Պատմագրութիւն

Որպէս խոստացաք առնել զպատմութիւն Յովհաննէս Եպիսկոպոսին` գրեսցուք զամենայն: Քանզի յետ պատերազմելոյն ընդ դիւաց ՚ի յանապատն Լմայ` եւ յաղթելոյն` եկն նա ՚ի սուրբ Էջմիածին. եւ Կաթուղիկոսն Փիլիպպոս ձեռնադրեաց զնա Եպիսկոպոս. եւ առաքեաց ՚ի սուրբ ուխտն Յօհանավանք` լինել Առաջնորդ. որ եկաց ամս երկու: Եւ թագաւորն Օսմանցւոց Մուրատ եկեալ էառ զբերդն Երեւանայ. եւ ամենայն երկիրն Երեւանայ ցրուեցան ուր եւ կարացին գնալ` գնացին. նոյնպէս ելեալ Յովհաննէս Եպիսկոպոսն Յօհաննուվանից աշակերտօք իւրովք եւ գնաց յաշխարհն Աղուանից ՚ի վանքն Գառնակերոյ: Եւ ՚ի նոյն ամի ձմեռն եկն Շահ-Սաֆի թագաւորն Պարսից, եւ յետ էառ զբերդն Երեւանայ. եւ որք ցրւեալք էին` ամենեքեանքն եկին ՚ի տեղիս իւրեանց: Եկն եւ Յովհաննէս Եպիսկոպոսն ՚ի տուն իւր ՚ի Յօհանավանք, եւ ետես ամայի. եւ ժողովեաց զբազում միաբանս, եւ ուղղեաց զկարգ վանիցն. եւ կարգեաց ոմն վերակացու վանիցն, եւ ինքն առեալ ընդ իւր զԴ[4] աշակերտաց իւրոց` եւ գնաց ՚ի գաւառն Ծաղկունաձորոյ առ ՚ի ժողովել ցորեան վասն վանիցն: Եւ պատուիրեաց աշակերտացն` մի' ինչ ասել վասն իւր` թէ ո՞ ոք իցէ. եւ էր ընդ նմա միակեաց մի Յակոբ անուն Կարբեցի` պակաս ՚ի խելաց. եւ վասն պակասութեան խելացն ամենեքեանքն ճանաչէին զնա, եւ ծաղր առնէին եւ ծիծաղէին զնովաւ, եւ ասէին Գիժ-Յակոբ: Եւ զոր ինչ ժողովէր Եպիսկոպոսն, Գիժ-Յակոբն Բ[2] իշով տանէր ՚ի վանքն` եւ դառնայր, եւ ուր եւ լինիւր Եպիսկոպոսն` երթեալ գտանէր: Եւ ըստ սովորութեանն գնաց Գիժ-Յակոբն ՚ի վանքն: Եւ Եպիսկոպոսն գնալով եհաս ՚ի գիւղն Նախամարք. եւ էին անդ Բ[2] երէցք, մինն ՚ի Կեչառուց` եւ միւսն ՚ի նոյն գեղջէն Նախամարուց, եւ անուանք նոցա Սահակ. եւ գնացեալ Եպիսկոպոսն անդ` ետ նոցա ողջոյն: Եւ նոքա տեսին զնա գծուծ հանդերձիւ` եւ հետիոտս` եւ կաղ եւս, ոչ ետուն նմա պատիւ, այլ նստուցին զնա ՚ի վերայ մորթոյ. եւ ինքեանք սկսան խօսել ՚ի գրոց` վայրապար եւ սուտ: Իսկ Եպիսկոպոսն ասաց մի բան, թէ ոչ է այդպէս` զոր ասէքդ. եւ նոքա նախատեցին զնա, եւ ասեն, դու այր միակեաց ես եւ մուրացիկ, ո՞իցես դու` զոր ոչ հաւանիս խօսից մերոց, լուռ լե'ր: Եւ այլ ոչ խօսեցաւ բնաւ: Եւ մինչ խօսէին նոքա, ահա եկն Գիժ-Յակոբն` եւ եմուտ ՚ի ներս. եւ տեսին զնա երիցունքն` եւ ողջունեցին զնա, եւ կատականօք ասէին, բարի եկիր Մղտեսի': Եւ հայեցեալ Յակոբն` ետես զԵպիսկոպոսն այնպէս անպատիւ. եւ ըստ բարբառոյ իւրոյ ասէ ցերիցունսն, հօ~ հօ~, գիտէ՞ք` թէ ո՞վ է դա: Եւ Եպիսկոպոսն սաստէր նմա չխօսիլ: Ասեն երիցունքն կատականօք, ո՞վ է դա` ոչ ճանաչեմք: Ասէ Յակոբն, դա այն Կարբեցի Պարոն Տէր Յովհաննէսն է, որ ՚ի Լմայ անապատն Է տարի կռուեալ էր ընդ դիւաց: Քանզի երիցունքն լուեալ էին զհամբաւն. վասնորոյ զամօթի հարան` եւ զամաչէին. եւ անկեալ առ ոտս նորա խնդրէին զթողութիւն. եւ ըստ արժանոյն պատուեցին զնա: Եւ ՚ի վաղիւն առաջի անկեալ` շրջեցան յերկիրն, եւ ժողովեցին բազում ցորեան, եւ ինքեանց գրաստովն առաքեցին ՚ի վանքն: Եւ յետ երկուց ամաց կամաւ իւրով հրաժարեցաւ ՚ի վանացն. եւ գնաց յանապատն Սաղմոսավանից. եւ նորոգեաց զնա, եւ ամենայն կարգ եւ կանոնք հաստատեաց: Եւ ժողովեցան անդ միաբանք աւելի քան զԽ: Իսկ Կաթուղիկոսն Յակովբ յանձնեաց ՚ի նա եւ զԱռաջնորդութիւնն Սաղմոսավանից, զի անապատին եւ վանքին տիրեսցէ: Եւ գաւառն Նիգ էր ընդ իշխանութեամբ Սաղմոսավանից: Եւ էր անդ երէց մի գաւառապէտ, զոր ասէին մելիք-տէր-Յովասափ: Եւ Եպիսկոպոսն Յովհաննէս խրատէր զնա` եւ ասէր, ծերացեալ ես, բաւական է քեզ այսքան` զի գործեցեր զմարմնաւոր իշխանութիւնդ: Արդ թո'ղ զդա որդւոց քոց. եւ դու հրաժարեալ ե'կ յանապատ, եւ կեցո' զհոգի քո: Եւ բազում անգամ խրատէր զնա: Իսկ անագորունն այն փոխանակ լսելոյն եւ առնելոյն` յաւել չարիս ՚ի վերայ չարեացն իւրոց: Եւ գնացեալ մատնեաց զնա խանին` եւ ասէ, սեւագլուխ մի անիծանէ զիս, եւ զքեզ հայհոյէ, թէ ընդէ՞ր է արարեալ զքեզ Մելիք. եւ այլ բազում չարախօսութիւնս արար: Եւ բարկացեալ իշխանն առաքեաց զինուորս. եւ տարան զԵպիսկոպոսն առաջի իւր: Ասէ իշխանն, դո՞ւ ես Յովհաննէս Եպիսկոպոսն: Պատասխանէ, այո' ես եմ: Ասէ խանն, զի՞նչ վնաս հասոյց քեզ մելիքն` որ անիծանես զնա եւ յանդիմանես, եւ զիս հայհոյես: Ասէ Եպիսկոպոսն, ես ոչ ունիմ հրաման ՚ի Տեառնէ անիծանել ոք` կամ հայհոյել. այլ որք անկարգ են, զնոսա խրատեմք ըստ մերում օրինաց. եթէ լսէ` բարի է. եթէ ո'չ` արիւն իւր ՚ի գլուխ իւր եղիցի. նոյնպէս խրատ ետու եւ մելիքին, եւ նա թէ ո'չ լւիցէ, ինքն լիցի պարտական ինքեան. եւ մեզ ասել պարտ էր: Ասէ խանն, եւ դու զնա խրատեցեր` եւ նա ոչ լուաւ քեզ, մեք զի՞նչ չար արարաք` որ զմեզ հայհոյես: Ասէ Եպիսկոպոսն, ես չունիմ սովորութիւն հայհոյել զոք, զի մեղք մեծ է առ մեզ: Ասէ խանն, դու զքեզ անմեղ ցուցանելով կամիս զերծանիլ յինէն: Եւ հրամայեաց երկուց արանց փետել զմօրուսն եւ զմռուղսն, զթարթափսն եւ զունսն. եւ արարին այնպէս: Հրամայեաց դնել ՚ի գլուխ նորա քաղիրթ խաշանց` եւ շրջեցուցանել ՚ի քաղաքն ամենայն. բայց ոչ արարին զայն, եւ թողին, զի գնաց ՚ի տունն իւր Սաղմոսավանք: Եւ բարկութիւն Աստուծոյ եւ հատուցումն արդարադատին փութով եհաս առ նոսա: Վասնզի ՚ի նոյն ամի անկաւ ախտ չարաչար ցաւոց ՚ի վերայ երիցուն. եւ ծակոտեալ մարմինն եղեւ որդնալից. եւ աղաղակէր ասելով, Պարոն Տէ'ր, Պարոն Տէ'ր: Եւ ապա չորեքին որդիք նորա գնացին առ Պարոն Տէրն, բազում աղաչանօք եւ լալով խնդրէին թողութիւն վասն հօրն իւրեանց: Եւ գրեաց պարոն Տէրն թուղթ, թէ Աստուած թողցէ զյանցանս քո, արձակեալ լիցիս ՚ի մեղաց: Եւ առեալ տարան զգիրն, եւ ընթերցան ՚ի վերայ հօրն իւրեանց, եւ եդին ՚ի վերայ աչաց նորա. եւ առ ժամայն մեռաւ: Իսկ պատիժ խանին այն էր` զոր կրեաց ՚ի Շահէն ՚ի նոյն ամի: Եւ ինքն Յովհաննէս Եպիսկոպոսն իւրով կամաւ ետ Առաջնորդութիւն վանիցն եղբօրորդւոյն իւրոյ Գաբրիէլ վարդապետի, որ դեռ եկեալ էր ՚ի նուիրակութենէ սուրբ Էջմիածնի. եւ մնաց յանապատին աւուրս ինչ: Եւ եկին մուղտեսիք յԵղեգաձորոյ ՚ի Շատիկ անապատէն, աղաչէին եւ ասէին, մեք ոչ գիտեմք զկարգ եւ սահմանք անապատի, դու ե'կ եւ կարգաւորեա' զմեզ: Եւ ըստ աղաչանաց նոցա ելեալ գնաց. եւ ըստ կարգի անապատի կարգաւորեաց զնոսա ուղղութեամբ եւ ամենայն բարեձեւութեամբ: Վասնորոյ մախաց սատանայ ընդ բարի վարս նորա. եւ յարոյց փորձութիւնս ՚ի վերայ առն Աստուծոյ. զի միակեաց ոմն Շամախեցի` Սահակ անուն` նիւթեաց մահացու դեղ, եւ խառնեաց ՚ի կերակուր նորա: Եւ նորա առեալ պատառ մի եկեր. եւ ազդեցաւ նմա զհնարս չարին. եւ ասէ ցսպասաւորն իւր, ա'ռ զկերակուրդ լռելեայն` եւ թափեա' արտաքս: Եւ եկեալ ագռաւք եւ անծեղք կերին, եւ առ ժամայն կոտորեցան: Իսկ երանելի այրն ո'չինչ յայտնեաց նոցա. այ զանխլաբար ելեալ անտի միաբանօք իւրովք եկն ՚ի սուրբ աթոռն Էջմիածին, եւ հրամանաւ Յակովբ Կաթուղիկոսին առաքեաց զմիաբանսն իւր յանապատն Սաղմոսավանից. եւ ինքն մնաց անդ աւուրս ինչ ասել դաս միաբանից. եւ սկիզբն արարաք զԱստուածաշունչն մինչեւ ցՄակաբայեցւոց աւարտն: Եւ ապա ելեալ ինքն եւս գնաց յանապատն. եւ անդ կացեալ վախճանեցաւ: Եւ եղբօրորդին նորա տարաւ զմարմին նորա ՚ի Սաղմոսավանք, եւ եդ յԱստուածածնի եկեղեցին ՚ի հիւսիսոյ կողմն: Եւ գիտելի է, զի Գ[3] փորձութիւն կրեաց նա: Նախ` մաքառելն ընդ Դիւաց յանապատն Լմայ. երկրորդ` մօրուաց փետումն. երրորդ` մահու դեղն: Բայց մահն նորա եղեւ ՚ի թուին ՌՃ եւ Ղ: