Պատմագրութիւն

Այրս այս Աւագ էր յԱյրարատայ ՚ի գաւառէն Կոտայից ՚ի գեղջէն Եղավարդայ յստորոտին Արայոյ: Եւ էր տանուտէր նոյն գեղջին` այր ճարտար, եւ ատենախօս, եւ պնդերես, եւ առաջի մեծամեծաց յարգոյ եւ պնդասիրտ: Եւ գեղականքն առանց հրամանաց նորա ոչ առնէին ինչ: Եւ զի ջուր գեղջն սակաւ էր, եւ ոչ էր բաւական յարբուցումն անդաստանաց նոցա, վասնորոյ գնացեալ ՚ի կողմն հիւսիսոյ ՚ի մէջ ձորոյ գտին ջուր ցրուեալ. եւ նոքա բազում չարչարանօք եւ յոլով ծախիւք հանին առու, եւ անդաստանօք Ղարայօրան գեղջն` որ է Սեաւ-աւեր, բերեալ խառնեցին ընդ ջուրն իւրեանց: Եւ էր տէր Ղարայօրան գեղջն տաճիկ մի` ազգաւ Ղաճար, լիրբ եւ անզգամ, հայհոյիչ եւ պղծաբերան, յանդուգն եւ անհնազանդ, չարագործ եւ շնացօղ, ինքնահաւան եւ գոռոզ, ամենեւին կամարար` եւ ծառայ` եւ հաճոյական սիրելի սատանայի: Սա իբրեւ ետես` թէ խառնեցաւ ջուրն ընդ բուն ջրոյն Եղավարդայ, լցաւ սատանայի չար նախանձովն, բորբոքեցաւ անիրաւութեամբ, եւ առաքեաց զոմանս ՚ի գեղականացն. որք գնացեալ քակեցին զառուն, եւ իջուցին զջուրն ՚ի գիւղն իւրեանց Սեաւ-աւեր. եւ պիղծն այն տէր գեղջին Հապուշ-Ղասիմ` շինեաց պարտէզս, եւ արար բուրաստան: Ցանեաց առաւետ, եւ արբուցանէր այնմ ջրով. եւ ոչ թողոյր գնալ յԵղավարդ ջուրն զայն: Եւ աղաչէին նմա Եղավարդեցիք, եւ նա ոչ լսէր, այլ ծեծէր, հայհոյէր` եւ անարգանօք արձակէր զնոսա: Վասնորոյ կարեվէր խոցեցան Եղավարդցիք. եւ գնացեալ գրեցին թուղթ գանգատանաց, եւ առաքեցին առ իշխանն, եւ ասացին, թէ Ղարայօրանն գեղովն` Եղավարդայ միոյ տան չափ ոչ տան հարկ. այլ Հապուշ-Ղասիմն իւրով անզգամութեամբն կամի քակել զայնպիսի' պատուական գեղ, որ քան զամենայն երկիրս Երեւանայ լաւ է արդեամբ: Վասնորոյ գրեաց թուղթ խանն առ պիղծն այն` եւ ասէ, չունիս դու իշխանութիւն առ ջուրդ այդ. թոյլ տո'ւր դմա գնալ յԵղավարդ ՚ի տեղի իւր: Իսկ նոցա առեալ զթուղթ տարեալ ցուցին այնմ շան: Իբրեւ ընթերցաւ, պատառեաց եւ ետի նոսա, եւ ասէ, տարեալ դի'ք ՚ի յամօթոյս կանանց ձերոց. եւ յարուցեալ եհար զնոսա փայտիւ, եւ հայհոյեաց եւ զբերան խանին. եւ գանիւ հալածեաց զնոսա: Եւ նոքա գնացեալ գրեցին միւս եւս արզայ, եւ զպատառեալ թուղթն եդին ընդ նմա, եւ ետուն ցխանն: Եւ իբրեւ լուաւ զպատառումն թղթոյն` եւ զարհամարհանս իւր, բարկացաւ սրտմտութեամբ յոյժ. եւ հրաման ետ նոցա` եւ ասէ, գնացէ'ք եւ կալեալ զշունն այն` եւ չարաչար սպանէ'ք, եւ կոտորեցէ'ք զնոսա` որք համախոհ են նմա` թէ' տաճիկ եւ թէ' քրիստոնեայ, եւ զգիւղն քակեցէ'ք, եւ զանդաստանս նոցա գրաւեցէ'ք, եւ հարկ նոցա դուք տո'ւք: Զայս հրաման սաստկութեամբ ետ. գրեաց եւ թուղթ` եւ ետ նոցա, եւ բերանով եւս պատուիրեաց: Իսկ նոցա առեալ զպատուէրս զայս, եւ գնացեալ ետուն գիր միմեանց, եւ թէ ոք ո'չ երթիցէ ՚ի կատարել զպատուէր խանին, Ժ ամէն ՚ի վեր տացէ տուգանս խանին: Եւ ապա գրոհ տուեալ ժողովեցան ՚ի մի. եւ ոմն երիտասարդ զգեցուցին ՚ի հանդերձից իւրեանց, եւ եդին ՚ի գլուխ նորա աւել, եւ նստեցուցին ՚ի վերայ իշոյ, եւ անուանեցին զնա` Աւելագլուխ իշով թագաւոր. եւ ելին ամբոխիւ ամենեքեան զուռնայով եւ դահուլով` ծափօք եւ պարուք, խաղալով եւ խնդալով ամենայն արուք մինչեւ կանայք եւս երգելով: Եւ յորժամ մերձ եղեն Ղարայօրան գեղջին, տանուտէր Աւագն խրատ ետ նոցա` եւ ասէ, մի' գուցէ արիւն հեղուք` եւ լինիք պարտապան արեան. այլ հարեալ ծեծանօք` կիսամահ արարէ'ք եւ թողէ'ք, այն բաւական է նոցա մահ: Իսկ Ղարայօրանցիք տեսին զբազմութիւն ամբոխին, եւ գիտացին` զի վասն չար առնելոյ գան նոքա: Իսկ անիծեալն Հապուշ-ղասիմ նստեալ էր աթոռով, եւ հրաման տայր արբուցանողաց պարտիզին: Եւ ծանուցին նմա, թէ ահա' ամբոխ գայ ՚ի վերայ քո. եւ նա ոչինչ արար փոյթ. այլ ասէր, գիտեմ` զի աղաչել գան առ իս, եւ ես դարձուցանեմ զնոսա արհամարհանօք եւ անարգանօք: Եւ ահա եկեալ հասին ամբոխն. եւ հրամայեաց աւելագլուխն, հարէ'ք` ասէ, եւ սպանէ'ք զշունդ զայդ: Յայնժամ կալեալ զնա` արկեալ յերկիր առաթուր, եւ հարկանէին անողորմ աքացի եւ բռնցի, փայտիւ եւ քարիւ, եւ եդին տոռ յոտսն` եւ քարշէին: Իսկ անիծեալն այն գիտաց` որ մահու հարկանէին, անճարացեալ` եւ ո'չ եգիտ հնար ինչ զերծանելոյ, անկաւ առ ոտս Աւագին, եւ եմուտ ՚ի մէջ Բուց ծնկացն, եւ կալեալ զերկորիսն ծծէր` եւ ասէր, շուն քո եմ, զաղբդ քո լիզեցից, մի' թողուր սպանանել զիս, եւ ես եղէց քեզ շուն: Եւ ապա գթացեալ առ նա Աւագն` անկաւ ՚ի վերայ նորա, եւ ասէ, զիս սպանէ'ք փոխանակ դորա, եւ թոյլ տո'ւք դմա: Եւ ապա դադարեցին ՚ի հարկանելոյ: Իսկ կանայքն անիծելոյն յորժամ լուան զբօթն զայն, ելին ՚ի վրանացն արտաքս` ճչալով, ճղճղալով եւ ճվալով. ոմն ասէր, զզաւակ իմ վիժեցի. ոմն ասէր, զորդին իմ սպանին. ոմն աղաղակէր, ահա կալեալ պղծեցին զիս: Սակայն ոչինչ օգտեցան յայսցանէ. այլ աւելագլուխն բարակ ողորով փոքր փոքր հարկանէր զնոսա` եւ ասէր, ելեալ կորէ'ք աստի: Իսկ նոքա բերեալ զուղտսն, եւ նստան ՚ի վերայ նոցա` եւ փախեան: Իսկ պիղծն այն ո'չ կարաց գնալ վասն բազում հարուածոցն. յետ երից աւուրց ապա ողջացաւ, եւ ելեալ կորեաւ. եւ երէց գեղջն` Յօհան անունն` փախեալ անկաւ ՚ի ձոր անդր, եւ եմուտ յորջ մի աղուիսու` եւ զերծաւ: Իսկ ՚ի գեղականացն` որք կամակից էին նմա, կալեալ բազում հարին եւ վիրաւորեցին, եւ քակեցին զտունս նոցա, եւ տիրեցին գեղջն: Իսկ անիծեալն Հապուշ-Ղասիմ շրջէր ՚ի ծածուկ. եւ եկաց մինչեւ ցաշունն. եւ միաբանեցոյց ընդ ինքեան Գ տաճիկ եւ սուտ քրիստոնեայ մի, եւ գիշերի գնացին յԵղավարդ. եւ տաճիկքն մնացին յեզր գեղջին, եւ զսուտ քրիստոնեայն առաքեցին առ Աւագն, եւ ասեն, այս ինչ բարեկամ տաճիկ եկեալ կայ արտաքոյ գեղջին, եւ շտապով երթայ ՚ի Նիգ գաւառ հրամանաւ խանին. վասնորոյ խնդրէ զքեզ եւ զորդի քո Սարուբէկ, զի ունի ինչ ասել քեզ: Իսկ Աւագն ՚ի տան միում կայր ընդ Բուց հարկահան տաճկաց, եւ որդին ՚ի սպասու կայր նոցա: Եւ գնացեալ սուտ քրիստոնեայն` ասաց նմա զոր ուսեալն էր: Իբրեւ լուաւ Աւագն զանուն բարեկամին, վաղվաղակի յարեաւ, առեալ եւ զորդին գնաց ընդ Հային: Իբրեւ տեսին զնա` կալան. եւ ՚ի ձայն բարձր գոչէր պիղծն` եւ ասէր, որ ես եմ Հապուշ-ղասիմն, որ Աւագ զիս ո'չ էսպան, ես զնա սպանանեմ. եւ որդին զերծեալ մինչեւ ազդ արար գեղջին, եւ նոքա սպանին զնա` եւ կորեան: Եւ բարձեալ զնա տարան ՚ի գիւղն. եւ ՚ի վաղիւն ծանուցին խանին. եւ հրամայեաց խանն գտանել զնա. եւ ոչ գտին. քանզի գնաց նա յԱրտաւիլ. եւ առեալ անտի գիր զղջման, եւ եկեալ յԵրեւան շրջէր ՚ի ծածուկ. եւ ՚ի նոյն ձմեռն սատակեցաւ եւ տարեալ գօռեցին. եւ ՚ի նոյն գիշեր Գ տաճիկ հանին ՚ի գօռէն, եւ պատառեալ զպատանն` պատեցին ՚ի պարանոցն. եւ սրեալ երկայն փայտ հաստ` եդին ՚ի նստոյ տեղն, եւ ցցեալ ՚ի վերայ գօռին, հատին եւ զերանն, եւ եդին ռեխն, եւ փախեան: Եւ վաղիւն տեսեալ զայն` ծանուցին խանին: Ասէ խանն, շունն այն մինչ կենդանի էր, ռեխն պահէր զանտէրն իւր. եւ յորժամ սատակեցաւ, երեւի ՚ի մէջ ռխին: Եւ ո'չ ետ թաղել զնա. թողին ա'յնպէս. շունք եւ ագռաւք լափեցին: Իսկ Աւագն նահատակեալ վասն ժողովրդեանն, եւ պսակեցաւ ՚ի Քրիստոսէ: