Պատմագրութիւն

Ի քաղաքն Թեսաղոնիկէ, որ այժմ ասի Սելանիկ, Հրեայք բազում են բնակեալ անդ: Ասեն, թէ աստ պահեն կուսան աղջկունս վասն գալստեան Մեսիային իւրեանց: Եւ են փարթամք եւ հարուստք, ընչաւէտք եւ մեծատունք. որ եւ հպարտացան` եւ եղեն չքաւորք. խորհեցան խորհուրդ նանիր ինքեանց: Քանզի ժողովեցան նոքա ՚ի վայր միում. կոչեցին եւ զգլխաւորս հաւատոյն իւրեանց` որ ասի խախամ, որ է հայրապետ. եւ ասեն, օ'ծ ՚ի վերայ մեր թագաւոր` որում եւ հաւանիս դու: Եւ նա ընտրեաց զոմն Սողոն անուն, այր իմաստուն, եւ ճարտար, եւ գիտուն օրինաց իւրեանց: Այլեւ գեղեցիկ տեսլեամբ, եւ երկայն հասակաւ: Եւ օծին զնա` եւ անուանեցին Մալէքիմ Սողոն, որ է Սողոմոն թագաւոր. եւ զգեցուցին նմա պատմուճան սպիտակ եւ ազնիւ. եւ եդին ՚ի գլուխ նորա թագ երեքճղեայ` կարմիր եւ կանանչ. եւ բազմեցուցին զնա ՚ի վերայ բարձր գահի, եւ եդին ՚ի ձեռն նորա գաւազան ոսկէզօծ. եւ պատեցին զմիջով նորա թուրս ոսկէպատենս, եւ ինքեանք անկեալ երկիրպագանէին: Եւ կարգեցին ԲԺան դատաւորս ընդ ԲԺան ցեղիցն. ընտրեցին եւ բիւրապետս, Ռարապետս, Ճապետս, Ծապետս, զզօրագլուխս եւ զզօրս բազումս: Եւ գրեցին յամենայն երկիր` ուր եւ գոն Հրեայք, զպատճէն զայս: Լուարո'ւք ամենայն ազգ Հրէից, որք էք օրինօքն Մովսիսի. զի ահա շնորհօքն Աստուծոյ` մեք թագաւորեցաք աստէն, եւ կամիմք զազգն տաճկաց եւ զքրիստոնեայսն հարկատու առնել` ՚ի Հայոց Ժ ոսկի, եւ ՚ի Յունաց Ը. եւ դուք պատրաստ եղերո'ւք յաւագ տօնին տաճկաց` որ ասեն Ղասում-գունի, նոքա ամենեքեան փութան ՚ի գիշերապաշտօնն իւրեանց ՚ի մզկիթն, եւ դուք վառեալք զինուք անկերո'ւք ՚ի վերայ նոցա` եւ կոտորեցէ'ք զնոսա, զմանկտիս եւ զկանայս նոցա ծառայեցուցէ'ք: Իբրեւ զայս ամենայն առնիցէք, եւ ապա լինիմք մի անձն եւ մի խորհուրդ. գայլք եւ գառինք ՚ի միասին ճարակեսցեն: Յայնժամ գայ Մեսիայն` եւ բնակի առ մեզ: Առաքեցին զթուղթս յամենայն տեղիս ձեռամբ սուրհանդակաց, մինչեւ ՚ի Ասպահան եւս գրեցին: Եւ ապա բաժանեաց զամենայն քաղաքս Օսմանցւոց ՚ի վերայ իշխանաց իւրոց. եւ ինքն էառ զԲիւզանդիա տեղի արքունի ինքեան: Եւ ետ զՊրուսա` որ է Բուրսա, Ովսէ անուն ումեմն, եւ զԱնդրիանուպօլիս` որ է Անտրանա, ումեմն իշխանի. աստանօր եղեւ յայտնի չարութիւն նոցա: Զի Ովսէն այն` որ ետուն նմա զՊրուսա, ասէ, ես ծննդեամբ եւ սննդեամբ Անդրիանացի եմ, տո'ւր ինձ զհայրենի քաղաքն իմ: Ասէ թագաւորն, զայն` որ ետու քեզ, դու նմա իշխեա', եւ ոչ ունիս դու իշխանութիւն ՚ի վերայ այլում քաղաքի: Ասէ Ովսէ, ես զհայրենիսն իմ ոչ տամ այլում. ՚ի վերայ այսմ բանի եղեւ աղմուկ եւ կագ: Եւ հրամայեաց թագաւորն արկանել յերկիր զՈվսէն, եւ բրածեծ առնել: Այնքա'ն հարին զնա, մինչեւ եղեւ կիսամահ, եւ քարշեցին արտաքս: Եւ էր ուրբաթ գիշերի, եւ ամենայն տաճիկքն գնային աղօթել ՚ի մզկիթն: Իսկ Ջհուտն Ովսէ գնաց սակաւ առ սակաւ մինչեւ յաւագ մզկիթն, ուր եւ փաշայն գայր աղօթել, եւ անկաւ առ դրան մաչիթին: Եւ ՚ի լուսանալն եկին մոլնայքն, եւ տեսին զՋհուտն, եւ ասեն, ե'լ եւ գնա' աստի, զի ահա գայ փաշայն: Ասէ Հրեայն, ունիմ ինչ ասել փաշային, զի օգուտ մեծ լիցի ազգի ձերում: Եւ թոյլ ետուն մինչեւ աղօթել փաշային. եւ ապա տարին զՋհուտն առ փաշայն. եւ գնացեալ համբուրեաց զոտս փաշային, եւ նստաւ առ նմա, եւ պատմեաց զամենայն մի ըստ միոջէ` աւելորդօք: Եւ լուեալ փաշայն` սոսկացաւ անձն նորա. եւ ասէ, որքա՞ն ժամանակ է` որ արարեալ են խորհուրդդ այդ: Ջհուտն ասէ, ԲԺան. մարդ միշտ յամենայն երեկոյեան գան մինչեւ ՚ի միւս երեկոյն ուտեն եւ ըմպեն, եւ առնեն խորհուրդ. նոքա գնան` եւ այլք գան, նոյնպէս առնեն: Բայց յերեկոյս բազումք գան վասն վաղուեան` որ շաբաթ է, եւ ո'չ ելանեն արտաքս. զոր ինչ չար խօսին` վաղիւն խօսին: Եւ ապա կոչեաց փաշայն բազումս ՚ի մեծամեծացն` եւ ասէ, լերո'ւք պատրաստք, զի ՚ի լուսանալ առաւօտուն գնալ (գնացեալ) ընդ Հրէիս ըմբռնել (ըմբռնեսցուք) զԵահուտիսն: Եւ ՚ի լուսանալն` առաջի իւրեանց արկին զՋհուտն` եւ գնացին` ուր էին ժողովեալ նոքա ընդ թագաւորին իւրեանց: Եւ մտին ՚ի տունն, եւ տեսին` զի բազմեալ էր թագաւորն ՚ի բարձր գահի: Ասէ գլխաւորն տաճկաց, Ջհուտ` դուշ օնտան, փաշայ սանի իստէիր. որ է այս, է'ջ այտի, զի խնդրէ զքեզ փաշայն: Նա` որ թագաւորել կամէր, եւ զտաճիկսն կոտորել, ահա այժմ դողայր եւ վրվթայր, եւ բեկբեկ ձայնիւ աղաչէր, եւ կամէր մերկանալ ՚ի հանդերձէն: Եւ ո'չ թողին, այլ կապեցին զամենեցունց զձեռս յետս, եւ առեալ տարին առ փաշայն: Եհարց փաշայն զամենայն, եւ ստուգիւ տեղեկացաւ: Եւ ապա հրամայեաց կոտորել զնոսա. եւ Խախամի զլեզուն եւ զքիթն, զշրթունսն, զականջսն, զմատունս ձեռացն եւ ոտիցն, զերկորիսն զամենայն հրամայեաց հատանել: Եւ ասաց մունետկաց, զի կոչեսցեն բարձր ձայնիւ, թէ ամենայն ոք` որ լսէ զձայնս մեր, թէ' քրիստոնեայք եւ թէ' տաճիկք, անկերո'ւք ՚ի վերայ ազգին Հրէից, զմեծամեծսն կոտորեցէ'ք, զմանկունսն գերեցուցէ'ք, զկանայս նոցա խայտառակեցէ'ք պղծելով, եւ զինչս նոցա աւար առէ'ք, յափշտակեցէ'ք եւ մի' խնայէք. եւ ո'վ ոք յափշտակեսցէ ՚ի նոցանէ ինչս` ինքեան լիցի, բայց զսպանումն նոցա մի խնայեսցէ: Զայս լուարո'ւք ամենեքին զհրամանս մեծ փաշային: Եւ զի շաբաթ էր օրն, եւ Հրէայքն ամենեքեանքն ՚ի տան էին, եւ ո'վ ոք լուաւ զձայն մունետկին, արար` որպէս լուաւ. եւ կոտորեցին յաւուր յայնմիկ Գ մասն Հրէից, եւ մինչ ՚ի Գ օրն սպառեցին զամենայն: Բազումք ՚ի նոցանէ տաճկացան, եւ բազումք խառնեցան ընդ քրիստոնեայսն. շատք ելին ՚ի քաղաքէն եւ փախեան. եւ այլք զինչս իւրեանց տային քրիստոնէից, եւ թաքչէին ՚ի տան նոցա: Եւ այսպէս եղեն նոքա սպառեալք ողորմելի մահուամբ. եւ յընչից նոցա բազումք փարթամացան` եւ եղեն հարուստք: Եւ զկուսանս` որ պահէին վասն Մեսիային, հանեալ տարին առ փաշայն, որ էին ԲԺան, հրապարակաւ ապականեցին: Եւ փաշայն էառ իւր բաժին զտուն թագաւորին նոցա, եւ անթիւ եւ անհամար գանձս ոսկւոյ եւ արծաթոյ. եւ ապա գրեաց գիր զպատճէն, եւ առաքեաց առ Խոնթկարն: Վասնորոյ եւ Խոնթկարն գրեաց ամենայն հնազանդելոց իւրոց, զի ուր իցեն Հրէայք ՚ի ներքոյ տէրութեան իւրոյ, զի բազում հարկս դիցեն ՚ի վերայ նոցա, զի չքաւորեսցին` եւ մի' լիցի նոցա լրբութիւն: Եւ այսպէս տառապեցուցին զՀրէայս բազում եւ ազգի ազգի հարկապահանջութեամբ: Թէպէտ եւ մեք զայս լւեալ էաք յայլմէ, բայց ո'չ ուղիղ: Եւ գնացի ես ՚ի Զմիւռնոյ ՚ի Կոստանդնուպօլիս նաւով. զայս պատմեաց Հոռոմ սարկաւագ մի Յենի անուն, որ է Յօհան. որ եւ ինքն էր ՚ի Սալենիկոյ քաղաքէն: