Այրարատ

215. Ս. ՅՈՎՀԱՆՆՈՒ ՎԱՆՔ ( ԻՒՉ ԳԻԼԻՍԷ ). ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ

Ես դադարեաց անդ յետ անյորիկ  աւուրս եօթն վասն հոգեւոր մխիթարութեանն  եւ յայն աւուրս եօթանցն ` որ մկրտեցան  յարքունական  բանակէ անտի ընդ այր եւ ընդ կին եւ ընդ մանուկ ` աւելի քան զչորեքարիւր բիւր: Եւ զյիշատակս Վկայիցն բերելոյ ժամագրեաց տօն մեծ հռչակեալ … յուրախութեան նաւասարդ աւուր. զի ժողովեալ ՚ի յիշատակ մեծն երանելւոյն Յովհաննու եւ Ս. Վկային Աստուծոյ Աթանագինի ` յայնմ աւուր խմբեսցին ՚ի նմին յաւանի »: - Քանի՞ այլազան եւ սրբազան վեհ եւ վսեմ էր աստանոր Տրդատ ` ՚ի մուտսն եւ յելս ականակիտ եւ շնորհաբեր ալեաց Արածանւոյն գերօրինակ յաղթողապէս ճախրելով ընդ քրիստոսակիր  բանակին ՚ի ծաղկազարդ ափունսն, քան մինչ պատեալ ՚ի մարտին Կոռնակայ « առեալ զզէնն եւ զկազմած  ձիոյն, ՚ի լուզ ընդ լայնատարած խորայատակն անցանէր ընդ Եփրատ ». անդանոր արդարեւ հսկայազոր երեւէր այր, իսկ աստ ` ըստ աւանդութեան, ոչ միայն հոգւով ` այլ եւ մարմնով մատաղացեալ առուգագոյն  գազէր ՚ի սրբարար  ալեացն, եւ ՚ի վերայ հայրենատուր անուանն ընդունէր զՅովհաննուն ` զՔրիստոսի Մկրտչին յոր անուն եւ գրիգորաշէնեկեղեցին այն կոչեցաւ եւ կոչի ցարդ, հազար եւ վեցհարիւրամեայ վկայ մեծիս այսմ քրիստոսական գործողութեան  եւ թերեւս մեծագունի ըստ թուոյ բազմութեան մկրտելոյ եւ հաւատացելոյ ՚ի Քրիստոս ` յայնքան նուազ ժամանակի: Համարին ոմանք եւ ՚ի նորին իսկ արքայի նորընկալ անունն ` այսպէս Ս. Յովհաննէս կոչիլ այսմ յաւերժայիշատակ եկեղեցւոյ, որ առ այլազգիս ծանօթ է Իւչ-գիլիսէ կոչմամբ ( Երեք եկեղեցիք ), վասն երեցուն խորանացն. բայց առ հին մատենագիրս մեր ` յանուն հիմնադրին կոչի Տեղի կամ Մատուռն Ս. Գրիգորի. եւ այս ոչ վասն հիմնարկութեանն միայն, այլ թուի թէ եւ վասն բնակութեանն կամ երբեմն անդ առանձնանալոյ Սրբոյն. զի Ղազար Փարպեցի ` « սուրբ տեղի տան Գրիգորի » կոչէ զայն, ( թերեւս պարգեւեալ նմա ՚ի Տրդատայ ). եւ Յովհան Կաթողիկոս, « Վանս միայնարանի Ս. Գրիգորի », եւ Սամուէլ ` Ուխտ Ս. Գրիգորի, արդարեւ արժանաւոր նմա տեղի աստուածախոհութեան, ոչ ինչ ընդհատ ՚ի Վիրապէն Արտաշատայ, կամ յԵրիզայ տեղեաց չարչարանաց իւրոց, կամ ուր զտեսիլն ետես ` ՚ի Վաղարշապատայ: Եւ աներկբայապէս զոյգ սմին եւ Վանաց Ս. Կարապետի Տարօնոյ ` մի յերից գերագոյն ուխտատեղեաց հիմնելոց ՚ի նմանէ ` եղեւ եւ Ս. Յովհաննէս Բագրեւանդայ, ՚ի սկզբանց անտի համօրէն լուսաւորութեան ազգիս. ուր յերկոսին վեհագոյն կերպարանս առթից լուսաւորութեանս ` ՚ի Գրիգոր եւ ՚ի Տրդատ, յաւելաւ դարու յետոյ միւս եւս վսեմական եւ գրեաթէ համաքատակ երախտաւոր մեծ, եւ մտաւորի առիթ բարգաւաճման լուսոյ, թոռն թոռին նորա Ս. Սահաւ. որ յետ գեհընկեցութեանն ` կամաւորապէս հրաժարեալ յաթոռոյն Վաղարշապատի, այլ հաստատեալ անդ իւր ետեղակալ զուգակից իւր Ս. Մեսրովպ, եկն կատարել զարդիւնական կեանսն այսր, « ՚ի տեղւոջն ուր ծագեաց յերկնուստ լոյսն ՚ի մկրտել Սրբոյն Գրիգորի զՏրդատ արքայ եւ զբոլոր Հայս », որպէս կրկնէ Մ. Խորենացի ( Գ. ԿԶ ): Այլ բաղդ հալածանաց ` որ յոլովից այսպիսի չքնաղ եւ կենցաղօգուտ արանց ` թուի դժնդակ դատակնիք, ոչ ներեաց եւ սմա աստէն ՚ի խաղաղութեան հանգուցանել զատոքացեալ հունձ հասակին յանդաստան երկանց նախահաւուն իւրոյ, տի ' նա եւ Հոգւոյն Սրբոյ. զի այն ինչ թագաւորեալ Պարսից մոլեկանն Յազկերտի ( յամի 438 եւ 9) պատերազմն յուզեաց ընդ Յոյնս, « հրամայելով գնդին Ատրպատականի ՚ի մեր աշխարհս ելանել. որք եկեալ ` անկարգապէս բանակեցան հուպ առ Բագնացն աւանի: Յայնժամ Մեծին Սահակայ հասեալ հիւանդութիւն մահու, եւ առեալ աշակերտացն ` տարան ՚ի գիւղն որ կոչի Բլուր ( ՚ի սմին գաւառի Բագրեւանդայ ), որպէս թէ ՚ի վայր եւ ընտանեգոյն եւ զերծ տեղի մատուցեալ ` ՚ի զօրացն Պարսից կատողացն զնոսա. ուր եհաս վախճան ( նորա )… յելս ամայն նաւասարդի, յաւուր իւրոյ ծննդեանն. Որ մահկանացու ծնեալ ` անմահ զիւրն եթող յիշատակ ». զոր եւ մեք ՚ի ճահ վարկանիմք պատուասիրել աստանօր, ոչ գիտելով արդ, ցաւէ ասել, զստոյգ տեղի գեղջն այնորիկ Բլեր, որ թէպէտ ոչ արժանացաւ գանձել եւ զպատուական նշխարս մարմնոյն, ( զի բարձեալ աշակերտացն եւ ժառանգաց տարան ՚ի Յաշտիշատ Տարօնոյ ), այլ փոխանակ հողոյն զհոգին հրաշալի աւանդեաց Հաստչին իւրում. եւ եթէ յայտնիցի արդ կամ յետոյ տեղին այն, զոր անկ է կարծել ՚ի լեռնակողմանս ուրեք հեռի յարքունի պողոտայէն, ուխտեմ անդէն գէթ սիւն մի յիշատակի կամ մատուռն յանուն նորին: Երիցագոյն յաշակերտս նորա եւ գրողս վարուցն ` Կորիւն ` Բլրոցաց գիւղ կոչէ զտեղին:

Յետ ոչ բազում ամաց, յաւուրս շահատակութեանց Վահանայ Մամիկոնենի միւս եւս շնորհ սրբազան հանդերձ սրտառուչ դիպուածով եհաս վայրացս. նահատակութիւն Յաղդայ սեպհոյ Սիւնւոյ. զոր կալեալ ՚ի մարտի ` ՚ի կողմանս Վրաց ` վարէր Միհրան զօրավար Պարսից յաշխարհ իւր, եւ ընդ նմին զՀրահատ Կամսարական. որոյ եղբայր եւ խանդակաթ սիրելի Ներսեհ ` արտասուելով զհետ երթայր, խնդրէր որսայր դէպ պատեհ ճողոպրելոյ զնա. « եւ երթեալ բազում անգամ օթս զհետ ` եւ ոչինչ կարացեալ գտանել հնարս. եւ մերձեալք որպէս թէ օթեւանաւ միով ՚ի սուրբ տեղի տան նահատակին Գրիգորի … ձայն սաստիկ բարբառոյ հանդերձ արտասուօք արձակեալ առ այրն Աստուծոյ ` աղաղակեաց. ասելով, Տէր Գրիգոր, … փարատեա եւ զիմ սաստիկ մէգս տրտմութեանս ՚ի սրտէս, եւ շնորհեա ինձ զանձկալի զեղբայրն իմ տեսանել առողջ առ իս … Եւ Փրկչին Աստուծոյ անդ եւ անդ հանեալ զկապեալն Հրահատ ՚ի շրջափակ զգուշութենէ պահապանացն ` արձակէր խաղաղութեամբ առ սիրելի եղբայրն իւր եւ յաշխարհ »: Ընդ որ մեծապէս զչարեալ զօրավարին Պարսից ` զվրէժ քինուն թափէր յերանելի սեպուհն Յազդ, ոչ կարացեալ ՚ի հրապոյր ուրացութեան արկանել զքաջահաւատն, եւ յամօթ լեալ ՚ի բանից նորին. վասն որոյ եւ հրաման ետ հանդերձ իւրանման դատաւորօքն, « կտրել զգլուխ երանելւոյն, մերձ ՚ի տեղի սուրբ մատրանն առաքելանման նահատակին Սրբոյն Գրիգորի, ՚ի գեօղն որ կոչի Բագաւան, ՚ի նահանգին Բագրեւանդայ, ՚ի լանջակողման լերինն ` որ անուանի Նպատ, օտ ՚ի սուրբ տեղի մատրանն ` որպէս երկու քարընկեցօք … յամսեանն Հոռի, որ օր վեշտասան էր ամսոյն. եւ ամփոփեալ նշխարք նորա եդան անդէն ՚ի սուրբ մատրանն Գրիգորի »:

Որպէս այլք ՚ի գրիգորաշէն մարտանց եւ եկեղեցեաց ` աներկբայապէս եւ այս որ ՚ի Բագաւան ` փոքր եւ անսեթեւեթ էր, եւ ոչ յիշի եթէ Ս. Սահակ կամ այլ ոք յառաջ եւ յետոյ ընդարձակեաց զայն կամ զվանսն, մինչեւ յառաջին կէս Ե դարու. յորում յիշեցաք զանցս Հերակլի կայսեր ընդ Բագրեւանդ ` յերթալն ՚ի վերայ Պարսից, եւ թուի դադարեալ կամ յայց ելեալ ուխտատեղւոյն, եւ յետոյ սատարեալ ՚ի վերաշինութիւն նորին, յամի 634, որպէս է գուշակել յարձանագրէ մեծի եկեղեցւոյն, որ թզաչափ մեծամեծ տառիւք վիմագրեալ է միատող շուրջանակի զհարաւային, արեւելեան եւ հիւսիսային վերին կողմամբք արտաքուստ, միահամուռ ընդ երկայնութիւն իբրեւ 85 քայլից, այսպէս.

ՁԳ. Քսան եւ մի ամւոյն աստուածապահ Երակղի թագաւորի, Հրոտից ամսոյն որ աւր երեսուն էր. Ես… հայր… վանից երեց հաճոյիւք Աստուծոյ հիմն արկի սուրբ եկեղեցւոյս. եւ (յերեսնե)րորդ ամի նոյն Երակլի թագաւորի յամսեանն նաւասարդի… ութ եղեւ կատարումն նոյն գործոյս տեղւոյս շեն… կամաւ ամենայն իրաւք. վարդապետութեամբ Իսրայէլի Գո ո աղեցւոյ:

Արձանագիրդ թէպէտ ստուգագոյն վերծանութեան կարօտի ` հաւաստէ զժամանակ շինութեանն, ըստ այժմեան ժամանակագրութեան ՚ի միջոցի 634 - 640 ամաց. քանզի Հերակլ թագաւորեաց յամի 610. ճարտարապետն եղեալ է Իսրայէլ որոյ հայրենեաց անուան սկիզբն որպէս տեսանիդ ` անստոյգ մնայ, նոյնպէս եւ անուն վանաց երիցուն ` շինողի. իսկ շինուածն արժանի արդարեւ կայսերն եւ արժանացուցիչ վարդապետին իւրում, այսինքն ճարտարապետին. քանզի մեծագոյն է ամենայն նախնի եկեղեցեաց որ ՚ի Հայս, եւ ՚ի 1250 ամաց հետէ ` անցեալ ընդ բազում փորձանս ` կայ կանգուն, վասն անհնարին հաստաբեստ ամրութեան որմոցն, եւ սեանց չորեցուն բարձողաց զգմբէթն լայն եւ ցածուն, եւ այնքան ստուարք են, զի գործեալ է դատարկ ՚ի միջի եւ սանդուղս ելանելիս ՚ի սենեակս ոմանս: Երկու մատրունք են աստ ի եւ անտի ընդարձակ խորանին, զորս միանգամայն յիշէ արձանագիրն, եւ թուի յայն սակս կոչիլ ՚ի ռամկաց ( Երեք եկեղեցի ) Իւչ գիլիսէ. որպէս եւ Իտալացի վաճառագիրն ( Բեկոլոդդի ) կոչէր յառաջին կէս ԺԴ դարու, իբրեւ հանգոյց մի կարաւանի, Tre եւ Chiese. եւ զի ոչ յիշին անուանք խորանացս ( գէթ չեն ինձ ծանօթ ), թուի անդստին ՚ի սկզբանէ երկոցուն կոչեցեալ յանուն Ս. Յովհաննու եւ Աթանագինեայ, զորոց մասն նշխարաց եդ անդ Ս. Գրիգոր, եւ երրորդն յիւր անուն կոչեցաւ ` յետ փոխման իւրոյ. յաւելեալ է յետնոց եւ այլ երկուս խորանս փայտայարկս ՚ի կռան երկոցուն մատրանցն կամ հին խորանաց: Համակ քարաշէն է եկեղեցին մեծամեծ սրբատաշ վիմօք, եւ գեղապատշաճ չափակցութեամբ մասանց, այլ մթին, ըստ տարազու  ամենայն հին եկեղեցեաց. մանաւանդ զի եւ խցեալ  են ոմանք ՚ի լուսամտիցն ՚ի ժամանակս  նորոգութեանց: Չկան կամ ոչ ծանուցան այլ հին արձանագրութիւնք յեկեղեցւոջս մեծի, որպէս արժան էր ակն ունել, այլ միայն յետին դարուն գրուածք ասին մնալ, եւ այնք եւս ոչ ուրեք հրատարակեալք: Բայց թերեւս հետաքննելիք քան զայնոսիկ եւ անակնկալք  իցեն որ յարտաքին երեսս որմոցն հիւսեալ քարինք որպէս թուի ՚ի նախնագոյն  շինութեանց, յորս երեւին թերակտուր բառք քաղդէարէն կամ հին ասորի տառիւք, եւ թուին երիցագոյն քան զհայերէն  դպրութիւնս, մեր, եւ թերեւս ՚ի ժամանակաց  Տրդատայ եւ Գրիգորի, մինչ յաւէտ ասորի գրով վարէր նորածին եկեղեցիս  մեր, մանաւանդ հարաւային Հայք. եւ մարթ է հայերէն իսկ լինել բառիցն, զի եւ զսուղ ինչ բառքս զոր ընդօրինակեալ է եւրոպէացի հանդիպողի  միոյ ` ցուցեալ մեր գիտակաց տառիցն ասորեաց, ընթերցաւ յ ' Բ արձանին երկրորդ տողն Կոռնակ, երրորդն Պահատես. վեցերորդն Բանակ, եօթներորդն Ամատ: Բազում եւ այլ կարեւոր քննելիք  են ՚ի մեծիս յայսմիկ եւ ՚ի հնումն տաճարի, ըստ ճարտարապետական  մասանց եւ ըստ ձեւոյ գրութեան հին արձանին որ առ Հերակլի եւ նախ ` չափ եւ ձեւ հին շինուածոյն  զոր ոչ գտի ստուգիւ նշանակեալ. սակաւ եւրոպէացի տեսողք եւ կամ հարեւանցի քննողք ` նշանակեն  զմեծութիւնն, զանարգիլ կամ ստուարակարկատ զանգուածն, այլ եւ ոչ անվայելուչ կամ անպատշաճ Նոյնպէս թանձր եւ խոշորակերպ են եւ պարիսպք վանացըն, զոր ամրոցի քան մենաստանի նմանեցուցանեն  մեծամեծ եւ երկաթապատ դրամբք, եւ մտրակոցաձեւ իմն բրգամբ:

- Թէպէտ եւ հին իցէ եւ սորա շինուած այլ հարկ է թէ առաւել եւ ստէպ քան զեկեղեցին նորոգութիւն առեալ, վասն բազում անգամ վտանգելոյ ՚ի հինէ Քրդաց եւ Նըմանեաց. յորոց մի ՚ի գլխաւորաց ասի աշխարհածանօթն  եւ աշխարհաւէր Լէնկթիմուր, յորոյ հարուածոյ ` դարս իսկ ողջոյն  ամայի մնաց տեղին, եւ վերստին սկսաւ շինութիւն եւ բնակութիւն առնուլ յետ կիսոյ ԺԷ դարու: Պակասեն յիշատակք տեղւոյն եւ յառաջ քան զայն ողջոյն դարս, մինչեւ մերձ ՚ի սկիզբն շինութեանն առ Հերակլաւ. առ յաջորդաւ սորա Կոստանդեաւ ` յարքունի դրանն կայր Դաւիթ ոմն ` « հայրենեօք ՚ի Բագաւան գեղջէ աստի, որոյ ուսեալ էր զարուեստ փիլիսոփայութեան », ընտելացեալ լեզուի եւ կրօնից Յունաց, եւ եկն հրամանաւ կայսեր ՚ի Հայս, առ կաթողիկոսն Ներսէս Գ, վասն խնդրոյ բանի հաւատոց. է անշուշտ նորին իսկ « Դաւիթ փիլիսոփայի ՚ի խնդրոյ Աշոտոյ պատրկի », որպէս խորագրի ՚ի Ճառընտիր գիրս, ասացեալ բան մի խոհական Յաղագս Բնութեանց Քրիստոսի: Յիշեալս այս կաթողիկոս Ներսէս զայնու ժամանակօք եկաց կամ հանդիպեցաւ ՚ի վանս աստ յաւուր տօնի Վարդավառին, յորում դէպ եղեւ դասապետաց եկեղեցւոյն ՚ի պաշտամանն ` վեց կամ եօթն շարականս փոփոխել զաւուր պատշաճին, որով եւ շփոթութիւն ածել. վասն որոյ պատուիրեաց նա վարդապետի ումեմն Ճոն մակակոչելոյ, ընտիր առնել լաւագունիցն, եւ զայլսն խափանել. եւ հաճոյացեալքն շարականք կոչեցան Ճոնընտիրք:

Յամի իբր 788 վտանգ անհնարին եհաս մեծի ուխտիս եւ վանականացն, առ Եզիտ ոստիկանաւ, որոյ մի ՚ի գործակալացն ` Սփի անուն, « երթեալ հասեալ ՚ի վանս միայնարանի Սրբոյն Գրիգորի, որ ՚ի գեղջն Բագուանու երեկօթս անդ առնէր. եւ տեսեալ ապա զգեղեցիկ եւ զյաւէտ չքնաղատես սպասս աստուածակերտ խորանին, զոսկեղէնս եւ զարծաթեղէնս, եւ զգունակ գունակ երանգս առագաստին սրբութեան, եւ զհանդերձանս եւ զարկանելիս, ապա հրապուրեալ ՚ի չար ագահութենէն … զմի ՚ի ծառայից իւրոց յանարգագունից ` ՚ի ծածուկ խարդաւանեալ խեղդամահութեամբ ընկենոյր ՚ի գիշերի ՚ի վիհ մեծ խորափիտ, զվայրս մտին ՚ի վերայ կափուցեալ. եւ ապա այգուն ` իբրեւ զանխուլ իրին գոլով, ինքն ՚ի խնդիր լինէր խեղդամահ  ժանտին եւ առ հասարակ զսուրբ կուսակրօնսըն ՚ի բանտ եւ ՚ի կապանս ըմբռնեալ, իբրեւ թէ նոքա գտան պատճառ կորստեան ծառային նորա եւ յոյզ  ապա արարեալ զտունս եւ զկայանս ուխտականացն  երթայր բանայր զիւր վիճեալ ծառային ծածկեալ վիհն, եւ իսկոյն ճիչ բարձեալ մարդակերն ` մահուպարտս  զսուրբ արսն պարտաւորս  առնէր … Հրաման ընդունի յոստիկանէն առանց հարցեւփորձ ատենի ` կոտորել ըզսուրբ արսն. իսկ անօրէն վշտասէր չար դահիճն ` որոյ ճարակ զսուրբ գունդն առ հասարակ տայր աւելի քան զքառասուն այր եւ ապա զբովանդակ սպասուցն  բազմութիւն միանգամայն իսկ յինքն յափշտակեալ լնոյր  զկորստական չար ագահութեանն չափ: Իսկ ՚ի բազմաց սակաւք մնացեալք ելեալք ՚ի փախստենէ փապարացն, եւ եկեալ գտեալ ՚ի բազմախողխող երկաթոյն  տապաստ  անկեալ զդիակունս սրբոցն եւ զեկեղեցին Քրիստոսի խրթնացեալ ՚ի բարեզարդութենէ  բեմին. հազիւ իմն զսուրբն  գերեզմանի տուեալ, ՚ի մխիթարուկթիւն իւրեանց բերէին զանբիծ  արեանցն  պարտաւորութիւնն, որով ընդ մարտիրոս անուանք նոցա  գրեցան ՚ի դպրութեան կենացն »: Պատմիչ Խաչին Ս. Նունեայ  ՚ի Յայսմաւուրս  ասէ, ոչ զեկեղեցին լոկ սկսաւ քակել եւ աւերել այլ ( եւ ) զվանորայսն եւ նախ զմեծ վանքն զԲագուան որ լի էր ոսկւով եւ արծաթով եւ այլ բազում զարդիւք »:

Ի դէպ էր ըստ պատշաճի եկեղեցւոյն մեծ եւ վայելուչ կարծել եւ զվանսն յայնմ ժամանակի, բայց յայնմհետէ ոչ յիշի ընդ հռչակաւոր  վանորայս Այրարատայ եւ Սիւնեաց եւ որ առ Բագրատունեօքն պայծառացան, միայն իբրեւ ուխտատեղի աներկբայապէս պատուեալ եւ յամենայն ժամանակի. եւ որպէս ՚ի վերդ յիշեցաւ, յետ երկարժամանակեայ ամայութեանն ՚ի հարուածոց Լէնկթիմուրի, վերստին շինութիւն եւ բնակութիւն առեալ յետ կիսոյ ԺԷ դարու, յորում ժամանակի եւ եպիսկոպոսական աթոռոյ Բագրեւանդայ կամ Վաղարշակերտի ` փոխադրեալ է այսր. այլ զի չէ հասեալ ՚ի ձեռն մեր պատճէն բազմաթիւ արձանագրութեանց որ յետ այսր ժամանակի, ոչ գիտեմ զանցս եւ զյաջորդութիւն առաջնորդացն, իսկ զոր ինչ գտի ` կարգեցի յառաջագոյն ( յէջ 523 - 4): Կարեւորագոյն է յիշատակ նորոգութեան եկեղեցւոյն յամի 1680 - 6, որպէս զեկուցանէ ինքն նորոգողըն Իսահակ եպիսկոպոս Թադէի վանայ շրջաբերական  թղթով (1 յուլ. 1685) առ հայազգի վաճառականս որ յաշխարհս Փռանկաց եւ աւելի քան զիւր վանաց եկեղեցին ( Թադէի )  ասէ. « խարխալեալ է քայքայեալ եւ քանդեալ աւերեալ էր ՚ի վաղուց հետէ, մանաւանդ ՚ի Բագրեւանդ  գաւառի Ս. Գրիգորի անուամբ  հրաշալի եկեղեցին … իսպառ խանգարեալ էր: Յայսպիսի դառնացեալ ժամանակիս իշխանն տեղւոյն  հարկեաց զմեզ, եւ հրամայեաց  շինել եւ նորոգել  եւ ահա այս վեց ամ է որ ձեռն արկեալ եմք, դեռ եւս չեմք կարել թամամել  վասն անհուն եւ բազմածախ գոլոյն: Զորոյ աշխատութիւնն  եւ Ս. Առաքելոյն եւ Ս. Գրիգորի եկեղեցեացն ականատես եղեալ են վաճառականք  եւ երթեւեկողք եւ պատահողք: Այլ զինչ եւ իցէ, ըստ մեր աղքատութեանն հազիւ աւարտեցինք  զՍուրբ Առաքելոյ եկեղեցին. մնաց Ս. Գրիգորին ». վասն որոյ աւարտմանն նպաստ հայցէ եւ վաճառականաց անտի, նուիրակ առաքելով զՏէր Խաչիկ հոգեւոր որդի իւր: