէ զիշխանութիւնն` ըստ բերմանց ժամանակիս` որպէս եւ զարժանն տայ կրել: Որոյ տէր լիցի Առաջնորդ` աստ ըստ մարմնոյ, եւ ՚ի հանդերձելումն` ըստ հոգւոյ: Եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն:

Մինչեւ ցաստ գրեցաք զարձանսն` եւ զկարգս Առաջնորդացն, եւ թողաք թուղթ, զի զկնի մեր եկօղ Եպիսկոպոսքն` եւ զվարս նոցա գրեցէք հանդերձ յիշատակարանաւ: