Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Դարձաւ Բաղտասար վարդապետն ՚ի Կարսայ, կատարեալ ամենայն պատուէրս եւ զհրամանս սրբազան Վեհին, որք յիշեցեալք գոն ՚ի յՕգոստ. ԼԱ եւ ՚ի Սեպտ. ԻԲ, որ բերեալ էր ընդ իւր զդաւթար Ղօշայ վանիցն եւ զքսուր Աբրահամ վարդապետին եւ զՍուքիաս Քահանայն, որ լինելոց էր վերատեսուչ Վարդիհօր վանիցն: Եւ վասնզի` ամենայն պակասութիւնք վանիցն ո'չ միանգամայն լնանէին սակս աղքատութեան, թէպէտ զշինութիւն էր ստացեալ եւ պարտքն եւս տրեցան: Վասնորոյ` խորհեցաւ սրբազան Վեհըն դարձուցանել վերստին զԲաղտասար վարդապետն ՚ի Կարս, ՚ի ժողովել վասն վանիցն զիմտատիայս: Բայց վասն զի` երեւիւր Պետրոս վարդապետն վնասակար քան թէ շինարար եւ ժողովուրդքն ամենեքեան կէին ընդ նմա խեռութեամբ եւ ոչ միոյ ՚ի նոցանէ սիրտն յարիւր զկնի նորա եւ ո'չ բարք նոցին նորին բարուց համաձայնէին եւ մանաւանդ` սրբոյ Աթոռոյս մերոյ արդէն յառաջանայր անդուստ վնաս քան թէ օգուտ: Ուստի` սրբազան Վեհըն ՚ի յղելն այժմ զԲաղտասար վարդապետն խորհէր, զի թէ եւ եւս սկսանիցի Պետրոս վարդապետն զնոյնս առնել, բերցէ զնա ՚ի սուրբ Աթոռս եւ զԲաղտասար վարդապետն կացուսցէ անդէն վանիցն Առաջնորդ: Այլ այժմ զայս խորհուրդ լռաբար եթող, բայց զայս եդ յղելոյն զնա յայտնի պատճառ զի ժողովեսցէ վասն վանիցն զիմտատիայ եւ զամենայն հոգալի գործս վանիցն զներքսականսն եւ զարտաքսականսն հոգասցէ: Իսկ Պետրոս վարդապետն միայն ժամակարգութեան վանիցն լիցի մուղայէթ եւ հոգեւորական կարգացն պարապիցի:

Ուստի` գրեաց ՚ի վերայ ամենայն թեմից Ղօշայ վանիցն զկոնդակ մի, յիշեցուցանելով նոցա զիւր արարեալ բարերարութիւնսն` զորս արարեալ էր սրբոյ վանիցն իւրեանց եւ յորդորելով` զի եւ ինքեանք օժանդակեսցեն վանիցն շինութեան եւ տացեն առատութեամբ սրբոյ վանիցն աղագաւ զիմտատիայս ծանուցանելով նոցա եւ զյայտնի պատճառն յղելոյ Բաղտասար վարդապետին, որպէս ՚ի վերոյ ասացաք եւ պատուիրելով` զի յամենայնի լիցին օժանդակ նմա:

Առ իշխանսն Կարսայ Քաղաքին, Պետրոս, մհ. Յօհաննէս, Դիլան, Կարապետ, Ղազար, Մատթէոս, Յօհան, Գրիգոր, Աստուածատուր, Գրիգոր եւ Զիրաք գլխաւորսն վասն նոյն բանից դարձեալ եւ յանձնարարութիւն Բաղտասար վարդապետին, ցուցանելով զիւր խնամս, որ զյատուկ իմտատիայս ետ վանիցն եւ յորդորելով, զի եւ ինքեանք եւս տացեն:

Յանձնարարութիւն եւս առանց անուան. թուղթ մի եւս պատուիրական առ նոյն ինքն Բաղտասար վարդապետն գրեաց, յատկացուցանելով զառնելի գործսն զի զամենայն զոր ինչ աստ պատուիրեաց ինքեան բերանով եւ զոր ինչ ՚ի թուղթսն գրեաց, լիապէս կատարեսցէ. իսկ եւ բաց յայնցանէ, գրեաց եւս զերիս պատուէրս. նախապէս զի` որք այրի Քահանայք իցեն ՚ի յերկրոջն թէ ՚ի քաղաքն եւ թէ ՚ի գիւղորայսն եւ մանաւանդ` որք անվիճակ այսր եւ անդր շրջագայօղք իցեն, զամենեսեան զնոսա ժողովեսցէ ՚ի վանսն, զի անդ զշինութիւն արասցեն եւ (եթէ) ոչ հնազանդեսցին, յանուանէ ծանուսցէ: Երկրորդապէս` զի լուաւ զոմանց եթէ զերկուս կանայս պահեն, վասնորոյ` պատուիրեաց զի ՚ի գնալն անդ` վերահասու լիցի, եթէ յիրաւի իցէ, խրատեսցէ եւ մեկնեսցէ ՚ի նոցանէ զյետին կանայսն եւ որք ո'չ հնազանդեսցին յանուանէ ծանուսցէ: Եւ անուանք նոցին էին այսք, ՚ի Վազի գեղջն Մարգար եւ Այվազ, ՚ի յԵօլկէչմազ գեղջն Մաքօ քեահիայն, ՚ի Ծպնի գեղջն Բարաղամ եւ ՚ի Կաղզուան` Տիտօ: Երրորդապէս` զառնելի գործս նորին յատկացոյց, որպէս զի` զվանից մլքատեղսն նորոգեսցէ, զջուրն բերցէ եւ զցանելիսն, զշինելիսն, զտալիսն եւ զառնելիսն հոգասցէ եւ զսրբոյ Աթոռոյս արօրն (որոյ աղագաւ ասացաւ եւս ՚ի յՕգոստ. ԼԱ) կազմեսցէ, զի յայսմ ամի ՚ի գործ արկցի: Պատուիրեաց եւս ընդ Պետրոս վարդապետին սիրով վարիլ եւ նա ՚ի վանքն նստեալ ժամակարգութեանն միայն լիցի հոգացօղ: Եւ զֆերմանի սուրաթն զոր Պետրոս վարդապետն տարեալ էր աստի ընդ իւր, առեալ շրջեցուսցէ ընդ ինքեան ՚ի վիճակսն, զի մի ոք երեւիցի ներհակ եւ յղեսցէ զֆերմանս առաջին Առաջնորդացն Ղօշայ վանից, Եղիա, Անանիա եւ Աբրահամ վարդապետացն, զի կամէր համեմատել ընդ նոր ֆերմանին: Եւ զոր ինչ հոգասցէ, ծանուսցէ, զի որպէս գրեսցէ ըստ այնմ արասցէ:

Գրեաց եւ զթուղթ առ Պետրոս վարդապետն, վասն ամենայն վերոասացելոց բանիցն ծանուցանելով զպատճառն յղելոյ Պաղտասար վարդապետին եւ զի զֆերմանն տացէ Բաղտասար վարդապետին վասն ընդ ինքեան շրջեցուցանելոյ: Եւ զԱբրահամ, Անանիա եւ Եղիա վարդապետաց ֆերմանսն յղեսցէ եւ զամենայն գրեալսն եւ զբերանով պատուիրեալսն կատարեսցէ: Եւ ՚ի թիւր կարծիս չանկանելով ժամակարգութեան վանիցն միայն լիցի հոգացօղ, իսկ զայլ ամենայն ներքսական եւ արտաքսական հոգալիս վանիցն, Բաղտասար վարդապետին թողցէ հոգալ:

Առ սրբոյ Աթոռոյս ժողովարար Մարտիրոս վարդապետն (որ առաքեցաւ ՚ի Յունիսի Ժէ) հարկ` զի գայցէ, զի ՚ի բազում ժամանակս անդ յամեցաւ: Գրեաց նաեւ զթուղթ առ Եաղուբ Աղայն, յանձնարարութիւն վասն վանիցն եւ Բաղտասար վարդապետին:

Իսկ Սուքիաս Քահանային` որ եկն ընդ Բաղտասար վարդապետին, որպէս ՚ի վերոյ յիշեցաւ, հրամայեաց սրբազան Վեհըն տալ զվեղար եւ զիշխանութիւն մասնաւոր վարդապետութեան եւ արար զնա Առաջնորդ Վարդիհօր սուրբ վանիցն, վասնորոյ եւ ետ նմա զԱռաջնորդական կոնդակ: Ժողովարարութեան կոնդակ եւս ետ նմա վասն սրբոյ վանիցն ՚ի վերայ ամենայն Քրտաստանու եւ ո'չ ընդհանրապէս, այնր աղագաւ, զի ելեալ աստ եւ անդ շրջագայիցի երկար եւ զվանքն թողցէ աւեր, այլ նախ զշինութիւն վանիցն հոգասցէ: Երկու թուղթ եւս առ Թօփրախղալայու Աւդիբէկն եւ առ Կաղզվանու Բայրախտարն գրեաց, յանձնարարութիւն վասն վանիցն եւ Սուքիաս վարդապետին:

Եւ վասն զի` եղեւ Բաղտասար վարդապետն ահա որպէս թէ Առաջնորդ Ղօշայ վանիցն, որոյ անհնարին եղեւ, զի յայսմհետէ վերադարձցի ՚ի վանսն իւր որք ՚ի Վան, վասնորոյ` աղերսեաց զսրբազան Վեհըն գրել զպատուէր առ միաբանս վանիցն, զի բարւոքապէս պաշտպանեսցեն նոցա եւ պահեսցեն ՚ի շինութեան: Վասնորոյ (որպէս եւ ՚ի Յուլիսի Դ)` գրեաց սրբազան Վեհըն ըստ նորին աղերսանաց զթուղթ մի առ միաբանս վանիցն, Պօղոս, Ղազար եւ ժողովարար Յօվսէփ վարդապետսն (որ այժմ դարձեալ եկեալ էր ՚ի վանսն) ծանուցանելով զորպիսութիւնս Բաղտասար վարդապետին եւ պատուիրելով զնոյն խնդրեալ պատուէրսն: Ըստ սմին դարձեալ թուղթ մի եւս առ մհ. Յովհաննէսն գրեաց վասն Հոգեաց վանիցն:

Որպէս ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Դեկտ. Ի եղեւ ասացեալ, գրեաց սրբազան Վեհըն առ երկուս ոմանս նշանաւոր արս վիճակին Հոգեաց վանիցն ՚ի Մահմուտան, որոց անուանք էին Ռէս Զաքարիա եւ Ռէս Սարգիս եւ հրաւիրեաց զնոսա գալ ՚ի սուրբ Աթոռս, զի հոգասցէ վասն վանիցն իւրեանց զհոգս շինութեան: Իսկ նոքա գրեալ էին զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին ընդ Բաղտասար վարդապետին եւ աղերսանօք խնդրեալ էին, զի հոգասցէ ըստ խոստմանն իւրոյ զհոգս շինութեան վասն վանիցն իւրեանց եւ ինքեանք ո'չ էին եկեալ. որոյ աղագաւ սրբազան Վեհըն թէպէտ սրտնեղեցաւ, այլ ջանայր յիրաւի գտանել վասն վանիցն զհնար շինութեան: Եւ լուաւ եթէ երեք սեւագլուխք գոլով ՚ի վիճակս այնմ վանից, նստին աստ եւ անդ եւ յանուն վանիցն ժողովեալ զարդիւնսն երկրին ընդ վայր մսխեն: Վասնորոյ` խորհեցաւ ածել զնոսա ՚ի սուրբ Աթոռս, զի թէ` պատշաճաւոր ոք իցէ ՚ի նոցանէն, արասցէ Առաջնորդ վանիցն եւ դարձուսցէ յետս ՚ի շինեցուցանել զնա, իսկ թէ` ո'չ ոքն ՚ի նոցանէ գտցին ըմբոն, ապա արգելցէ աստ զերեսեան եւս եւ գտեալ զայլ ոմն պատշաճաւոր արասցէ Առաջնորդ` եւ յղեսցէ ՚ի վանսն ՚ի շինել զնա: Վասնորոյ` գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ մի առ իշխօղ երկրին այնորիկ Ալի բէկն, խնդրելով յղել զերիս սեւագլուխսն ՚ի սուրբ Աթոռս: Որոց անուանքն էին Յօհան, Մինաս եւ Գրիգոր, ծանուցանելով նմա զդիտումն իւր եւ մեղադիր լինելով` որ յիւրում ժամանակի թողոյր զվանսն ամայի, յորոյ շինութենէն ինքեան եւս ոչ սակաւ լինէր օգուտ. եւ բազում առ այս խնդիր:

Թուղթ եւս գրեաց ՚ի վերայ Քաղաքին Խօշապու եւ բոլոր երկրին Մահմուտանու` առ Յարութիւն Քահանայն, Ռէս Զաքարիայն, Ռէս Սարգիսն, Պարոն Ղափլանն, Ռէս Աւէտն եւ Ռէս Խաչատուրն, յանդիմանելով զնոսա վասն վանիցն աւերութեան եւ ոչ գալոյն իւրեանց ՚ի սուրբ Աթոռս ՚ի հրաւիրելն իւրում: Առ որս եւ յղեաց զթուղթ բէկին, պատուիրելով` զի տացեն նմա եւ վաղվաղակի զերիս սեւագլուխսն յղեսցեն. ծանուցանելով նոցա զդիտումն իւր, որ ՚ի վերոյ ասացաւ: Որոց եւ սպառնալիք մինչ ոչ յղեսցեն: Զայսոսիկ Բաղտասար վարդապետն յղեաց:

Օրինակ ոմանց վերոգրեալ թղթոցս տեսցին ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսն ՄԾ, ՄՁԱ, ՄՁԲ: Ել Բաղտասար վարդապետն ընդ Սուքիաս վարդապետին ՚ի Հոկտ. ԺԶ:

Առ միաբանսն սրբոյ Կարապետին եւ առ Մախսուտ բէկն ժամանէին թուղթք սրբազան Վեհին, զորս գրեաց առ նոսա ՚ի Սեպտ. ամսոյ Ը: Եւ զներհակն գրոց եւ կամաց սրբազան Վեհին արարեալ նոցին, որ զստուգութիւն խնդրեալ էր ՚ի նոցանէ, կոչեալ էր բէկն զմիաբանսն վանիցն եւ զնշանաւոր արս երկրին Մշու եւ Բաղիշու, թէ զբարեկամս եւ թէ զչարակամս Յօնանին եւ բռնութեամբ հրամայեալ էր նոցա գրել առ սրբազան Վեհըն զաղերս վասն Յօնանին, զի օժանդակեսցէ նմա եւ վերստին տացէ ՚ի սուրբ Կարապետ դարձուցանել յԱռաջնորդութիւն նմին: Եւ գովեալ էին զՅօնանն բազմաւ գովութեամբ եւ վկայէին յամենայնի գոլ անպարտ եւ անմեղ եւ ինքեանք եւս արդարանային եւ դնէին զպատճառ ամենայն խռովութեանցն երեք եւ չորս սեւագլուխս եւ յամենայնի ծածկեալ էին զճշմարտութիւն իրակութեանն եւ զիւրեանցահաճոյ բանս գրեալ բարեկամքն Յօնանին, որք յոյժ սակաւորք էին. իսկ հակառակքն Յօնանին, ոչինչ կարելով ծանուցանել զստոյգ եղելութեանց իրակութեանն, բռնադատեցեալք ՚ի բէկէն, ակամայ համաձայնեալ էին նոցա եւ վկայեալ նոցին բանից: Գրեալ էր եւ ինքն բէկն զպատասխանի թղթոյ սրբազան Վեհին, համաձայն բազմակնիք թղթոյ երկրականացն եւ միաբանիցն, զնոյն խնդիրս առնելով վասն Յօնանին: Քանզի ապրուստն եւ զօրութիւնն իւր ՚ի նմանէ լինէր (որպէս եւ յառաջ ասացեալ եմք) վասնորոյ` ոչ կամէր թէ նա մերժեսցի յԱռաջնորդութենէն: Եւ զի` յԱրքայէն օսմանցոց ՚ի նորոյ կարգեալ լինէին ՚ի վերայ նորա Գ փաշայք զի գնացեալ զբերդն աւերեսցեն եւ զգլուխն հատցեն, վասն որոյ` որպէս սովորել էր նա ՚ի ձեռն Յօնանին գտանել ինքեան ապրուստ, զնոյն այժմ եւ ՚ի ձեռն սրբազան Վեհին գտանել կամելով, գրեալ էր զաղերս, զի թէ հնար իցէ ՚ի ձեռն Պօլսոյ իշխանացն եւ Պատրիարգին զօգնութիւն իմն հասուսցէ ինքեան յարքունական դրանէն: Զսոյն աղերս եւ Չանկլի Աղասին էր գրեալ: Եւ յղեալ էին զայսոսիկ ՚ի ձեռն աշխարհական Մէլիքի ումեմն եւ երկուց սեւագլխաց, յորոց ՚ի հարցանելն սրբազան Վեհին զորպիսութիւնս, թէպէտ համաձայն գրոցն խօսէին եւ միաբան, սակայն ստութիւն նոցին յայտնապէս երեւէր, զի ընդ նոսին իսկ ոմանք եկօղք հաւաստապէս պատմէին:

Ապա իբրեւ եւ ոչ մի ինչ ճշմարտութիւն ՚ի նոցանէ ստուգեցաւ, գրեաց սրբազան Վեհըն զթուղթ մի ՚ի պատասխանի թղթոյ միաբանիցն եւ երկրականացն, նախ համաձայնելով նոցին, որք գովէին զՅօնան եւ զՊետրոս պետսն եւ ապա յանդիմանելով զստութիւն նոցին, որ երեւիւր այնու զերեք եւ չորս սեւագլուխս ասէին գոլ պատճառ Յօնանին ընկեցման եւ ինքեանք բոլոր միաբանքն եւ երկրականքն զլրբութիւն նոցին ըմբերանել ոչ էին կարացեալ, որով երեւիւր թէ` ինքեանք եւս են լեալ յառաջ համաձայն նոցին եւ այժմ անմեղանան: Եւ մեղադիր եւս եղեւ նոցա յոլով հասարակապէս` որք յառաջագոյն զսուրբ Աթոռս եւ զՀայրապետն սորին ոչ ճանաչելով եւ աստուստ զդատաստան ո'չ խնդրելով եւ կամ Յօնանն եւ Պետրոսն եւ ոսոխք նոցին ՚ի սուրբ Աթոռս ոչ գալով, արկեալ էին զվէճն եւ զգանկատն ՚ի Պօլիս եւ իբրեւ ՚ի նեղն սկսան անկանիլ, ապա զսուրբ Աթոռս ծանուցեալք զբուժումն խնդրէին: Եւ յետոյ պատուէր` զի զոմն գործակալ կարգեալ զվանսն բարւոքապէս կառավարեսցեն, մինչեւ վախճան իրակութեանն լիցի: Եւ զի չունէին մնացորդք միաբանիցն զկերակուր, գրեաց ՚ի սոյն թղթոջ առ Խնուսու երկրականսն զպատուէր զի օգնեսցեն նոցա ցորենով: Գրեաց եւ զպատասխանի թղթոյ Մախսուտ բէկին զնոյն բանս դարձեալ: Եւ վասն իւրոց կասկածանացն սնոտեաւ յուսով զմիամտութիւն: Թուղթ մի եւս առ Չանկլի Աղասի Սուլէյմանն գրեաց ըստ նմին ՚ի պատասխանի թղթոյն, որովք ելին ՚ի Հոկտ. ԺԸ:

Ժողովարարութեան թուղթ տուաւ Նազար անուամբ Ջուղայեցւոյ ումեմն, ՚ի խնդրոյ Մուշաղբիւրցի Տէր Յովհաննէսին ՚ի վերայ բոլոր տանս Արեւելեան Բ ամ պայմանաւ, որոյ դուստրն եւ երկու եղբօր որդիքն գերեցեալ էին ՚ի յայլազգեաց ՚ի Պարսկաստանն: Հոկտ. Ի: