Այրարատ

1. ՍԱՀՄԱՆՔ.  

Ըստ բանից հին աշխարհագրին մերոյ, « Այրարատ ՚ի մէջ կայ յառաջասացեալ աշխարհացդ », այսինքն է այլոցն եւս չորեքտասանից մեծամեծ բաժնից երկրին, զորս նախ քան զսա ստորագրէր. իսկ Բուզանդ ` ճահապէս կոչէ « Միջնաշխարհ Հայոց, գաւառ Այրարատուր, իբրու զկենդրոնականն ունելով տեղի: Եւ արդարեւ իսկ ՚ի միջակի կայ երկայնութեան երկրին, որ յարեւմտեան ծագաց Ծոփաց ` ցարեւելեան սահմանս Ուտիոյ, իսկ ըստ լայնութեանն ` յաւէտ հիւսիսայնումն վիճակեալ է, յայնմ կողմանէ միայն զԳուգարս ունելով անջրպետ ՚ի Վրաց աշխարհէ, եւ կից նմին զՍիւնիս. ՚ի հարաւոյ ` զՎասպուրական եւ զՏուրուբերան, յարեւմտից զՏայս եւ զԲարձր Հայս. ամենեքին աշխարհք նշանաւորք եւ առանձնակ ցեղից սեփականք ՚ի հնումն:

Եւ որպէս անկ էր թագաւորական վիճակի ` ընդարձակագոյն է Այրարատ քան զայլ ամենայն աշխարհս Հայոց, իբրեւ 160 մղոն ընդ երկայնն, ՚ի ծագաց Վերին Բասենոյ ցլերինս Գեղաքունեաց, եւ իբր 120 ընդ լայնն, յԱշոցայ ` ցլեռնագօտին որ բաժանէ ընդ Ծաղկոտն եւ ընդ Աղիովիտ գաւառ Վասպուրականի: Ըստ ընդարձակութեանն եւ ՚ի բազմաթիւ մասունս տրոհեալ է քան զայլ աշխարհս մեր, ՚ի քսան Գաւառս. եւ այս յաւէտ յետ բարձման հարստութեան Արշակունեաց, զի առ սոքօք զյոլովս յառանձնակ գաւառացդ ` մի միայն գաւառ մեծ կամ արքունի նահանգն Այրարատայ ` բովանդակէր. վասն որոյ յօրինակս ինչ Աշխարհագրութեան Խորենացւոյն ` վեշտասան գաւառք գրին Այրարատայ, զչորեսին կամ զհնգեսին համարելով միակ եւ սեփական Արարատեան երկիր, բնակութիւն հին Հայկազանց յԱրմենակայ եւ անդր, եւ ապա Ոստան եղեալ արշկունի թագաւորաց: Այս նահանգ կամ բուն Այրարատեան Երկիր ` է միջոց երկոցուն բարձրագոյն լերանց Հայոց, Մասեաց եւ Արագածու, տարածեալ ՚ի Հր. ընդ Հս. եւ ՚ի սահմանաց Շիրակայ կամ յԱխուրեան գետոյ ` ցլերինս Գեղաքունեաց:

Երկուց հարազատ հայկական գետահովտաց վիճակ է Այրարատ, Երասխայ եւ Արածանւոյ. վարկպարազի եւ եկամուտ իմն գոլով Աշոցք գաւառի ` որ ՚ի հիւսիսային ծագս, ՚ի հովտի Կուր գետոյ. զոր ` քանզի եւ բնութեամբ Գուգարաց աշխարհի պատշաճի, ՚ի բաց թողումք ՚ի տեղագրութենէս, մինչեւ ստուգագոյն ծանիցին սահմանքն:

Յերկոցուն գետահովտաց աստի ` առաջինն եւ ընդարձակագոյն. քանզի Երասխ յականց իւրոց, այսինքն է յարեւմտից Բասենոյ ` գրեաթէ ուղղակի ընթերցեալ ընդ արեւելս ` կարէ զբովանդակ երկայնութիւն աշխարհին, մինչեւ ՚ի դաշտն մեծ ` որ ընդ մէջ Շարուրայ եւ Նախճաւանու, ուր յանգի արեւելեանն նորին սահման, ոչ այնքան բնական գրից որոշակի զատուցմամբ ` որքան պայմանական իմն օրինօք: Մեծագոյն մասն երկրին յահեկէ Երասխայ է, այսինքն ՚ի հիւսիսակողմն, եւ յայսմ կողման են ամենայն արքունական քաղաքք եւ ոստանք: Իսկ Արածանի փոքր ինչ մասն ունի յԱրարատեան բաժնիս, այլ զգեղեցիկ գաւառս Ծաղկոտան եւ Բագրեւանդայ. յետինս այս կարի ընդարձակ է, եւ կցորդելով առաջնոյն ` թուի ՚ի սկզբանն առանձին ինչ տոհմի կամ նահապետութեան վիճակեալ, եւ յետոյ յարքունիս գրաւեալ: