Յիշատակարան. Մասն I (1763-1767)

Իսկ փայակքն Յօհաննէս Կաթուղիկոսին, որք ՚ի Յունիսի ԺԶ առաքեցան յետս պատասխանեօք թղթոցն բերելոց, վասն իրիք պատճառի դարձան յետս ՚ի սուրբ Աթոռս: Եւ յայսմ միջոցի, եկին ՚ի Թիֆլիզու Տեղապահ Մկրտիչ վարդապետն եւ Զաքարիա վարդապետն, որ ՚ի Գանձասարու դարձեալ էր ՚ի Թիֆլիզ ըստ արքային խնդրոյ եւ ՚ի Թիֆլիզու եկն աստ ըստ սրբազան Վեհին հրամանի (որպէս ասացեալ է ՚ի Յունիսի ԺԶ եւ ՚ի ԻԳ): Եւ կատարեալ էր Աստուածասէր Արքայն Հերակլ իրաւամբ զամենայն խնդիրս սրբազան Վեհին խոտելով զԻսրայէլն եւ կամակցելով հաստատիլ Յօհաննիսին: Որ եւ գրեալ էր զթուղթ առ ժողովուրդսն Գեանճայու եւ առ Եպիսկոպոսունս եւ իշխանս կողմանն Իսրայէլի, թէ որպէս կամի եւ առնէ մեծ Հայրապետն ձեր որ ՚ի սուրբ Էջմիածին եւ որպիսի իրաւունս եւ ընտրիցէ ՚ի մէջ երկուց Կաթուղիկոսացն, մեք եւս նմա հետեւիմք եւ կամակցիմք եւ ո'չ ներհակաբար զարարեալն նորին քակեմք մեք, որ է եկեղեցւոյ եւ օրինաց: Եւ դուք ուրեմն հետեւիջիք նորին կամաց եւ հրամանի, եթէ զօգուտն ձեր կամիք եւ ընտրէք: Գրեալ էր եւ Կաթուղիկոսն վրաց ըստ այսմ առ նոսա զթուղթ: Նոյնպէս` եւ գրեալ էին ըստ նմին դիտման Արքայն եւ Կաթուղիկոսն զթուղթս առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ առ իշխանս եւ ժողովուրդս այնմ կողմանն, զի որպէս կամեցաւ եւ հաստատեաց սրբազան Վեհըս մեր, նմին լիցին միաբան ջատագով եւ կամեցօղ եւ զԱթոռոյն իւրեանց շինութիւնն կամիցին եւ առնիցեն: Լուեալ եմք ասէ մեք ՚ի հաւատարիմ պատմութեանց, զի Աթոռդ այդ Գանձասար նախնեացն մերոց է շինեցեալ: Ուստի եւ միշտ զշինութիւնն դորին կամիմք եւ ՚ի մեր աւուրս ո'չ կամիմք թէ անշքասցի: Գրեալ էին այսց աղագաւ եւ առ սրբազան Վեհըն զթուղթս: Էր ընդ վարդապետացս եւ Եղիազար վարդապետն Գանձասարցի, զոր Յօհաննէս Կաթուղիկոսն յղեալ էր ՚ի Թիֆլիզ վասն վիճոյն Իսրայէլի: Արդ իբրեւ այս այսպէս եղեւ, ապա խափանեաց սրբազան Վեհըն զառաջին թուղթն զոր գրեալ էր առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն եւ ՚ի նորոյ զթուղթ գրեաց առ նա, վասն որպիսութեանց Իսրայէլին, ընկրկեցմանն եւ մերժեցմանն եւ պատուէր ինքեան արիանալ եւ փութալ երթալ ՚ի շահել զժողովուրդսն Շամախու եւ Շիրվանու եւ այնց կողմանցն: Մատուցանել եւ զթուղթսն իւր` խանորէից այնմ կողմանն եւ ստանալ զնոսա եւս, զորս գրեալ էր ՚ի Դեկտ. ԻԸ ընդ ինքեան եւ Զաքարիա վարդապետին եւ Զաքարիա վարդապետն տարեալ էր ընդ ինքեան ՚ի Թիֆլիզ եւ բերեալ ընդ ինքեան աստ) զորս այժմ յղեաց ընդ Դաւիթ եւ Եղիազար վարդապետացն առ նա: Եւ զԴաւիթ վարդապետն` զոր ՚ի վերոյ յիշեցաք թէ յղեաց ՚ի Հաշտարխան, ընդ այս կոյս յղեաց, զի ՚ի վերայ Շամախու եւ Շրուանու անցանելով զՅօհաննէս Կաթուղիկոսն եւս ընդ իւր տարցէ եւ զկոնդակն` զոր յառաջ ընդ նմա գրեցեալն էր, ընթեռնուլ տացէ յամենայն տեղիս այնց կողմանցն եւ ծանուսցէ ժողովրդեանն զհրամանս իւր եւ յորդորել հնազանդիլ նմա եւ զսիրտ ժողովրդեանն յարել զկնի նորին: Ծանոյց նմա եւ զյայտնի պատճառս յղելոյն Դաւիթ վարդապետին ՚ի Հաշտարխան: Եւ զգրելն Արքային եւ Կաթուղիկոսին վրաց զթուղթս առ ինքն եւ առ ժողովուրդսն զորս եւ յղեաց առ նա: Նաեւ զգալուստ Տեղապահին եւ Զաքարիա վարդապետին եւ զհատումն վիճոցն: Իսկ եւ այս լիցի' գիտելի, զի յաւուրս մեծագունից հարուածոցն` որք երկրացս մերոց ժամանեցին ՚ի Նատրշահ կոչեցելոյն, պատճառաւ իւիք Աջ սրբոյն Գրիգորիսի թոռին սրբոյն Գրիգորի Լուսաւորչին մերոյ` տարեալ լինէր ՚ի ներքս ՚ի Պարսկաստան, ՚ի ձեռն անօրինաց եւ կողոպտեալ լինէր յարծաթոյն եւ անկանէր մասն պատուական ՚ի ձեռն ումեմն հայոյ բարեպաշտի: Եւ վարդապետ ոմն Ղունկիանոս յանուն, միաբան սրբոյ վանիցն Գեղարդայ (որ նարդեանս է ՚ի սուրբ Աթոռոջս) պատահեալ յայնժամ ՚ի յայն կողմունսն, առնոյր ՚ի ձեռաց հայոյն զպատուական գանձն եւ բերեալ ընդ իւր ՚ի սուրբ Աթոռս պահէր առ ինքն թաքնաբար, մինչեւ յաւուրս Հայրապետութեան սրբազան Վեհիս մերոյ եւ ՚ի գալն Յօհաննիսի Կաթուղիկոսին Աղուանից մի սուրբ Աթոռս ՚ի հերուն ամի: Առ որ մատուցեալ Ղունկիանոս պետին ՚ի ծածուկ, խոստանայր տալ նմա զսուրբ Աջն տանել ընդ ինքեան ՚ի Գանձասար: Այլ նա դողալով յահէ սրբազան Վեհին ոչ առնոյր, իսկ Ղունկիանոսն մատուցեալ առ Ամարասայ Առաջնորդ Բաղդասար վարդապետն տայր նմա եւ նա գաղտաբար զայն առեալ ՚ի նմանէ տանէր ընդ ինքեան: Եւ ՚ի հասանիլն իւր անդ, ծանուցանէր իշխանացն եւ մէլիքաց տեղւոյն եւ նոքա մեծապէս խնդային ընդ այն: Բայց տարակուսէին վասն որպիսութեան նորին եւ նոյնն գոլոյ ստուգապէս: Ուստի` գրէր Պաղտասարն մեծաւ շնորհակալութեամբ եւ աղերսանօք զթուղթ առ Ղունկիանոսն, գրել առ ինքեանս ստուգապէս զպատմութիւն անցից սրբոյ Աջոյն վասն հաւատարմութեան: Եւ յայսմ իրակութեան բացերեւիւր համբաւ իրակութեանս եւ յունկն սրբազան Վեհին ժամանէր: Ուստի` կոչեալ սրբազան Վեհին զՂունկիանոսն առաջի իւր ՚ի մէջ եպիսկոպոսաց, դատապարտեաց զնա եւ անարգանօք ետ արկանել ՚ի բանտ: Եւ գրեաց առ Յօհաննէս Կաթուղիկոսն այսր աղագաւ զմեղադրութիւն եւ զսպառնալիս, զի թէ ո'չ վաղվաղակի յղեսցէ զայն ՚ի ձեռն հաւատարմի աստ, ապա գիտասցէ, զի զայնքան խնամսն եւ զբարերարութիւնսն զորս մինչեւ ցայժմ արար ինքեան, ՚ի զուր լինելոց է եւ թշուառութիւն նոցին վախճան. սպառնալով եւ Պաղտասարին զչարիս: Իսկ Դաւիթ վարդապետին ՚ի բերան պատուիրեաց, զի մինչեւ ո'չ առեալ զսուրբ Աջն եւ իւրով կնքովն կնքեալ յայսկոյս ուղեւորեսցէ հաւատարմօք, մի տացէ նմա զթուղթսն իւր եւ մի խառնեսցի ՚ի բանս եւ ՚ի գործս նորին եւ փութով գրեալ ծանուցեալ ինքեան գրով: Խնդրեալ էր եւս Յօհաննէս Կաթուղիկոսն զթուղթս յանձնարարականս վասն իւր: Վասնորոյ գրեաց սրբազան Վեհըն առ ժողովուրդսն Շամախու պատուէր, զի թողցեն իսպառ զկողմն Իսրայէլին եւ զՅօհաննէսն ընկալցին Կաթուղիկոս եւ Աթոռոյն Գանձասարու զշինութիւն ջանասցեն: Յորում եւ սպառնալիք Առաջնորդ Իսահակ վարդապետին եւ Զաքարիա երիցուն, վասն կողմնապահութեան նոցին Իսրայէլին եւ կաղալոյն յերկուս հետս, որոց եւ սաստիւ պատուէր այսր աղագաւ: Թուղթ մի եւս ՚ի Շամախի առ պ. Յօհաննէսն, Սահակն, Գրիգորն, Թումանն եւ Յարութիւնն գրեաց այսր աղագաւ:

Թուղթ եւս ՚ի Նուխի առ Պ. Ղուկասն եւ Բէջանն գրեաց այսր աղագաւ:

Առ որդի Փանահ խանին Իբրահիմ խանն գրեաց ՚ի պատասխանի թղթոյն, դարձեալ նմին` եւ շինութեան Աթոռոյն աղագաւ յանձնարարութիւն: Եւ այս լիցի գիտելի, զի սրբոյ Աթոռոյս միաբան մօղնեցի Յօհան վարդապետն, առաքեցեալ եղեւ ՚ի յԻսահակայ կոչմամբ Կաթուղիկոսէն ՚ի նուիրակութիւն երկրին Նախիջեւանու: Եւ անդէն այր ոմն քարշեալ զնա առ դատաւորս տեղւոյն, խնդրեալ էր ՚ի նմանէ զերեսուն թուման, որպէս թէ սուրբ Աթոռս պարտական իցէ ինքեան յաւուրց Պետրոսի Կաթուղիկոսին Քիւթիւր կոչեցելոյ: Եւ ճարահատեալ Յօհան վարդապետին տուեալ էր զայն: Եւ յետ աւուրց ինչ, այրն այն ՚ի մեռանիլն իւրում, խոստովանեալ էր զմեղս իւր, թէ անիրաւութեամբ ես զայն արարի եւ կտակեալ էր տալ զդրամն զայն սրբոյ Աթոռոյս: Եւ էր դրամն առ Ալէքսան անուամբ այր ոմն եւ նա էր ՚ի Շուշաբերթին: Վասնորոյ` գրեաց առ նոսա սրբազան Վեհըն, զի տացէ զայն դրամն Դաւիթ վարդապետին: Իսկ զի պիտոյ էր Դաւիթ վարդապետին եւ դրամ բազում յաղագս մեծի գործառնութեանս, վասնորոյ` պատուիրեաց նմա ՚ի Դարբանտու ճանապարհորդել ՚ի վերայ Ղրիմու եւ Ուռումէլու եւ անդուստ անցանել ՚ի Ռուսս: Եւ գրեաց առ Ուռումէլու նուիրակ Գէորգ վարդապետն, զի ՚ի հասանիլն առ ինքն Դաւիթ վարդապետին, զորքան դրամ ունիցի առ ինքն ՚ի պատրաստի եւ զորքան եւս ճարել կարասցէ, տացէ Դաւիթ վարդապետին վասն հարկաւորութեան եւ ՚ի նմանէ զղապզ առցէ եւ ինքն զգալն իւր փութացուսցէ: Ել այս թղթովքս Դաւիթ պետն ընդ Եղիազար պետին եւ Սարգիս պետին (որ յիշեցեալ է ՚ի Յուլիսի Գ) ՚ի Օգոստ. Գ:

Ընդ սմին առ Տաթեւու առաջնորդ Մինաս վարդապետն գրեաց, զի զքարահատս յղեսցէ: Եւ զի Պաղտասար էրէցն, որ այժմ լեալ էր Աբեղայ (որ յիշեցեալ է ՚ի պատմութեան ՌՄԺԳ ամին ՚ի Հոկտ. Զ) ո'չ կարէր վասն թշնամեաց ահի երթալ բնակիլ ՚ի Տաթեւ որպէս յառաջ պայմանեցաւ եւ եկեալ էր այժմ յոտս սրբազան Վեհին, վասնորոյ` գրեաց Մինաս վարդապետին, զի թէ թշնամի ոչ իցէ նմա անդ եւ ինքն կամիցի պահել առ ինքն, գրեսցի` զի յղիցէ: