Տոմարագիտական աշխատութիւններ

Չորս իրս խնդրելի է աստ. նախ` թէ զինչ է վերադիրն, երկրորդ` թէ զիարդ լինի պակասութիւն աւուրցս, երրորդ` թէ վասն է՞ր բերեմք յամենայն ամ զմետասան թիւս ի վերայ Լուսնին, չորրորդ` թէ զինչ է ներգործութիւն վերադրիս:

Վասն առաջնոյն ասելի է, զի վերադիր ստուգաբանութեան անուն է, զի ամի ամի զմետասան օր պակաս ընթացից Լուսնոյն առեալ յառաջիկայ ամի Լուսնէն ԺԱ. (11) օր եւ ածեմք ի վերայ անցեալ ամին Լուսնեացն եւ հաւասարեմք զԼուսինն եւ զԱրեգակն: Եւ վասն զի վերայ բերելով հաւասարին սոքա, «վերադիրե անուանեցաւ:

Երկրորդ` ասասցուք թէ ուստի լինի պակասութիւն աւուրցս: Գիտելի է, զի ոմանք ի Լուսնէն ասեն եւ ոմանք` յԱրեգակնէն, իսկ այլք յԱրեգակնէն եւ ի Լուսնէն: Նախ առաջին, ասէ Երանելին Եփրեմ, թէ յառաւօտին եստեղծ Աստուած զԱրեգակն եւ յերեկոյին զԼուսինն մետասան աւուր: Եւ ԺԱ. (11) աւուրքս, որ աւելի գտավ Լուսինն քան զԱրեգակն, արդ ասէ սկսեալ յարարչութեան եւ հանապազ ամի ամի յաւելու ԺԹ. (19) մասամբք քան զԱրեգակն եւ ըստ այսմ ի Լուսնէն ցուցանէ զաւուրքս զայս: Դարձեալ, իմաստասէրք ոմանք ասացին, թէ յառաւօտին ստեղծեալ զԱրեգակն եւ ընթացեալ Արեգականն ըստ հրամանի Արարչին ԺԱ. (11) ժամ եւ ԺԹ. (19) մասն` սկսեալ յառաւօտէ յելիցն Արեւու եւ հասեալ ի մուտն Արեւու մերձ ի յերեկոյս: Եւ մնաց ԺԱ. (11) մասն այլ, որ Արեգակն ի ներքին կիսագունդն մտանէր, եւ ստեղծաւ Լուսինն ի նոյն րոպէին, եւ ընթացան ի շաւիղն յայն, յոր ընթացաւ Արեգակ: Եւ մետասան մասն յիշխանութենէ Արեգականն որ յաւելաւ ի վերայ Լուսնին, պակասեցոյց զնա յիւրում իշխանութեան: Եւ այս է պատճառն, զի Լուսինն, որ մետասան մասն ընթացաւ զհետ Արեգականն ի տիւն, պակասեցոյց զինքն յիշխանութենէ գիշերին, զի ոչ կարաց լուսաւորելով իշխել մինչեւ ի տիւն, զի ի հասարակական կետն ստեղծան, որ ԺԲ. (12) ժամ ի տիւն իշխէր Արեգակն եւ ԺԲ. (12)` Լուսինն ի գիշերին: Արդ, Լուսինն յԺԲ. (12) ժամէն զԺԱ. (11) մասն ի տիւն ի հետ Արեգականն ընթացաւ յիշխանութիւն Արեգականն եւ զմետասան ժամն եւ զԺԹ. (19) մասն ի գիշերի` յիշխանութիւն իւր եւ հասեալ ի ներքին կիսագունդն: Եւ մնաց վերին կիսագունդն խաւար ի լուսոյ Լուսնին մետասան մասն մինչեւ ել Արեգակ: Արդ, ասեն իմաստասէրքն, թէ զԺԱ. (11) մասն զայս յամենայն աւուր պակաս գնայ Լուսինն քան զԱրեգակն եւ յամիսն` ՅԼ. (330) եւ ի տարին ՎՋԿ. (3960): Եւ երբ զԼ. (30) մասն ժամ մի առնես, գայ յամիսն ԺԱ. (11) եւ ի տարին ՃԼԲ. (132) ժամ, արա զԺԲ. (12) ժամս օր մի, առնէ ԺԱ. (11) օր: Եւ սոքա համաձայն Եփրեմի ի պակաս ընթացից Լուսնին ցուցին զմետասան աւուրքս այս:

Իսկ որք յԱրեգակնէն ասացին, ըստ այսմ եղանակի ցուցին, եթէ ընթանայ Լուսինն զտարիս իւր յԺԲ. (12) Լուսինս ՅԾԴ. (354) օր եւ Արեգակն` զտարին իւր ՅԿԵ. (365) օր եւ այսպէս զմետասան աւուրքս առանձին աւելի Արեգականն ընթացից ասացին: Իսկ այլ իմաստասէրք յերկուցն ասացին յաւելի ընթացից Արեգականն մասանց եւ ի պակաս ընթացից Լուսնոյն մասանց: Եւ է այս յոյժ գովելի եւ գեղեցիկ, ըստ որում հաւանեալ հռչակաւոր իմաստասէրն Էաս իւրովքն հանդերձ: Եւ թէ որպէ՞ս, ասասցուք: Արդ այսպէս իմա. զի չափ տարւոյն ՅԿ. (360) օր է ըստ ԺԲ. (12) կենդանակերպիցդ եւ չափ ամսոյն Լ. (30) օր եւ շաբաթուն` Է. (7), եւ աւուրն ժամուց` ԻԴ. (24) եւ մասանց ժամուն Լ. (30): Արդ, բաղկանայ ժամն ի մասանց եւ մասն ի թաւալմանէ Արեգականն, եւ Արեգակն թաւալի ի հասարակաւորութեան կետն ՅԿ. (360) թաւալ, որ է ՅԿ. (360) մասն, եւ է այս ըստ միում աւուր: Իսկ ըստ տարւոյն գիտելի է, զի ԺԲ. (12) կենդանակերպ է ի գունդն անմոլար, եւ ամեն կենդանակերպ Լ. (30) աստիճան է, որ առնե ՅԿ. (360), յորս ընթանայ Արեգակ եւ կատարէ զտարին ՅԿ. (360) օր, որպէս զամիսն ՅԿ. (360) ժամ: Այսպէս եւ զօրն ՅԿ. (360) մասն, զի սոքա պատկերք են միմեանց, եւ լինի այս ըստ ԺԲ. (12) ժամուց տուընջեան: Արդ, ուշիմ մտօք ծանիր աստ, զի ընթանայ Արեգակն յօրն ԻԴ. (24) ժամ ընդ տիւ եւ ընդ գիշեր եւ Ժ. (10) մասն եւ կէս, եւ ԻԴ. (24) ժամաւս կատարէ զչափ տարւոյն ՅԿ. (360) օր: Իսկ Ժ. (10) մասն յաւելեալ` աւուր աւուր առնէ յամիսն Յ. (300) մասն եւ ի տարին ՎՈ. (3600) մասն, արա զԼ. (30) մասն ժամ մի, գայ Գ. (3) օր` ժամ մի եւ յամիսն Ժ. (10) ժամ եւ ի տարին ՃԻ. (120) ժամ: Արա զԻԴ. (24)` օր մի, առնէ քեզ Ե. (5) օր, որ կոչի աւել աւուրք: Եւ սոքա են, որ անկանին յեղանակքս տարւոյն եւ առնեն զՂ. (90) օրն ՂԱ. (91) օր եւ զձմերանն ՂԲ. (92): Եւ այսպէս Արեգականն զչափ տարւոյն, որ ՅԿ. (360) օր էր ըստ ԺԲ. (12) ամսոց կենդանակերպից, վասն Ժ. (10) մասանցս աւելի ընթանալոյ` արար զտարին ՅԿԵ. (365) օր: Իսկ կէս մասն առնէ զնահանջն, զոր վերագոյն ասացաք:

Իսկ Լուսինն ոչ է թէ զչափ տարւոյն, որ ՅԿ. (360) օր է, յաւելուլ կարէ որպէս զԱրեգակ, այլեւ ոչ զչափն ի լման կարէ ընթանալ, քանզի Զ. (6) օր պակաս ընթանայ քան զչափ տարւոյն: Եւ թէ որպէս` ասասցուք զանազան կերպիւ. նախ զի ընթանայ Լուսինն ի ծննդենէն մինչեւ ի լրումն ԺԴ. (14) օր ու կէս եւ Զ. (6) ժամ եւ ի լրմանէն մինչեւ ի միւս ծնունդն ԺԴ. (14) օր եւ կէս եւ Զ. (6) ժամ, եւ այս առնէ ի ծննդենէն ի ծնունդ ԻԹ. (29) օր եւ կէս, կէս օր պակաս յամսոյն եւ ի ԺԲ. (12) ամիսն պակասի Զ. (6) օր, եւ կատարի տարի Լուսնին ՅԾԴ. (354) օր, Զ (6) օր պակաս, քան զչափ տարւոյն: Երկրորդ` ընթանայ Լուսինն յօրն ԻԳ. (23) ժամ եւ Գ. (3) մասն, Բ. (2) մասն պակաս ի ԻԴ. (24) ժամէն եւ յամիսն Կ. (60) մասն եւ ի տարին ՉԻ. (720) մասն, Ե. (5), Ե. (5) մասն ժամս արա, առնէ ՃԻ. (120) մասն օր մի եւ ՉԻ. (720)ն` Զ. (6) օր: Երրորդ` ընթանայ Լուսինն յօրն ԺԱ. (11) ժամ եւ Թ. (9) մասն, Զ. (6) մասն պակաս քան զԺԲ. (12) ժամն եւ յամիսն ՃՁ. (180) եւ ի տարին ՍՃԿ. (2160), արա զԼ. (30)ն ժամ մի, ի Ե. (5) օրն առնէ Ա. (1) ժամ եւ յամիսն Զ. (6) ժամ եւ ի տարին ՀԲ. (72) ժամ, զԺԲ. (12) ժամն արա օր մի, առնէ Զ. (6) օր: Չորրորդ, ընթանայ Լուսինն յօրն ԻԳ. (23) ժամ եւ ԺԸ (18) մասն, ԺԲ. (12) մասն պակաս քան զԻԴ. (24) ժամն եւ յամիսն ՅԿ. (360) եւ ի տարին ՏՅԻ. (4320), արա զԼ. (30)` ժամ մի, Բ. (2) օր եւ կէսն առնէ ժամ մի եւ յամիսն ԺԲ. (12) ժամ եւ ի տարին ՃԽԴ. (144) ժամ, արա զԻԴ. (24)ն օր մի, առնէ Զ. (6) օր: Իմա, զի ի տումարս առանց խոտորելոյ վարիմք, զԺԲ. (12) ժամն երբեմն կէս օր կալնումք եւ երբեմն ի լման օր, ըստ դիպուածոյ եւ յարմարութեան մասանց:

Արդ ահա յայտնապէս ցուցաւ ԺԱ. (11) աւուրքս յերկուց լուսաւորացդ` Ե. (5) օրն յարեգակնային աւելի մասանցն ընթացից եւ Զ. (6) օրն ի պակաս ընթացից լուսնական մասանցն:

Վասն երրորդին ասասցուք, թէ վասն է՞ր բերեմք յամենայն ամի զԺԱ. (11) թիւս ի վերայ աւուրց Լուսնին: Եւ ասեմք, թէ վասն բազում պատճառի, քանզի բազում վնաս առնէ, եթէ ոչ վերայ բերեմք յամենայն ամի զԺԱ. (11) թիւս ի վերայ վերադրին: Նախ զի քակտին ի միմեանց աւուրք միոյ տարւոյն, եւ լինի մի տարին Բ. (2) տարի, եւ թէ որպէս` ասասցուք յԱւագ լրմանն: Երկրորդ` զի օրինակ տան պատերազմի երկուց լուսաւորացդ ըստ աւուրց ժամանակին, զի մինն զտարին իւր առնէ ՅԿԵ. (365) օր եւ միւսն ՅԾԴ. (354) օր: Երրորդ` զի խափանի տումարական իմաստասիրութիւն, զի վասն համընթացութեան եւ զոյգ պահելոյ զսոսա իմաստասիրեցաւ տումարական հանճարս: Չորրորդ` զի խափանի մուտ տարւոյն, որ ի միում աւուր սկսան յարարչութեան Արեգակն եւ Լուսինն: Հինգերորդ` զի ոչ կատարի աստուածային հրամանն, որ ասաց Մովսիսի յօրինադրութեան Զատկին, թէ «ամիսս այս եղիցի ձեզ սկիզբն ամսոց, առաջին եղիցի ձեզ յամիսս տարւոյ եւ ի Ժ. (10) երորդի ամսեանս այսորիկ առցեն իւրաքանչիւր ոչխարս ընդ երթ եւ եղիցի ձեզ պահել մինչեւ ի չորեքտասան ամսոյս այսորիկ, եւ զենցեն ամենայն բազմութիւնքն ընդ երեկս եւ փութանակի կերիցեն, զի վաղիւն Զատիկ Տեառն էե: Եւ էր ամսոյն ԺԳ. (13) եւ Լուսնին ԺԴ. (14): Արդ, ըստ հրամանին Տեառն պարտ է, զի ի Զատկին Լուսինն ի լրմանն գտցի, եւ թէ ոչ յաւելուս զԺԱ. (11) թիւս ամի ամի, ի Զատկին զԼուսինն ի լրման գտանել անհնար է: Վեցերորդ` զի եւ չարչարանացն յիշատակ ի լրմանն եղեւ, թէ ոչ յաւելուս, ոչ զուգի ընդ Արեգականն: Եօթներորդ` զի անկանի տարի Լուսնին ի ներքոյ հասարակածին եւ կորուսանէ զկէտս չորից Զատկաց, այսինքն զստեղծմանն եւ օրինադրութեանն եւ նորոգմանն եւ վերստին յարութեանն: Ութերորդ` զի ծածկի ընդ խաւարաւ գիտութիւն շրջանի Լուսնին եւ ոչ գայ ի լոյս շաւիղ ընթացից նորա ի կիտէ ի կէտ, զի ի ԺԱ. (11) աւուրցս ժողովմանէ եւ յԺԹ. (19) մասանցն լրանայ Է. (7) ամիս, ուստի իմանամք զդարձ Լուսնին ի սկիզբն շաւղին: Այսպէս եւ շաւիղ Արեգականն, զի սոքա միմեամբք յայտնին:

Չորրորդ` վասն ներգործութեան վերադրին գիտելի է, զի վերոյ ասացեալ ութ միտքն ներգործութիւն է նորին, զի սա պահէ զաւուրս տարւոյն անքակ եւ զլուսաւորքդ ի միաբանութեան եւ զտումարական արհեստս անխափան եւ ըստ հրամանի սոցա բերէ զկարգ Զատկին եւ անխափան զմուտ տարւոյն եւ զչարչարանացն յիշատակ եւ արտաքոյ հասարակածին եւ զբացայայտութիւն շրջանացդ:

Հարցումն. - Վասն է՞ր է, զի ելք աւելեացն պատկեր աւուրն եօթներեակ է առաջիկայ ամին եւ քանիք Լուսնին` վերադիր:

Պատասխանի. - Որպէս յարարչութեան ելք աւելեացն եղեւ եօթներեակ սկզբան տարւոյն, որ եղեւ մարդն, զի բերեալ զեօթներեակն ի վերայ մարդակազմութեան աւուրն, եղեւ Զ. (6) եւ երեւեցոյց զօրն ուրբաթ, նոյնպէս եւ այժմ լինի:

Հարցումն. - Արդ եթէ սկզբան տարւոյն եօթներեակն Ե. (5) է ըստ Ե. (5) աւուրցն, վասն է՞ր ի գլուխ շրջանին ապրիլի չորիցն զեօթներեակն մի ցուցանէ սկզբան ամին:

Պատասխանի. - Կրկին է սկիզբն` նախ արարչութեան եւ երկրորդ` տարւոյն սկզբան: Արդ, արարչութիւն ի միաշաբաթոջն սկսաւ եւ եօթներեակն Ա. (1) էր, եւ եդին ի գլուխ շրջանին, զի յայնմհետէ գոյացան աւուրք: Եւ բերէ զաւուր պատկերն զսկզբան տարւոյն ուրբաթ եւ զլրմանն` չորեքշաբթի եւ տարւոյն զսկզբան եօթներեակն Ե. (5) է ըստ աւելեացն թուոյն, վասն որոյ շրջանին եօթներեակն, որ է Ա. (1) ի գլուխ բոլորին, զարարչութեան սկզբանն իմա:

Հարցումն. - Կրկին եօթներեակքն ցուցաւ ի յեղելոց աւուրց, բայց տարակոյս է մեզ, զի քանիք Լուսնին վերադիր ասացաւ: Արդ յարարչութեան Լուսինն բոլոր ստեղծաւ, եւ թէ ըստ գոյութեան աւուրն առնումք, ի սկզբան տարւոյն Լուսինն Բ. (2) աւուր էր, իսկ եթէ ըստ քանակութեան լուսոյն կալցուք, ԺԵ. (15) աւուր է, թէպէտ ոչ է զայս աւելի, զիա՞րդ է, զմի ի գլուխ շրջանի ապրիլին չորիցն զվերադիրն ԺԱ. (11) եդին:

Պատասխանի. - Վասն զի տարեմուտք ազգացս ոչ են եդեալ ի մուտս տարւոյն սկզբան, եւ վասն այն ոչ կարեն բերել զքանիք Լուսնին ի գլուխ շրջանին վերադիր: Բայց թէ կամիս գիտել զքանիք Լուսնին աւելեացն լինել վերադիր սկզբան տարւոյն, զայս յեբրայականէն ուսիր, զի նոցա տարեմուտն ըստ սկզբան տարւոյն է: Արդ, ի սկզբան տարւոյն Լուսնին ի ելք աւելեացն ըստ գոյութեան Բ. (2) աւուր է, զի ի չորեքշաբթի ստեղծաւ եւ յուրբաթի մուտ է սկզբան տարւոյն, եւ վերադիր եբրայեցւոցն Բ. (2) է:

Հարցումն. - Իսկ զհոռոմոց ԺԱ. (11)ս որպէ՞ս ուսցուք:

Պատասխանի. - Զայս ըստ վախճանի տարւոյն իմա, զի ի սկզբան տարւոյն Լուսինն ԺԱ. (11) թիւ պակաս գտանի ի տարիս իւր, եւ վերջն եւ սկիզբն ի նոյն տարւոյն են: Վասն որոյ առեալ զպակասութիւն ԺԱ. (11) թուոյն տարւոյն վախճանի եւ դնեն վերադիր սկզբան տարւոյն, եւ այսու յօրինեալ զարուեստն եդին ԺԱ. (11) թիւ զվերադիրն ի գլուխ շրջանին: Այսքան առ այս, իսկ բազմապատկելն եւ զԺԹ. (19) երեկացն յաւելն եւ զնահանջիցն պակասեցուցանելն տես ի տումարի մեկնիչն, զի աւելորդ է գրելն: