Պատմագրութիւն

Զոր ինչ արար նա ընդ Կաթուղիկոսն` ոչ իմացաւ թէ ՚ի կորուստ անձին իւրոյ արար: Քանզի դրամատեարքն` յորոց առեալ էր խանն` յոմանց Ժ թուման, յոմանց Ի` որպէս գրեցաք, սոքա գային առ Կաթուղիկոսն` եւ խնդրէին զդրամն. գային եւ գնային, եւ ոչ էր հնարս առնլոյ: Եւ ասէին, դու ջանա' ելանել այտի, եւ մեք դատ առնեմք Շահին ՚ի Խանէն, եւ դրամն մեր առնումք շահիւն ՚ի դմանէ: Իսկ Կաթուղիկոսն թէպէտ էր ՚ի դիպահւոջ, այլ յամենայն օր ելանէր եւ գնայր ուր եւ կամէր: Եւ եղեւ` զի ՚ի Յունաց աշխարհէն գայր կարաւան ՚ի յԱրարատ: Ասէ Կաթուղիկոսն ցԱպաղն` որ էր պահապան նմա, ե'կ զի երթիցուք ընդ առաջ կարաւանին: Ասէ Ապաղն, գո ինձ գործ ինչ` ես ոչ կարեմ գալ, ե'րթ դու: Եւ էր օրն այն Համբարձում Տեառն: Եւ Հայրապետն զամենայն կարասի իւր Ը աւուրբք առաջ առաքեալ էր յԱրտաւիլ, եւ յայնմ աւուր զկարասի իւրոյ անձինն Բ բեռն առաքեաց յԵղեւարդ գիւղ, եւ ասաց մնալ առ ափն ջրոյն` եւ հայել ինձ. եւ ինքն ՚ի կէս աւուրն հեծաւ զջորի իւր` եւ առաջի արկեալ զՎարդան սուրհանդակն, եւ յիշեաց անունն Յիսուսի Քրիստոսի` բարեխօս արարեալ զՏօնն, եւ ել ՚ի ճանապարհ: Եւ ՚ի վերայ Նորագեղոյ գնաց առապար ճանապարհաւ. եւ մերձ ՚ի մտանել արեգականն` եհաս յԵղեւարդ. եւ առեալ անտի Բ արս քաջասիրտս եւ աներկիւղս թուանքով, եւ ընդ նոսա գնացեալ ՚ի գաւառն Նիգ ՚ի գիւղն Ձորոյբերան, որ այժմ ասի Գուլաւտի, եւ անտի եւս առեալ բարեպաշտ այր մի` Եաւրի անուն, եւ անցեալ ՚ի Տաշիր, եւ գնաց ՚ի Լօռի ՚ի գիւղն Դսեղ: Եւ անտի եւս առեալ արս երիս, եւ եղեն բազումք. եւ անցեալ գնացին ՚ի կողմն Աղուանից ՚ի Բարկուշատ եւ մինչեւ ՚ի սահմանս Պարսից, եւ հասին յԱրտաւիլ. եւ էառ զճամբարն իւր` զոր առաքեալ էր առաջագոյն, եւ ելեալ անտի` եւ գնաց եհաս յԱսպահան. եւ այսպէս զերծաւ, եւ կայր նա յԱսպահան: Իսկ տաճիկն` որ պահէր զնա` եկն յանապատն, ետես` զի ոչ էր անդ, գնաց ՚ի պանդոկն ՚ի մէջ կարաւանին, եւ ոչ ետես զնա: Գնաց յԷջմիածին, եհարց, եւ ոչ ոք գիտէր զնա. դարձաւ եւ եկն յանապատն Երեւանայ, այլ եւ ոչ գոյր: Եւ էր անդ Սարկաւագ մի Յակովբ անուն Ջուղայեցի` մականունն Բհամ, ասէ, ահա նա փախեալ (է), ե'կ զի մեք եւս փախիցուք, զի մի' նեղեսցեն զմեզ: Ասէ Ապաղն, դու միայն ես, եթէ փախիցես` կարող ես. ես զիա՞րդ փախեայց, զի տուն իմ աւար առնեն, գնացեալ ասացից խանին: Եւ էր խանն ՚ի Կոտէս գաւառի ՚ի վերայ ականց աղբերացն` որ ասի Ղռխ-պուլաղ, որ է Խ աղբիւր, անդ յապահովս լինիւր: Եւ գնացեալ Ապաղն պատմեաց խանին: Եւ նա գիտէր` որ կորուստ եղեւ ինքեան փախուստ նորա, եւ բարկացեալ ՚ի վերայ Ապաղին` եւ էառ ՚ի նմանէ տուգանս Լ թուման. եւ ապա թողեալ անդ զհարճսն, եւ ինքն միաձի ելեալ զօրօքն գնաց յԵրեւան, եւ առաքեաց յամենայն վանորայս եւ անապատս` գիւղս` որոնել, եւ առնել գիր ամենայն ումեքէ, զի ով ոք տեսցէ զնա` կալեալ բերցեն առ ինքն. եւ շրջեցան յամենայն երկիրն, եւ դարձան ունայն: Ապա առաքեաց դեսպանս փութագնաց ընդ ամենայն կողմանս աշխարհի` ՚ի Վրացտուն, ՚ի Գանճայ, ՚ի Թաւրէզ, ՚ի Նախչուան, ՚ի Խոյ, ՚ի Կարս, յԱխլցխէ, եւ յայլ կողմանս, գնացին` եւ ոչ տեսին զնա. եւ թէ տեսին եւս, յորդորեցին զնա ՚ի գնալ: Յետ այսորիկ ժողովեաց ամենայն վանորէից Առաջնորդս, եւ գեղորէից տանուտեարսն, եւ զգաւառապետսն, եւ զամենայն մեծամեծսն` ՚ի քաղաքն Երեւան. եւ ինքն գրեաց բազում ամբաստանութիւնս, եւ զոր ինչ չարիք` զոր ինքն գործեալ էր, զայն ամենայն յօդեաց ՚ի վերայ Կաթուղիկոսին. եւ ձեռամբ պնդադեսպանի առաքեաց առ Շահն, եւ պատուիրեաց` զի մի' տեսցէ Էհտիմալ-Տօլուաթն, զի թշնամի իմ է ասէ: Եւ գնացեալ դեսպանն` այլում ձեռամբ հասոյց զթուղթն առ Շահն. մինչդեռ ընթեռնոյր Շահն զթուղթն, եմուտ Էհտիմալ-Տօլուաթն ՚ի ներս, եւ ետ ՚ի նա զթուղթն. եւ ընթերցաւ զկէս թղթին` եւ ասէ, Սաֆի-ղուլի խանն քակէ զերկիրն, եւ ինքն զիւր վնասն դնէ ՚ի վերայ սեւագլխոց. եւ պատառեաց զթուղթն, եւ էարկ ՚ի հուր` զոր պատգարակօք եդեալ էր վասն ծուխ ըմպելոյ: Իսկ Կաթուղիկոսն յորժամ եհաս յԱսպահան, նախ գնաց առ Էհտիմալ-Տօլուաթն, եւ ասաց նմա զամենայն` զոր ինչ կրեաց նա ՚ի խանէն, եւ զգործս Յունաց աշխարհին: Իսկ Էհտիմալ-տօլուաթն ասաց, գրեա' արզ, եւ զոր ինչ կամիս, եւ ես տաց զնա Շահին: Իսկ նա գնացեալ նախ պատրաստեաց յիսուն ոսկին` որ սահմանեալ էր առաջին Կաթուղիկոսացն տալ Շահին վասն իւր ռաղամին: Եւ ապա սաղաւաթ գալստեան իւրոյ ՚ի նորոգ թագաւորէն` քահրբարեայ մոմտան, եւ մարճանեայ պատկեր մարդոյ, Ժական ոսկի, Ժ սհաթ ոսկի, եւ այլ ինչ պատշաճաւոր. գրեաց եւ գիր գանգատանաց ՚ի խանէն, եւ էր պատճէն այս. թէ ՚ի բնէ է ամենայն ազգ Հայոց` ուր եւ իցէ` թէ' յաշխարհին Օսմանցւոց, թէ ՚ի Ֆռանգաց, թէ Հնդկաց, թէ' Մոսկովաց, եւ ուր եւ գտանի յազգէն Հայոց, ամենեքեան հնազանդին Էջմիածնի` որ է ՚ի ներքոյ տէրութեան քում. եւ ըստ օրինաց մերոց հարկս տան բնակչաց Էջմիածնին, եւ նոքա զարքունական հարկն տան: Եւ ՚ի մերում ժամանակի յաշխարհին Օսմանցւոց բարձին զայն` եւ ոչ կամէին տալ. եւ թագաւորական հրամանաւ հատին զայն: Եւ մեք յուսացաք ՚ի Շխ-Սաֆու օճախն, եւ գնացաք առ Խոնթկարն բազում պարտօք եւ չարչարանօք, թագաւորի խաթիշարիֆովն, եւ հազիւ կարացաք դարձուցանել առ ՚ի ներքոյ տէրութեան քում: Եւ յորժամ եկաք ՚ի մերս յաշխարհ, եւ զոր ինչ արժան էր` աղերսեցաք խանին, եւ առաք ՚ի նմանէ հրաման` գալ եւ համբուրել զհողս ոտից քոց. եւ եկաք Զ աւուրց ճանապարհ. եւ խանն առաքեալ դարձոյց զմեզ յետս, եւ եդ ՚ի բանտի. եւ յաղագս մեր` զամենայն մեծամեծսն կալեալ տուգանեաց, եւ զերկիրն ամենայն գնացին ՚ի կողմն Օսմանցւոց վասն ագահութեան նորա: Եւ մեք զերծեալ փախստեայ եկաք առ ոտս քո. եւ եթէ արժանի եմ մահաւ, արիւն իմ շանց քոց լիցի կերակուր: Զայս եւ այլ զոր ինչ պակասութիւն արարեալ էր` գրեաց զամենայն. եդ ընդ նմա զխաթիշարիֆն Խունթկարին, եւ ձեռամբ Էհտիմալ-տօլուաթին` որոյ անունն էր Շխալի խան, առաքեաց առ Շահն: Եւ Շահն տեսեալ զԽաթիշարիֆն, ասէ, եթէ Խունթկարն զմերն սիրէ, մեք ընդէ՞ր ոչ սիրեմք, (զի) Սաֆի խանն այդքան չարիքդ բերէ ՚ի գլուխ նորա: Յիշեցուցին նմա եւ այլ գանգատաւորաց բանքն: Էր անդ եւ Լակզաց խանն, եւ նա եւս ասաց, Սաֆի խանն ա'յնքան ապրանք առաքեաց ՚ի տուն իւր, զի ես Յ թուման մաքս առի, թո'ղ զբեռանցն: Լուաւ զայս Շահն, եւ հրամայեաց գրել առ Միրզայ Իպրահիմն` ՚ի Թաւրէզ, որ ասէին Հատրբէճան Վաղրի, զի գնասցէ յԵրեւան, եւ զՍաֆի-խանն եւ զորդի նորին Մէհուպ-ալի անուն ըմբռնեալ կապեսցես, եւ զտուն նորա աւար առցես, մինչեւ ցկանանց ոտաց շորն եւս հանցեն, եւ զինքն եւ զորդի իւր առաքեսցեն կապանօք ՚ի բերդն Ղալայ ՚ի Գուլապի, որ էր բերդ Վարդաջրի: Եւ կապեալ զնա` ետ ՚ի ձեռն Բայադ Ապաղին` զոր առաջն գրեցաք դեւ կնոջաւն: Եւ ոմն Սարու խան առաքեալ ՚ի Շահէն` նստոյց անդ Տեղապահ մինչեւ խան եկեսցէ: Բայց յորժամ եհաս հրաման Շահին առ Միրզայ Իպրահիմն, էառ ընդ իւր Է այր եւս, եւ գնացեալ հասին մինչ ՚ի դաշտն Շարուրայ. եւ լուան` թէ խանն ՚ի Կոտայս է ՚ի վերայ բազմութեանց աղբերացն. եւ ՚ի վերայ Գառնւոյ գնացին թագնաբար, եւ ելին ՚ի գլուխ բլրի միոյ. եւ հայեցեալ նշանեցին զվրանն. եւ նիշ արարեալ գնացեալ մտին ՚ի վրանն, եւ ոչ գոյր ոք անդ, բայց միայն փոքրիկ մանուկ որդին իւր խաղայր ընդ նմա: Եւ Ը եքին նոքա բարձրացուցին զլախտն` այսինքն թօփուզն, եւ կարկառեցին ՚ի վերայ նորա` ասելով, կալանաւոր ես Շահին, մի' շարժիր: Եւ նա ասէ, բարի է, ցո'յց ինձ ռաղամ Շահին: Եւ նոքա հանեալ ետուն ցնա. եւ առեալ համբուրեաց` եւ եդ ՚ի վերայ գլխոյն: Եւ իբրեւ ընթերցաւ, եդ զձեռն ՚ի վերայ ձեռացն` եւ ասէ, կապեցէ'ք: Եւ նոքա մատուցեալ մերկացուցին զնա` եւ կապեցին զձեռս յետս, եւ եդին շղթայ յոտսն. եւ մանուկ որդի նորա լայր. եւ ասեն, մի' լար. եւ մնաց մինն անդ, եւ Է գնացին ՚ի վրանս կանանցն, եւ հանին զնոսա արտաքս` ճվճվալով, ճղճղալով, ճղալով, ոռնալով, հայհոյելով, աղաղակելով: Իսկ Թուրքերն մերկացուցին զազնիւ հանդերձս նոցա, եւ զգեցուցին այլ հանդերձ, եւ եդեալ ՚ի վերայ ուղտու` առաքեցին յԵրեւան: Եւ Բ տաճիկ փութացան ՚ի բերդն, եւ փակեցին զդրունսն, եւ գրեցին զամենայն ինչս նորա յարքունիս: Եւ այլն արարին այնպէս` որպէս եւ գրեցաք: