Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Ապա` իբրեւ այս այսպէս լինէր եւ ճշմարտութեանն լուսաւոր շաւիղ բացայայտ երեւէր աշակերտելոցն իւրոց ընդ նոյն ընթանալ, անյապաղ ուրեմն ջանայր սրբազան Վեհըս մեր զՅօհաննէսն վերստին ՚ի պատիւ եւ յիշխանութիւն կաթուղիկոսութեան վերակոչել, եւ զթերին եւ զանկատարն լնուլ եւ կատարել, եւ իսկ եւ իսկ վերանորոգումն առնել սրբոյն Գանձասարայ, Աթոռոյ սրբոյն Գրիգորիսի: Որ եւ` ՚ի ԻԵ երորդում աւուր ամսոյս Դեկտեմբերի, ՚ի հետագայ կիւրակէի տօնի սրբոյն Դաւթի մարգարէին եւ Յակոբայ Առաքելոյն, ետ դնել նմա Աթոռ ՚ի ներքոյ սեան ձախակողմեան դասուն, ուր լուսարարն կանգնի. եւ ետ նմա մատուցանել սրբազան Վեհըն զպատարագ, Հայրապետական փառօք ըստ ամենայնի որպէս եւ ինքն: Եւ յաւարտ պատարագին, զգեստաւորեալ ելին առաջի նորա ուխտ եկեղեցւոյն, խաչվառով եւ բուրվառով, եւ երգելով զՇարական ածին մինչեւ ՚ի դուռն վեհարանին. եւ սրբազան Վեհըն կոչեաց առ ինքն ՚ի ներս եւ յարեաւ ընդ առաջ նորա, եւ ողջագուրեալ զնա` նստոյց ՚ի գլուխ եպիսկոպոսացն ՚ի վերայ յատուկ սփռոցի սակաւ ինչ ՚ի ներքոյ քան զհանդիպակայն իւր: Եւ յատուկ սիրով եւ մեծ պատուով մեծարեալ զնա ըստ արժանւոյն, ետ եւս նմա զձեռն մի ազնիւ զգեստ Հայրապետական ամենայն պարագայիւքն: Եւ ապա պատրաստեաց զնա ՚ի յղել: Ուստի` զընդհանրական կոնդակ շնորհեաց նմա ՚ի վերայ ամենայն վիճակին Գանձասարու ՚ի բոլոր տունն Աղուանից, վասն նորին ընդունելութեան եւ հաստատութեան: Բազումս խրատելով զնոսա ՚ի գրոց սրբոց եւ յանդիմանելով եւ մեղադրելով` վասն առնելոյն երբէք զհոգս յաղագս շինութեան Աթոռոյն իւրեանց եւ խաղաղութեան եւ բարեկարգութեան իւրեանց. եւ մանաւանդ` յաղագս հետեւելոյն եւ հաւատալոյն իւրեանց խաբեբայից ոմանց եւ ՚ի սրբոյ Աթոռոյս եւ ՚ի փոխանորդաց Լուսաւորչին ապստամբից, խռովասիրաց եւ Աթոռաքակից: Ծանուցանելով նոցա երկարապէս ՚ի հաւաստի Պատմագրաց զորպիսութիւնս եւ զգործս նախկին Կաթուղիկոսացն իւրեանց, թէ ո՞րպէս հնազանդք են լեալ փոխանորդաց Լուսաւորչին, եւ յապստամբիլն իւրեանց որպէս զպատիժս ընկալեալ են ՚ի նոցանէ: Եւ ապա լուծանելով զԻսրայէլն ՚ի կարծեցեալ կաթուղիկոսական պատւոյն, գրեաց հասարակաբար զպատուէր եւ զհարկ զի մի եւս ընկալցին զնա իբրեւ Կաթուղիկոս այլ զՅօհաննէսն ընկալցին եւ նմա հնազանդեսցեն եւ զարդիւնս իւրեանց նմա տացեն: Եւ սպառնալիք, որոց ոչ հնազանդիցին նմա: Եւ բազում առ այս պատուէրք:

Բայց եւ այս գիտելի է, զի որովհետեւ Օծումն Կաթուղիկոսութեան Յօհաննէսի անկատար եւ թերի էր, որպէս կանոնք եւ պատմագիրք ասեն, վասն որոյ` ՚ի վերահաստատելն զնա ՚ի կաթուղիկոսութիւն, կամեցան կրկին օծանել: Որպէս եւ Գէորք Կաթուղիկոսն Գառնեցի արարեալ էր երկուցն, Սամուէլ եւ Յունան Կաթուղիկոսացն Աղուանից: Որ եւ ժողով եղեւ այսր աղագաւ եպիսկոպոսաց զի զարժանն ընտրիցեն: Եւ այս մանաւանդ այնր աղագաւ զի մի եւս ՚ի սրբոյ Աթոռոյս հեստիցին հետագայքն եւ զնոյն ապօրէն գործս գործեսցեն: Բայց ժողովն զկրկին օծանելն բարւոք ոչ վարկաւ: Այլ զայս ընտրեաց զարժանն, զի ՚ի մատուցանելն Յօհաննիսին զպատարագն, նախ քան զելանելն ՚ի սուրբ սեղանն, էած զնա սրբազան Վեհըն առաջի իւր, եւ առեալ ՚ի վերայ իւր զՇուրջառ ընթերցաւ ՚ի վերայ գլխոյ նորա զԱւետարան մի պատշաճաւորաբար, զայն որ ասէ, Առն միոջ էին երկու որդիք, որոց յետինն արար զկամս հօրն, եւ զայն թէ` Իսկ Մետասան Աշակերտսն գնացին ՚ի Գալիլեայ: Եւ յաւարտն ասաց զպահպանեայն եւ ետ ՚ի ձեռն զգաւազան եւ էարկ ՚ի պարանոցն զխաչ, վերստին զպատիւ եւ զիշխանութիւն Կաթուղիկոսութեանն տալով նմա եւ զթերութիւն եւ զանկատարութիւն օծմանն լնանելով եւ կատարելով: Եւ պատուիրելով ՚ի յատենին, զի միշտ ՚ի հնազանդութեան սրբոյ Աթոռոյս եւ Աթոռակալաց սորին մնասցէ, եւ երկրին իւրոյ զնոյն պատուիրեսցէ, եւ յետագայիցն իւրոց կանոն եւ կտակ աւանդեսցէ, զի զնոյն առնիցեն, եւ ՚ի սուրբ Աթոռս եկեալ յԱթոռակալաց սորին օծանիցին: Որ եւ էառ ՚ի նմանէ այսր աղագաւ զձեռագիր մի, զոր ինքն Յօհաննէս Կաթուղիկոսն կնքեաց, եւ կնքեցոյց եւս եպիսկոպոսաց եւ միաբանից սրբոյ Աթոռոյս, եւ սրբազան Վեհին իսկ առ ՚ի հաստատութիւն: Յորում գրեաց զկանոնս եւ զուխտադրութիւնս հինգ գլխով: Նա'խ զի` մինչեւ ՚ի մահն ՚ի Գանձասար նստիցի եւ ոչ յայլ ուրեք: Երկրորդ` զի զվիճակս նոյնոյ Աթոռոյն ըստ օրինի սրբոյ Աթոռոյս եւ ըստ Հայաստանեայց եկեղեցւոյ հովուեսցէ: Երրորդ` զի որպէս օրէն է ՚ի բնէ, սրբոյ Աթոռոյս հնազանդ լիցի, եւ զժողովուրդս իւր ՚ի նոյն յորդորեսցէ, եւ զնոյնն յետագայիցն իւրոց որպէս կանօն եւ կտակ աւանդիցէ: Եւ արտաքոյ քան զվիճակս նոյնոյ Աթոռոյն` որ յատկացեալք են, յայլ ուրեք զնուիրակ մի' առաքեսցեն Մեռոնաւ: Եւ վիճակքն յանուանէ գրեցան, եւ ՚ի ձեռագրոջս եւ ՚ի հասարակ կոնդակոջն. իսկ թէ պատահիցի, զի երբեմն զժողովարարս իցեն առաքելոց վասն աղքատութեան Աթոռոյն իւրեանց յայլ ուրեք, առանց հրամանի եւ կոնդակի Կաթուղիկոսացն Էջմիածնի մի առաքիցեն: Չորրորդ` զի արտաքոյ յատկացելոց վիճակացն իւրոց, յայլոց վիճակաց զոք մի ձեռնադրեսցէ եպիսկոպոս: Նոյնպէս եւ եպիսկոպոսացն իւրոց կանոնեսցէ մի տալ զկարգ այնոցիկ, որք չիցեն յիւրեանց վիճակաց: Հինգերորդ` որպէս կանոն եւ կտակ աւանդիցէ բոլոր տանն Աղուանից, զի ըստ նախնեացն իւրեանց սովորութեան, զսուրբ Էջմիածնի Կաթուղիկոսն որպէս զհայր եւ զհրամանատու գիտասցեն իւրեանց: Եւ ՚ի վախճանիլ Կաթուղիկոսին իւրեանց, ինքնագլուխ զԿաթուղիկոս մի դնիցեն, եւ մի զանարժանս վասն ազգականութեանն Կաթուղիկոսաց յառաջ մատուսցեն, այլ զարժանաւոր ոք ընտրեալ ով ոք եւ իցէ, բազմակնիք թղթով ամենայն վիճակին առաքեսցեն ՚ի սուրբ Էջմիածին առ մեծ Կաթուղիկոսն ամենայն Հայոց, զի ՚ի նմանէ առեալ զօծումն եւ զկարգն Կաթուղիկոսութեան, վերադարձցի յԱղուանս: Այսք կանոնք եւ ՚ի հասարակ կոնդակոջն գրեցան, զի գիտասցեն ժողովուրդքն եւ ինքեանք եւս ըստ այնմ վարեսցին: Զոր եւս կնքեցին Միաբանք սրբոյ Աթոռոյս: Եւ գրեցաւ ՚ի նմա վերջապէս պատուէր` զի ուր եւ ընթեռնուցուն կնքեսցեն, զի մնասցէ արձան եւ յիշատակ յաւիտենական: Իսկ եւ առաքեաց ընդ նմա սրբազան Վեհըն զԶաքարիա վարդապետն (որ յիշեցաւ ՚ի ԻԱ Դեկտ. ) որպէս թէ` վէքիլ իւրոյ կողմանէ. զի երթեալ անդ` հաստատեսցէ զնա յԱթոռն իւր եւ ընդ նմա շրջագայեալ ՚ի վիճակսն գլխաւոր` յարեսցէ զսիրտ ժողովրդեանն զկնի նորա, եւ յԻսրայէլէն ՚ի բաց արասցէ: Վասնորոյ` կրկին ետ գրել սրբազան Վեհըն զվերոյիշեալ Ձեռագիրն. զմինն եթող աստ, եւ զմիւսն ետ Զաքարիա վարդապետին, զի գլխաւորաց երկրին այնորիկ կնքեցուցեալ, ընդ իւր ՚ի սուրբ Աթոռս բերցէ: Եւ եւս նմա պատուէր` զի ուր եւ դիպիցի ՚ի գլխաւոր տեղիս առցէ ՚ի վերայ իւր զՇնորհակալութեան բազմակնիք թուղթս վասն Յօհաննիսին: Եւ վասն խալեաց, զի առցէ: Եւ զի` ՚ի յերկիցս գալն իւր աստ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն, եբեր ընդ իւր զհին կոնդակս` տուեալ ՚ի Կաթուղիկոսացն մերոց. յորոց ո'չ սակաւ բանք պիտոյացան մեզ: Վասնորոյ զօրինակ նոցին ետ առնուլ սրբազան Վեհըն ՚ի գրքոջ եւ մտադրեաց եւս այսուհետեւ զայնպիսի թուղթս արկանել անդ: Որ եւ զայս կոնդակս եւ զՁեռագիրս ետ գրել անդ: Ուստի պատուիրեաց Զաքարիա վարդապետին, զի թէ անդ գտանիցին եւս այնպիսի կոնդակք, ընդ իւր բերցէ, զի զօրինակն առեալ դարձուսցէ յետս: Եւ առ այսոսիկ բազում պատուէրք:

Գրեաց եւս սրբազան Վեհըն ընդ Զաքարիա վարդապետին թուղթ առ Իբրահիմ խանն որդի Փանահ խանին, յանձնարարութիւն վասն Յօհաննէս Կաթուղիկոսին եւ վասն շինութեան Աթոռոյն խնդիր: Եւ բազում առ այսոսիկ բանք:

Ի սոյն միտ գրեաց նա'եւ ընդ Զաքարիա պետին, դարձեալ Գ թուղթք առ Շամախու Մուհամատ Սայիտ խանն, առ Շրուանու Հիւսէյին խանն, եւ առ Ղապալու Քեալբալայի Սուլթանն:

Գրեաց նաեւ ընդ Յօհաննէս Կաթուղիկոսին ըստ մտաց վերոյիշելոյ կոնդակին զթուղթ առ Շամախու Առաջնորդ Իսահակ վարդապետն, յիշեցուցանելով նմա զառաջին գրեալն, որ գրեաց ոչ միոյ յերկուցն հնազանդիլ (որպէս ՚ի Նոյեմբերի ԺԷ եւ ՚ի յայլ տեղիս ասացեալ է), եւ ՚ի նորոյ պատուիրելով, զի Յօհաննիսին հնազանդեսցին եւ յԻսրայէլէն ՚ի բաց լիցին: Եւ սպառնալիք մինչ ո'չ հնազանդեսցին եւ թէ` տէրունի առնեմ որպէս յառաջ լեալ է:

Գ թուղթք եւս` առ Պարոն Ղուկասն եւ Բէջանն, առ Պարոն Սամուրխանն եւ առ Պարոն Եղիազարն ըստ նմին:

Թուղթք եւս ՚ի Խամսայու երկիրն եւ ՚ի Շօշ բերդն Յանձնարարութիւն վասն Յօհաննէս Կաթուղիկոսին եւ յորդորումն ՚ի սէր եւ ՚ի շինութիւն սրբոյ Աթոռոյն Գանձասարայ:

Որովք ելին Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ Զաքարիա վարդապետն ՚ի սրբոյ Աթոռոյս: Ընդ որում ել սրբազան Վեհըն ՚ի ճանապարհորդել մինչեւ ցներքին գմբէթն: Դեկտ. ԻԸ:

Օրինակ կոնդակին է ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն յերեսն. ՄԺԷ, ՄԺԸ, ՄԺԹ, ՄԻ, ՄԻԱ:

Վախճան պատմութեան, ՌՄԺԴ երորդ ամի թուականիս Հայոց, եւ Քրիստոսի յուսոյն մերոյ, փառք յաւիտեանս ամէն:

Յամենայն ժամ զփառս տացուք,

Արարչին հանուրց էակաց,

Որոյ ո'չ սկիզբն աւուրց,

Այլեւ ո'չ կատարած կենաց:

Որ մեզ իւրոց ստեղծուածոց,

Պարգեւէ զպիտոյս ըստ կարեաց,

Զխաղաղ կեանըս մեզ շնորհէ,

Գթութեամբ լինի խընամած:

Որ եւ զամըս այս անցեալ,

Մահացուացս ՚ի կեանս պարգեւեաց,

Անդորր անխռով պահեալ,

Բերկրութեամբ յաւարտ սորին ած:

Թէպէտ եւ յոլով մեզ վիշտ

յ՚Աշխարհիս բերմանց պատահեաց,

Այլ յայնց ամենից փրկեալ,

Ցնծութիւն մեզ վերակրկնեաց:

Եւ ինձ արդ հանգիստ ոտից

Ւ՚ հետագայ ուղի նախադրեաց

Ընդ որ երթալ ինձ անկար,

Խոնջելոյս յուղին տարակաց:

Այլ յոր ողորմածն է միշտ

Այլ յոյս իմ աներկբայ յեցած,

Կարօղ գոլ յուսամ օգնել

Կազդուրել որ ո'չ գթեցայց:

Թէպէտ անկարօղ առ յայս

Չունելով ըզնիւթս հիւսանաց,

Այլ եմ ապաստան նըմին,

Որ շնորհէ խօսիլ համերաց:

Զի եւ ինձ տացէ զբան,

Բարբառել որով մարթացայց,

՚Ի ձայն գոհութեան նմա,

Համայնիւք զանբաւ փառս տաց:

Տէր իմ արարիչ բարեաց,

Հեռի եւ զատ յանբարեաց,

Որ միշտ տաս ՚ի քոց բարեաց,

Խնդրողացն ՚ի քէն բարեաց:

Տո'ւր եւ ինձ Տէր զքոյ բարիս,

Եւ լըցո' զիս անբարիս,

Թէեւ ես ՚ի յանբարիս

Դու համարեա' ընդ բարիս:

Զի մի'շտ` Տէ'ր իմ անկարօտ

Քոյոց բարեաց եմ կարօտ,

Լցո' ապա զիմս կարօտ,

Եւ մի թողուր քեզ կարօտ:

Որոյ բարիք միշտ հաճոյ,

Չարք հանապազ անհաճոյ,

Զգործս իմ թէ քեզ ո'չ հաճոյ,

Ինեւ արա քեզ հաճոյ:

Եւ տո'ւր ինձ բան ՚ի խօսիլ,

Եւ ամօթով մի խուսիլ.

Այլ զհաճոյս քոյ միշտ խօսիլ,

Մինչչեւ մերձեալ անխօսիլ:

Զիարդ խօսուն անկարկամ,

Այլ յայս մնալ անկար կամ

Զի եդաւ յիս անկար` կամ

Յայն սակս որպէս անկա'ր կամ:

Զգործս ձեռաց մերոց ուղիղ արա' ՚ի մեզ Տէր, եւ զգործս ձեռաց մերոց յաջողեա' մեզ: