Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Յամեցոյց Վանայ նուիրակ Պաղտասար վարդապետն զքարահատ վարպետսն, զորս խնդրեալ էր սրբազան Վեհըն վասն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպաշինութեանն, եւ գարուն վերաժամանեալ էր: Վասնորոյ գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն զթուղթ մի, որ ահա չորրորդ եղեւ: Թուղթ մի եւս առ Մահտեսի Թօմայն, զի փութով յղեսցեն զքարահատսն: Թուղթ մի եւս առ Քարահատ վարպետսն` զի անյապաղ գայցեն: Այս ՚ի յԱպրիլի Բ. ՚ի ձեռն փայեկի ումեմն, զոր մեք վարձեցաք:

Թուղթ գրեաց սրբազան Վեհըն առ սրբոյ Աթոռոյս նուիրակ Մեսրոպ վարդապետն ՚ի Կարս, եւ առ գանձապետ Պարոն Գրիգորն, եւ ապա Խօջայ Պետրոսն, զի թէ գտանիցի անդ քարահատ, յղեսցեն վասն սրբոյ Աթոռոյս Պարսպաշինութեանն: Եւ վասն սայլիցն եւ գոմշոցն, որոց վասն գրեալ էր յառաջ քան զայս զի գնեսցեն եւ ՚ի պատրաստի ունիցին: Որ եւ հոգացեալ էին եւ սրբազան Վեհըն գրեաց, զի փութով յղեսցեն, զի ձեռնարկեալ շինէաք զՊարիսպն: Թուղթ եւս ՚ի Կարս առ Եչղալացի Մահտեսի Առաքելն, շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն Աջահամբուրին, զոր յղեալ էր. եւ հրաւիրումն, զի գայցէ ՚ի սուրբ Աթոռս: Այս եղեւ ՚ի յԱպրիլի ամսոյ հնգումն, որ ՚ի ձեռն մերոյ վարձեալ փայեկի յղեցաւ: Առաքեաց սրբազան Վեհըն եւ ՚ի Բայազիտ զարս, զի գնեսցեն վասն Պարսպաշինութեան զգոմէշս: Որք գնացեալ գնեցին եւ դարձան: Ո'ւստի` գրեաց սրբազան Վեհըն ՚ի յԱլիկօռ գիւղն զթուղթ առ Պարոն Զաքարիայն եւ Պարոն Կոստանդն, շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն աժանագին տալոյն մեզ զգօմէշսն: Այս ՚ի յԱպրիլի Ե. Թուղթ ՚ի Բաղտատ գրեաց սրբազան Վեհն առ աւագ էրէց Տէր Մարկոսն, եւ առ մահտեսի Ալէքսանն, եւ ընդ մեր միրզային յղեաց, որ անդ ՚ի քեալբալայն իւրեանց երթայր, նախապէս վասն միրզային յանձնարարութիւն, զի շահեսցեն: Եւ ապա վասն Բաղիշեցի հանգուցեալ Յօհաննէս վարդապետի ընչիցն պատուէր` զի ումեք մի տայցեն, զի սրբոյ Աթոռոյս է, եւ աստ հասանիլ պարտի: այսեւս ՚ի յԱպրիլի Ե. Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ ումեմն Չալաբի անուամբ ալեւորի, որ էր յերկրէն Սլտուզոյ, եւ ՚ի գեղջէն Նարզուայ, որոյ Բ. դուստրն եւ կինն գերի էին անկեալ: Թուղթն ՚ի վերայ Երեւանու, Բայազտոյ, Ալաշկերտու, Խօյայ, Մահմուտանայ եւ Հախբակու: Մի ամ պայմանաւ. ՚ի յԱպրիլի Է. Հաշտարխանու նուիրակ Սարգիս վարդապետն երկար միջոցաւ յամեցաւ ՚ի Թիֆլիզ. եւ ՚ի սուրբ Աթոռս ո'չ գայր, զի նոր նուիրակ գնայցէ յերկիրն այն, եւ ժամանակն էանց նուիրակութեան որպէս ասացաք եւս ՚ի Մարտի ԻԵ: Եւ զի յղեալ էր նա առ սրբազան Վեհըն յառաջ քան զայս զանուանս յիշատակատուացն եւ գլխաւոր իշխանացն, որոց պիտոյ էր գրել ընդ նորոյ նուիրակին զթուղթս օրհնութեան եւ յանձնարարութեան. վասնորոյ` այլ ոչ եւս մնաց սրբազան Վեհըն նորին գալստեան, այլ զՔանաքեռցի Յօհաննէս վարդապետն արարեալ նոր նուիրակ Հաշտարխանու առաքեաց: Ընդ որում թէ զինչ թուղթք գրեցան, ահա ցուցանեմ ՚ի ներքոյ` թէ կոնդակք, թէ եկաւ հասաւք, եւ թէ յանձնարարութիւնք: Եկաւ հասաւի աղագաւ Շնորհակալութեան եւ օրհնութեան թուղթք, են այսոքիկ. ՚ի յորս ոմանս եւ շնորհակալութիւն եւ յանձնարարութիւն, վասն հին եւ նոր նուիրակացն:

Թուղթ առ Հաշտարխանու Առաջնորդ Ստեփաննոս վարդապետն: Որոյ եւ պատուէր վասն գանձասարցոց ապօրինաւոր նուիրակացն, զի մի տեղի տայցէ եւ ընդունիցի:

Առ սրբոյ Աթոռոյս գանձապետ Սարգիս Աղայն:

Առ գանձապետ Գալուստ Աղայն:

Փուսուլայ եւս երկուցս, զի զգանձասարցոց նուիրակունսն մի ընկալցին:

Առ գանձանակ շուրջածօղ Պարոն Դաւիթն եւ յորդիսն նորին Պարոն Աբրահամն եւ Պարոն Ալէքսանն վերոյգրեցելոց արանցս եւ պատուէր վասն գանձանակացն:

Առ Պարոն Աբէլն եւ առ Մարիամ մայր նորին եւ Խանփէրի քոյրն եւ Մարթայ ընկերն:

Առ Պարոն Առաքելն:

Առ Պարոն Զաքին:

Առ Պարոն Իգնատիոսն:

Առ Պարոն Անդրէասն:

Առ Պարոն Վարդանն:

Առ Եղիայի կինն:

Առ Մարգարիտ ոմն կին:

Առ Մարիամջան ոմն կին:

Առ Յօհանջանի կինն:

Առ Աննա ոմն կին:

Առ Տէր Սիմէօնի Հարսն:

Առ Աղամալի կինն եւ քոյրն իւր:

Առ Թումանի կինն:

Առ Խան Պետրոսի կինն:

Առ Պարոն Աւագն:

Առ Պարոն Բարդուղիմէոսն:

Առ Պարոն Եսային:

Առ Պարոն Պետրոսն:

Առ Պարոն Գալուստն:

Առ Պարոն Աբրահամն:

Առ Պարոն Մկրտիչն:

Առ Պարոն Եղիազարն:

Առ Տիրացու Ստեփանն:

Առ Տիրացու Յօհանէսն:

Թուղթ եւս առ վերոյիշեալ Սարգիս Աղայն վասն Համատանցի հանգուցեալ Սահակի կտակին:

Թուղթ եւս առ նա դարձեալ, վասն Բունեաթի աներ հանգուցեալ Գրիգորի կտակին, զորս յանձնեալ էր նուիրակին:

Առ Ներսէսի կինն:

Առ Խաչիկի կինն:

Առ Յօհանի մայրն:

Առ Անաստասի կինն:

Առ Եղիսաբեթ ոմն կին, եւ յիւր մայրն:

Առ Տէր Պաղտասարի կինն:

Առ Ոսկեսափոր ոմն կին:

Առ Բէկում խանումն:

Եւս առ Պարոն Ներսիսի կին Վառվառն ՚ի Մօսկօֆ վասն առն նորին հոգեբաժնի:

Եւ այսոքիկ յանձնարարութիւն վասն նոր նուիրակին, եւ Շնորհակալութիւն եւ օրհնութիւն վասն հնոյն, առ գլխաւոր իշխանս ոմանս:

Թուղթ առ դասս Քահանայից Հաշտարխանու քաղաքի:

Առ Պարոն Ղեւոնդն:

Առ Պարոն Ստեփանն:

Առ Թաղիբէկ Աղայն:

Առ Պարոն Յարութիւնն:

Առ Պարոն Ամբակումն:

Առ Պարոն Պօղօսն:

Առ Պարոն Փանոսն:

Առ Պարոն Գեօրկին:

Առ Պարոն Յօվաննէսն:

Առ Պարոն Դաւիթն:

Առ Պարոն Բարդուղիմէոսն:

Առ Պարոն Պետրոսն:

Տուաւ եւս Յօհաննէս վարդապետին մէկ նուիրակական մեծ կոնդակ:

Իմտատիայի կոնդակ վասն Սրբոյ Աթոռոյս Պարսպաշինութեանն:

Օրհնութեան եւ Շնորհակալութեան կոնդակ եւս յատկապէս ՚ի վերայ Մօսկօֆու, որովհետեւ նուիրակն անդ ո'չ էր երթալոց:

Գրեցաւ եւ ՚ի Դարբանտ:

Օրհնութեան եւ Շնորհակալութեան կոնդակ ՚ի ժողովրդականսն, վասն գանձանակադրամի նոցին ՚ի Սուրբ Աթոռս հասանելոյն:

Թուղթ եւս այսր աղագաւ առ գանձապետ Եսայի Իւզբաշին:

Ըստ այսմ եւ ՚ի Նուխի

Օրհնութեան եւ շնորհակալութեան կոնդակ վասն հասման գանձանակադրամին:

Թուղթ եւս առ գանձապետ Պարոն Յակոբն:

Թուղթ եւս առ Դաւիթ վարդապետն սաստիւ, զի եկեսցէ ՚ի Սրբոյ Աթոռս: Զի առաքեալ էր զնա Յակոբ Կաթողիկոսն ՚ի կողմանսն այնոսիկ ՚ի ժողովել զերկաթս վասն Սրբոյ Աթոռոյս, իսկ նա ժողովեալ զերկաթն յղեալ էր ՚ի Սուրբ Աթոռս, եւ ինքն շրջէր ըստ կամացն ՚ի բազում ժամանակս այսր եւ անդր:

Վախճան թղթոց Հաշտարխանու նուիրակին:

Բայց գրեցաւ ընդ սմին եւ ՚ի Թիֆլիզ առ Արքայն եւ առ այլս ոմանս պատասխանի թղթոց նոցին զորս ՚ի քանի աւուրս ընկալաք վասն այլ եւ այլ իրակութեանց, գլխաւորապէս վասն Հաշտարխանու հին նուիրակ Սարգիս վարդապետին, զոր Արքայն եւ կաթողիկոսն վրաց անդէն արգելէին (որպէս ասացաք եւս ՚ի Մարտի ԻԵ). Եւ են թուղթքն գրեցեալքս ՚ի ներքոյ: Թուղթ առ Հերակլ Արքայն, աղերս եւ խնդիր, զի յղեսցէ զնա ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի տալ աստ զհաշիւն եւ ծանուցանել զգնացելոյ երկրի որպիսութիւնն: Եւ ապա թէ եւս պիտոյ լիցի ինքեան, յետ քանեաց աւուրց դարձուսցէ առ ինքն ՚ի Քաղաքն: Ցուցանելով զվնասն որ յառաջելոց էր ՚ի յոչ գալոյ նորին: Վասն զի արդիւնատու ժողովուրդքն ՚ի լսելն զայս, այլ ոչ հաւատան նուիրակացն մերոց, եւ ոչ եւս այնուհետեւ տան նոցա զարդիւնս, յայդպիսի արարմանց երկնչելով: Ո'ւստի` լինիք (գրեցաւ) պատճառ հասարակի գայթակղութեան, եւ չար սովորութեան, եւ մնայ յապագայն յիշատակ չար:

Այսր աղագաւ:

Թուղթ առ Դիւան Բէկին:

Առ Ռէվազ սարդարն:

Առ միր Շքեար թաղի Մէլիք Աղայն:

Եւս առ Պարոն Աղալօն.

Թուղթ եւս առ Սարգիս վարդապետն: Յանդիմանութիւն եւ սաստ վասն լինելոյն մեծագունի խռովութեան պատճառ, եւ ժողովրդոց գայթակղութեան, եւ օրինակ չար այլոց: Եւ հարկ` զի զամենայն սնոտի պատճառսն խզեալ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեսցէ եւ մի եւս յամեսցի. զի մի յետոյ զղջմամբ եկեսցէ:

Թուղթ եւս առ Տէր Նիկողայոս եւ Երիցփոխան Յօվաննէս գործակալսն Սրբոյ Աթոռոյս, յաղագս ընծային եւ մոմին աստ հասմանն Շնորհակալութիւն: Եւ պատուէր վասն գործոյն իւրեանց: Եւ վասն Յօվաննէս վարդապետին յանձնարարութիւն, վասն ՚ի վիճակն իւր ճանապարհորդելոյ: Որ եւ ՚ի վերոգրեցեալ թուղթսն գրեցաւ:

Օրինակք վերոյգրեցելոցս ոմանց թղթոց, տեսցին ՚ի մեծ տետրոջն ՚ի թղթահամարն Մ. ՄԵ. ՄԶ. եւ ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, ՚ի թղթահամարն ԾԳ. ԾԴ:

Զորս առեալ Յովհաննէս վարդապետին նոր նուիրակին Հաշտարխանու ել ՚ի սրբոյ Աթոռոյս գնալ կարաւանաւ ՚ի Թիֆլիզ, եւ անդ տալ զթուղթ Արքային եւ այլոցն յիւրաքանչիւրսն, եւ զհին նուիրակ Սարգիս վարդապետն հանել անտի եւ յայսկոյս ճանապարհորդել, եւ ապա ինքն ելանել անտի եւ գնալ ՚ի գործ իւր: ԻյԱպրիլի ամսոյ ԺԳ:

Ի սոյն աւուրս.

Թուղթ գրեցաւ ՚ի Բայազիտ առ Տէր Մկրտիչ Քահանայ ոմն, եւ առ Աստուածատուր Աշխարհական ոմն, վասն Վարդան Սարկաւագի հայրենի ընչիցն, զորս ՚ի պահեստի եդեալ էր առ Գրիգոր Քահանայի ումեմն ՚ի Գիւռճի բուլախ գեղջն Բայազտոյ. եւ Քահանայն այժմ վախճանեալ էր, եւ ինչքն էին առ որդւոյ նորին: Զի գնացեալ առցեն զինչսն յ՚որդւոյ Քահանային, եւ յղեսցեն ՚ի սուրբ Աթոռս առ Վարդան սարկաւագն: Որոյ ո'չ կարացեալ ինքնին գնալ եւ առնուլ զհայրենիսն իւր, զնոսա վէքիլ արար ինքեան:

Թուղթ եւս առ Գիւռճի բուլախցի Պարոն Քիշմիրն գրեցաւ, զի վերհասու եղեալ իրակութեանս այս, առցէ լիով զինչսն յ՚որդւոյ Քահանային եւ յանձնեսցէ ՚ի Մկրտիչ Քահանայն եւ յԱստուածատուրն: Այս յետոյ եղեւ սուտ: Վասն զի` Քահանայն յետոյ կենդանի գտաւ, եւ առ նա ինչք ոչ գոյին յաւանդ: Այլ զի գրեցեալք էին թուղթքս, վասն այն եւ աստ յիշատակեցան:

Ի յԱպրիլի ամսոյ Ի:

Թուղթ գրեցաւ առ Կարնոյ Քաղաքի իշխանսն եւ ժողովրդականսն, վասն երից ոմանց Քահանայից: Որք ՚ի Քաղաքացւոց իշխանաց իւրեանց արգելեցեալ էին յեկեղեցւոյ, եւ ՚ի կատարելոյ զօրէնս: Սակս առանց կամաց Քաղաքացւոց իւրեանց, եւ ընդդէմ կանոնի Քաղաքին ձեռնադրիլոյն իւրեանց ՚ի Քահանայութիւն: Որպէս կանոն էր նոցա, զի մի' աւելի քան զերեսուն Քահանայն այլ Քահանայ ձեռնադրեսցի: Եւ մի ոք իշխեսցէ ձեռնադրել: Եւ եթէ պատահիցի, զի յայլ ուրէք ձեռնադրեսցին ՚ի Քաղաքն իւրեանց անընդունակ լինիցին: Եւ զայս կանոն հրամանաւ Հայրապետաց Սրբոյ Գահիս նզովիւք փակեալ էին: Բայց ա'յժմ ըստ թախանձանաց ոմանց գլխաւոր իշխանաց Քաղաքին, եւ մանաւանդ` յաղագս յոյժ խղճութեան այսց երից միայն Քահանայից, բոլոր ժողովուրդք Քաղաքին արարեալ զմահսար, յղեալ էին քահանայիւքն յոտս սրբազան Վեհին, զի հրաման տացէ նոցա մտանել յեկեղեցի, եւ պաշտել զկարգ Քահանայութեան: Որեւ կատարեաց սրբազան Վեհըն զայս նոցին խնդիր, եւ յաղագս որոյ գրեաց առ նոսա զթուղթս: Այլ եւ գրեաց առ նոսա զպատուէր` զի մի' ընդունիցեն զայնպիսիս, որք զԽաչս, զԱւետարանս, զԱջս եւ զնշխարս սրբոց շրջեցուցանիցեն, եւ մի' տայցեն նոցա զողորմութիւնս, որպէս եւ կանոնեալ է ՚ի սուրբ Հայրապետացն առաջնոց: Զի լուեալ էր թէ` Վարդահօր վանից անուամբ միայն առաջնորդն, զմասունս սրբոց տանէ ՚ի տուն շրջեցուցանէ անդ:

Տաճկերէն թուղթ գրեցաւ առ Մանազկերտոյ բէկն, պատասխանի թղթոյ նորին: Զոր յաղագս գերեցեալ եղբօրն իւրոյ գրեալ էր առ սրբազան Վեհըն զաղերս, թէ գրեա' առ Հերակլ Արքայն, թերեւս ՚ի պատիւ քո գտցէ զեղբայրն իմ, եւ ազատեսցէ ՚ի բաշաչխացն գերութենէ (զորմէ լիապէս ասացաւ ՚ի Մարտի ԻԹ): Եւ սրբազան Վեհըն յանձն էառ կատարել զխնդիրն: Ապրիլ ԻԱ:

Տաճկերէն թուղթ գրեցաւ ՚ի Կարս առ Եաղուբ աղայն, յանձնարարութիւն վասն նուիրակին մերոյ Մեսրոպ վարդապետին, զի մուղայէթ լիցի նմա եւ խնամեսցէ որքան յերկրի իւրում: Ապրիլ ԻԶ: