Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Զի Յօնանու չարարագնացի եւ անարժան դիտի Գլակայն վանից սրբոյ Կարապետի` լցան չարիք, եւ բազմացան մեղք (զորոց մասամբ ասացեալ է յանցելումն ամի ՚ի Նոյեմբերի Բ). եւ գտաւ նա մեղանչական առ հասարակութիւն ազգիս մերոյ, առ Աթոռս սուրբ, եւ առ ՚ի սմա նստօղ սրբազան Հայրապետսն, եւ մանաւանդ` առ նոյն իսկ վանս սրբոյ Կարապետին Քրիստոսի, եւ ոչ եւս մնաց ՚ի կողմն նորին իրաւունք ինչ, կամ առիթ արդարութեան, այլ գտաւ նա պարտաւոր ըստ արդար իրաւանց եւ ըստ հասարակաց վկայութեան: Յաղագս որոյ` գրեաց առ նա սրբազան Վեհըն զԲանադրանաց թուղթ, չարաչար նզովից եւ անլուծ կապանաց, եւ մերկացոյց զնա ՚ի շնորհէ եւ ՚ի կարգէ Քահանայութեան եւ Եպիսկոպոսութեան, եւ մերժեալ հերքեաց զնա ՚ի սուրբ հօտէն Քրիստոսական: Զորոյ զյանցանսն, ո'չ բնաւն, այլ զմին ՚ի բազմաց առնլով` բաժանեաց ՚ի Ժ գլուխս. զորս ՚ի ներքոյ ցուցցուք ՚ի կարճոյ: Նախ` արատաւորիլն նորին ՚ի սուրբ եւ յուղղափառ հաւատս մեր, եւ արտելանելն ՚ի կրօնից եւ ՚ի կարգաց սրբոյ Եկեղեցւոյս Հայաստանեայց: Քանզի ինքն յայտնապէս առնէր զ՚ախթարմայութիւն եւ հետեւողացն նոյն չար աղանդոյ` թուլատրէր եւ ո'չ լինէր վրեժխնդիր. մինչեւ մեծ մասն այնմ գաւառի փոխեցան ՚ի նոյն աղանդ. եւ բազումս ՚ի նոցանէ ձեռնադրեաց ՚ի Քահանայութիւն: Ա'յնչափ համարձակութեամբ ունէր զայն աղանդ, մինչեւ ՚ի պատահիլն իւր ՚ի գեօղ ինչ յորում Ախթարմայք եւ ուղղափառ Հայք ՚ի միասին բնակէին, ինքն կանգնեալ գոլով յԵկեղեցւոջն, ՚ի միոյ դասուն զսուրբ Աստուածն խաչեցարիւ ասէին, եւ ի միւսոյն առանց խաչեցարի, եւ ո'չ լինէր վրէժխնդիր: Եւ որք այսց աղագաւ ընդդիմանային նմա, զմահ սպառնայր նոցին բռնաւորիւ երկրին, զոր իբրեւ զպաշտելի իմն ունէր ինքեան: Երկրորդ` անիրաւութիւն նորին առ ազգս մեր եւ առ սուրբ վանքն յայն: Քանզի առաքէր ՚ի չորս կաթողիկոսաց վիճակսն եւս զժողովարարս նուիրակ անուամբ, եւ տեղի ո'չ էր` ուր ո'չ գոյր հաստատեալ գանձանակ, եւ այլ բազմօք եղանակօք կեղեքէր նա զազգս Հայոց անուամբ սրբոյ վանիցն. եւ վախճանապէս` վասն տուողացն մեղաց թողութեան եւ ննջեցելոցն արքայութեան: Այլ ո'չ ՚ի շինութիւն վանիցն եւ ոչ ՚ի յօգնութիւն ինչ ազգին զայնս ծախէր, այլ ՚ի զուր եւ ընդ վայր: Վասն զի` որպէս թէ երկրորդ աստուած ինքեան ստացեալ զբռնաւոր տեղւոյն զորդի Ալադին բէկին, կոյտս կոյտս տայր նմա, որ ո'չ եթէ կանոնաւորապէս, եւ յաղագս նորին բռնութեամբ ինչ պահանջման, այլ անչափապէս եւ բազմիցս առանց նորին պահանջման այնու մտօք, զի միշտ բարեկամ մնասցէ ինքեան (ի ձեռն որոց ստացեալ էր զԱռաջնորդութիւնն) եւ զի` մեծաբան եւ յառաջադէմ երեւեսցի ՚ի մէջ բռնաւորաց այնմ կողման: Վասնորոյ` ՚ի ձեռն անթիւ դրամոց ծախման, տայր բերել վասն նորին յԱրքայէն Օսմանցւոց զֆերմանս, յինչ պէտս եւ կամէր նա: Որ եւ էհան զհրաման վասն նորին շինել զբերդ եւ զբովանդակ ծախսն ինքն ետ: ԶԲաղիշու խանն քանիցս ետ փոխել ՚ի յօգուտ այնմ պղծոյ: Եւ ՚ի բազում այսպիսի անօգուտ իրողութիւնս վատնէր նա զդրամս սրբոյ վանիցն, զորս եւ ո'չ յիշման վարկանեմ արժան: Եւ յ՚անչափ շռայլութենէն իբրեւ պակասէր դրամն, զանօթեղէնս հալեալ վատնէր, զորմէ վկայեցին բազումք: (Այսուհետեւ ընդդէմ սրբոյ Աթոռոյս եւ Հայրապետաց նորին չարագործութիւնք)

Երրորդ` ինքնագլուխ փոխելն նորին զԱռաջնորդսն, որք ՚ի սրբոյ Աթոռոյս կարգէին, եւ բաց ՚ի յո'չ գալոյն իւրոյ աստ, զնոսա եւս ո'չ թողլոյն: Սուտ ձեւանալոյն վէքիլ եւ հարազատ սրբոյ Աթոռոյս եւ խաբելոյն զ՚լուսահոգի Յակոբ Կաթուղիկոսն, եւ տանելոյն աստի վասն Առաջնորդացն ըստ իւրոյ ախորժակին զպատուեցման եւ զանարգեցման թուղթս, առնլով ՚ի նոցունց զբազում կաշառս եւ յափշտակելով զպատիւն Հայրապետական (զորոց ասացեալ է եւս յանցելումն ամի ՚ի Նոյեմբերի Բ): Չորրորդ` անզգամութիւն նորին ընդդէմ լուսահոգի Յակոբայ Կաթուղիկոսին: Որ առաքեալ էր զսեւագլուխ ոմն ժողով` ՚ի Սեբաստիայ եւ ՚ի շրջակայս նորին, որ գնացեալ ՚ի Սեբաստիայ կամեցեալ էր ըստ նուիրակութեան գլուխ գլուխ առնել ժողով, եւ նոքա ընդդիմացեալ էին նմա թէ` մեք միայն սրբոյ Էջմիածնայ եւ սրբոյ Երուսաղէմայ տամք զգլուխ գլուխ նուիրակութիւն, իսկ վասն այլոց ժողովրդոց որք չեն նուիրակ, զթաբախ շրջեցուցանեմք եւ զոր ինչ ժողովուրդքն արկանեն զա'յն տամք նոցա: Նա զայս գրեալ ծանուցանէ Յօնանին, եւ ապօրէնն գրէ առ Լուսահոգին վասն այսր եւ խնդրէ ՚ի տարապարտուց զՔահանայ ոմն բանադրել, զայլ իմն զրպարտութիւն դնելով ՚ի վերայ նորա: Եւ Լուսահոգւոյն հաւատալով նմա, եւ կարծելով ինքեան եւ սրբոյ Աթոռոյս հարազատ, կատարէ զխնդիրն: Եւ ժողովրդոցն վրդովեալ գրեն առ նա թէ` որպէս եղեր պատճառ բանադրեցման, տո'ւր ապա եւ արձակել զՔահանայս մեր: Եւ նորա անզգամեալ ինքնին արձակէ զՔահանայն: Հինգերորդ` առաքէ լուսահոգին զՅօհան վարդապետն քառասուն թուման դրամով անդ` գնել վասն սրբոյ Աթոռոյս զգոմէշս. նա արգելու զնա անդէն ՚ի սուրբ Կարապետ, եւ առնու զդրամն, եւ գողունի Մեռոնաւ առաքէ զոմն յիւրոց սեւագլխացն ՚ի բոլոր երկիրն յայն, այսու անուամբ թէ` նուիրակ է եկեալ յԷջմիածնայ զնուիրակութիւն տուք, զոր ժողովեալ լափէ ընդ քառասուն թումանին եւ զԼ. հատ մանր եւ նիհար ձագս տայ նմա բերել աստ: Յայսմանէ ծանուցեալ Լուսահոգւոյն զնորին անհարազատութիւն, բակացաւ ՚ի վերայ նորա: Այլ սրբազան Վեհըս մեր յայնժամ ՚ի վարդապետութեանն գրեալ զգաստացոյց զնա, եւ նա փութով գրեաց զգիր մեղայական, եւ ընկալաւ զօրհնութիւնս: Թէպէտ յուդայի էր զղջումն: Վեցերորդն` որ է վնաս եւ ընդդէմ սրբոյ Աթոռոյս, ասացեալ է ՚ի պատմութեան անցելոյ ամին ՚ի Նոյեմբերի Բ: Որ զուխտաւորսն Սրբոյ Աթոռոյս արգելոյր, եւ ո'չ թողոյր գալ աստ, եւ որք գային, խաբէր զնոսա թէ` յԷջմիածին ո'չ գոյ սովորութիւն` առնուլ զշատ դրամ, միայն ձեզ ճանապարհական թոշակ առէք, եւ զմնացեալն աստ տո'ւք ինձ, եւ գրով մերով գնացեալ առէք ՚ի վէքիլացն եւ գանձապետացն մերոց ուր եւ կամիցիք. զայս այսպէս առնէր, եւ ՚ի գալ աստ ուխտաւորացն իբրեւ դրամ պիտոյանայր, զքսակն դատարկ ցուցանէին, եւ ոգւոց հանելով զհայհոյանս խօսէին նմա: Եօթներորդ` ՚ի ԺԵ եւ ՚ի ԺԶ, ամս յորս նստեալ էր նա ո'չ բարեաւ Առաջնորդ ՚ի սուրբ Կարապետ, ՚ի վիճակէ նորին ոչ էր մտեալ ՚ի սուրբ Աթոռս փարայ մի արդիւնք, զի բռնաւորօք երկրին ահաբեկեալ զնուիրակունսն եւ այլովք եւս պատճառօք, ոչ թողոյր մտանել անդ, այլ ինքն գողունի մեռոնաւ ժողովեալ էր ՚ի ԺԵ ամն զԵ. նուիրակութիւնս եւ լափեալ: Եւ թէ ուստի՞ զայն, ՚ի շրջակայ տեղեաց նուիրակացն առնոյր խաբէութեամբ եւ այլովք պատճառօք: Եւ զերկուս սեւագլուխս առաքեալ էր առ Յակոբ Կաթուղիկոսն ՚ի ձեռնադրել Եպիսկոպոս, խնդրեցին նոքա ամանաւ միով զմեռոն, եւ առեալ տարան. զայս դնելով սնոտի պատճառ, թէ նուիրակն մեզ ոչ տայ մեռոն (որ ՚ի վիճակն իսկ ո'չ մտանէր) այլ ՚ի գիւղօրայսն բաժանէ: Եւ ՚ի դառնալն աստի` առեալ էին ՚ի ծածուկ եւ խաբէութեամբ զղապզ ՚ի Յօհան վարդապետէն (որ զՆախիջեւանու նուիրակութիւնն աւարտեալ էր) եւ գնացեալ ՚ի Բայազիտ առեալ էին անտի զնորին յաւանդ եդեալ կիւկիւմով միով մեռոնն եւ ընդ ինքեանս տարեալ: Իսկ Բաղտասար վարդապետն, որ կարգեցաւ ՚ի Յակոբայ Կաթուղիկոսէն նուիրակ Վանայ, վասն գոլոյն տեղացի եւ հմուտ երկրացն որպիսութեան, առ յոչինչ համարելով զնորին խաբէութիւն, համարձակ մտեալ էր ՚ի նորին վիճակ եւ նուիրակեալ: Իսկ անօրինին դրդեալ զբռնաւոր տեղւոյն զպաշտելին իւր, չարախօսեալ էր առնուլ ՚ի նմանէ զԴՃ, ոսկիս: Եւ այնու երդմամբ ահացուցեալ էր զնա թէ` մի եւս դարձցիս դու ՚ի յայս վիճակ: Եւ յետոյ գրեալ էր եւս առ նա թէ` մինչեւ ցայժմ նուիրակն Էջմիածնայ ո'չ էր մտեալ ՚ի վիճակս այս, բայց դու քակեցեր զցանկն: Ութերորդ` գրէր նա չափազանցաբար եւ ընդդէմ իշխանութեան սրբոյ Աթոռոյս եւ Աթոռակալաց սորին, զծաղկեալ եւ զմեծագոյն փառաւոր կոնդակս քան զԿաթուղիկոսինն, ծաղկազարդեալ եւ ճաճանչաւոր կնքով ընդհանրապէս ՚ի վերայ ամենայն ազգիս Հայոց որով օրինակաւ եւ կամէր (յորում ուր եւ հասցէ նամակս օրհնութեան մերոյ գրելով): Եւ զայս առնէր` ո'չ եթէ միամտութեամբ ինչ, այլ խորամանկութեամբ եւ մեծ հպարտութեամբ: Վասն զի` կամէր լինիլ ՚ի փառս Հայրապետի, զոր եւ գործով իսկ ցուցանէր: Քանզի ՚ի հրաժարիլն Իսահակայ վարդապետին ՚ի կոչմամբ Կաթուղիկոսութենէն, խարճեաց նա զյոլով եւ զանչափ դրամս սրբոյ Կարապետին ՚ի սուրհանդակս, ՚ի յայլազգիս եւ ՚ի մերազգիս առնուլ զպատիւ Կաթուղիկոսական: Եւ ՚ի մեռանիլն Յակոբայ Կաթուղիկոսին, անկարծիք իւրն դնելով զկաթուղիկոսութիւնն, տուեալ էր կոչել զինքն հոգեւոր տէր եւ կարգեալ էր զԱթոռակալս եւ զգործակալս, եւ արբուցեալ էր երգօք վասն կենաց միաբանիցն զգինիս: Իբրեւ եւ ո'չ յայնժամ յաջողեցաւ ինքնաընծայութեան գործ նորին, ապա հաստատեաց ՚ի Պօլիս զվէքիլ մանաւանդ այնու դիտմամբ` զի ՚ի մեռանիլ կաթուղիկոսին փութով աստ եւ անդ անկեալ, յափշտակեսցէ վասն իւր զկաթուղիկոսութիւնն, մսխելով անդէն անխնայ եւ ընդ վայր զդրամս սրբոյ Կարապետին: Իններորդ` լրբութիւն եւ անզգամութիւն նորին ընդդէմ սրբազան Վեհիս մերոյ: Քանզի գրեաց առ նա սրբազան Վեհըս մեր ՚ի նոր նստիլն զթուղթ` բառնալ զյուսահատութիւնն, եւ լինիլ այնուհետեւ հարազատ սրբոյ Աթոռոյս, եւ մի եւս ընդ խորթս համարիլ: Այլ որպէս հնդիկն ոչ կարէ փոխել զմորթ իւր, եւ նմա անկարելի եղեւ յեղաշրջել զխորթութիւնն ՚ի հարազատութիւն: Ուստի ոչ երբէք եցոյց նա զխոնարհութիւն եւ զհնազանդութիւն ինչ, ոչ գրով եւ ոչ բանիւ, այլ մանաւանդ` զներհակն առնելով, եւ միշտ զսրբազան Վեհըս մեր վատաբանելով գրով եւ բանիւ (զորս ո'չ երկրորդեմ) ինքն անդէն ՚ի սուրբ Կարապետ, եւ պիղծ վէքիլն նորին` ուսեալն ՚ի չարէն զչարիս` ՚ի Պօլիս: Եւ ո'չ ընդունելով ՚ի տեղի կաթուղիկոսի, եւ անկար համարելով ՚ի լինիլ վրէժխնդիր չարագործութեանց իւրոց, որպէս բազում անգամ յայտ արար ՚ի բանս եւ ՚ի գիրս: Տասներորդ` յամառութիւն նորին եւ անզեղջ մնայն ՚ի չարիս: Քանզի երկար միջոցաւ կալաւ առ նա սրբազան Վեհըս մեր զանոխակալութիւն, եւ ոչ երբէք կամէր հատուցանել ընդ չարեացն զչար, ակնունելով` թէ դարձցի ՚ի չարեացն եւ ապաշաւեսցէ եւ ընկալցի զթողութիւն, եւ այնուհետեւ վայելեսցէ զսէր: Այլ նա ոչ զիջաւ յ՚ամառութենէն: Կամեցան ոմանք բարեբարոյք սանձել զմոլի կամս նորին, եւ յապաշխարանս կոչել եւ ածել ՚ի սուրբ Աթոռս յոտս սրբազան Վեհին ՚ի խոնարհութիւն եւ ՚ի հնազանդութիւն, եւ արժանացուցանել թողութեան, սակայն նա ոչ կասեցաւ ՚ի չարասէր կամացն, եւ ոչ խոնարհեցոյց զգոռոզացեալ պարանոցն, եւ ո'չ մեղմացոյց զամբարտաւան բարսն: Վասնորոյ` ընկալաւ զհատուցումն ըստ գործոց իւրոց, եւ զպատիժս ըստ անօրէնութեան գնացից իւրոց, եւ էարբ զբաժակն Աստուածայնոյ բարկութեան: Եւ կամէր սրբազան Վեհըն առաքել զթուղթս բանադրանաց ընդ բաղիշեցի Մահտեսի Սիմէօնին` որ ընդ ուխտաւորացն Բայազտոյ եկեալ էր յ՚ուխտ: Այլ նա ՚ի մէնջ անտեղեակ, ելեալ գնացեալ էր ընդ ուխտաւորացն յայնմ աւուր, որէ Յունիսի ելն: Ուստի` առաքեաց սրբազան Վեհըն զբանադրանսն զկնի նորա եւ գրեաց եւս զթուղթ առ նա, զի փութով յղեսցէ առ եղբայրն իւր Մահտեսի Բաբայն որ էր ի Բաղէշ (զի ինքն էր ՚ի Բայազիտ) զի եւ նա յղեսցէ ՚ի սուրբ Կարապետ ՚ի ձեռս միաբանից հասարակութեան զի մի ծածկիցի անդէն: Օրինակ բանադրանացն տեսցի ՚ի բոլորագրահամար տետրոջն, յերեսսն ՃՂ. ՃՂԱ. ՃՂԲ. ՃՂԳ. ՃՂԴ: Որ յղեցաւ Յունիսի Լ.

Ընդ ուխտաւորացն Բայազտոյ գրեալ էր փաշայն երրորդ անգամ առ սրբազան Վեհըն, վասն գալստեան Հերակլ Արքային (զորմէ ասացեալէ ՚ի Յունիսի ԺԱ եւ ՚ի ԺԸ) ծանուցանել լիապէս զպատճառս գալստեան նորին, եւ զմիտս եւ զկամս, եւ թէ որպէս հաշտեցաւ ընդ երկրիս մերոյ, եւ զինչ կանօն եդ ընդ խանին եւ այժմ ու՞ր գնաց: Եւ սրբազան Վեհըն գրեաց ըստ խնդրոցն զՊատասխանիս` զորս թէպէտ` երկիցս եւս քան զայս յառաջ գրեաց, այլ նա ո'չ միամտէր: Ուստի գրեաց այժմ երդմամբ թէ` զոր ինչ մեք աչօք տեսաք եւ ականջօք լուաք, այն է զորս գրեալ եմք, իսկ բաց յայնցանէ թէ ունէր նա ՚ի միտս իւր զայլ եւս բանս այնք մեզ ոչ եղեն յայտնիք: Գրեալ էին փաշայն եւ իւրայինքն զթուղթս առ Հերակլ Արքայն եւ ՚ի ձեռն թղթաբերիս այսորիկ յղեալ էին առ սրբազան Վեհըն, զի յղեսցէ առ նա, զորս եւ խոստացաւ յղել: Եւ ել թղթաբերն պատասխանեաւ ՚ի սոյն Յունիսի Լ.