Այրարատ

179. ՇԱՐՈՒՐ

Շարուր գրեաթէ յարակից մասն է Ոստանայ, եւ մեծի դաշտին ընդ որ ընթանայ Երասխ ` դայեակ Այրարատեան աշխարհի ` յետ ելից իւրոց ՚ի խորաձորոցն, շաւիղ հորդելով ընդ մէջ լերանց աշխարհին Սիւնեաց ` յահեկէն կամ յարեւելից կուսէ, եւ Արարատեան  լերանց յաջմէն ` յարեւմտից, եւ խաղայ համարձակ ընդ համօրէն միջոյ երկոցուն գլխաւոր քաղաքաց Հայկականն անուանեալ  երբեմն նահանգի Ռուսաց, այն է Երեւանայ եւ Նախճաւանայ, թերեւս  աւելի քան 60 մղոն ընդ երկայնն, իսկ լայնութիւնն անձուկ յոյժ 5 եւ 10 մղոն:

Մեծագոյն մասն երկրին ` որ է հիւսիսայինն ` ՚ի հնումն կոչէր ԴԱՇՏ ՇԱՐՈՒՐԱՅ, որպէս եւ ցարդ իսկ կոչի ՇԱՐՈՒՐ եւ համարէր յետին գաւառ մեծի Այրարատեան  աշխարհի, եւ մասն սեփական նահանգի Այրարատայ: Առ հին աշխարհագրին  լռութեամբ իմն նշանակի  գաւառա գոլ, զի ասի « Դունայ դաշտն մինչեւ ցՇԱՐՈՒՐ », կամ որպէս սուղ յառաջ տեսաք: Արածոյ կողմն մինչեւ յայնկոյս Դաշտին Շարուրայ. այլ վկայի ընդ գաւառս համարեալ, այնու ` զի նովաւ լնու թիւ  քսանեցուն գաւառաց աշխարհին, որպէս յաճախ սովորութիւն է թուել ` ըստ բազմագոյն օրինակաց աշխարհագրութեան մատենին, եւ յայտնապէս պատմիչն Արծրունեաց յիշատակ առնէ « Շարուրն  կոչեցեալ գաւառի »: Այլ ոչ է մարթ  ճշգրտեալ  ըստ նախնեաց զսահմանն ընդ երկայնութիւնն, առ ՚ի չգոյէ ակներեւ  լարաբաժնի, այս յայտ է զի ՚ի Հս. կից էր Ոստանին կամ նահանգին Արտաշատայ, ՚ի հարաւոյ ` թուի թէ ժամանաէր մինչեւ ՚ի գլուխ Նախճուան վիճակի: Ըստ այսմ եւ այժմ ՚ի սահմանաց  Վէտիպասարայ ձգեալ համարի ցԽոք վիճակ Նախճաւանի, այլ ՚ի հնումն լոկ ցկէս դաշտին, այն է ցԿապանն Շարուրայ ` համարէր մասն Արարատայ, իսկ անտի եւ անդր Վասպուրականի կամ Սիւնեաց վիճակեալ. երեցուն  եւս այսոցիկ մեծամեծ աշխարհաց  Հայաստանեայց գոլով միջասահման, եւ երեցուն եւս ցանկալի վասն քաջ արգասաբերութեան  երկրին, երբեմն եւ մեծի վիճի հակառակութեան երկոցուն նախարարական  աշխարհացն եւ ծանր աղետից եղեալ պատճառ, իւրաքանչիւր յինքն կամելով ձգել: Այսմ սկզբնապատճառ ՚ի դէպ է զտեղափոխիկ  գետն ասել զԵրասխ, որ երբեմն մերձագոյնս ընդ Հս, եւ ընդ Ել. մատչէր ՚ի լերինս Սիւնեաց, եւ անջրպետ  կալով ` Վասպուրականի  բնական մասըն գործէր զհարաւային  կողմն դաշտիս, իսկ ՚ի հեռանալն ընդ հարաւ եւ յարեւմուտս ` Սիւնեաց պատշաճագոյն գտանէր, վասն որոյ եւ յետ բարձման միապետական  թագաւորութեան  Արշակունեաց, ՚ի փոփոխեալ նախնի ազատութեանց  եւ ՚ի վերականգնել  նորոց տէրութեանց եւ թագաւորութեանց: Սմբատ Ա. թագաւոր Բագրատունի ՚ի սկիզբն Ժ դարու ` Սիւնեաց իշխանին սեփականեաց  զայն ` հանդերձ Նախճաւան քաղաքաւն. ընդ որ գժդմնեալ Արծրունեաց տեառնն ` Գագկայ, ուծանայր յերկոցուն եւս եւ կանգնէր թագաւորութիւն առանձնակ եւ հակառակ:

Բովանդակ երկարաձիգ դաշտն հարթ հասաւար է միայն գրեաթէ ՚ի միջավայրին կայ վերոյիշեալ  Կապանն կամ կիրճն Շարուրայ, զոր համարիմս սպառուած  եւ սահմանածայր  հնոյ գաւառին Շարուրայ եւ աշխարհի Այրարատոյ յայնմ կողմանէ, եւ է ողնայար իմն լերանց Վայոցձորոյ ( ընդ մէջ ձորահովտին  Արփայ գետոյ նորին եւ միւսոյ եւս գետոյ, զոր հուպ տեսցուք ՚ի հարաւոյ Արածոյ ) որ եւ ձգեալ հասանէ մինչեւ ցԵրասխ եւ ընդ մէջն կան անցք ճանապարհի արքունի պողոտային: Յանուն Շարուբայ կոչի անձուկ եւ ցածուն թեւ լերանցդ, Շարու  տաղ, իսկ անցքն ` Դահնա: Լեառնագօտեակս այս բնական բաժին է գաւառիս, յերկուս վիճակս, ՚ի Սատարակ ՚ի հիւսիսոյ, ( որպէս եւ կոչէր յառաջ քան զնուաճումն ՚ի Ռուսաց, զի ՚ի նմա է համանուն աւանն, որ եւ համօրէն գաւառիս գլխաւոր շէն ), եւ ՚ի Շարուր ` ՚ի հարաւոյ. թէպէտ եւ չունի սա գլխաւոր շէն յայս անուն, այլ ՚ի սմին բաժնի են յոլովագոյն եւ շինագոյն գեօղք այժմեան Շարուր վիճակի, որք ընդ բնաւ հանդերձ հանգրուանօք յերկոսին միանգամայն ` համարին ըստ վիճակագրութեան իբրեւ հարիւր. այլ գրեաթէ կէսն ամայի եւ անբնակ. եւ 6/7 մասամբ բնակեալ յայլազգեաց: Զհիւսիսային վիճակն ` զՍատարակ ` արբուցանէ Չանախճի գետակ. զհարաւայինն ` Արփա գետ Վայոցձորոյ, իջեալ անտի եւ ելեալ ՚ի դախտս ` ճղճղկեալ բաժանի յառուս, յանթիւ կղզեակս հատանելով զերկիրն, այլ չբաւեն երկոքին դոքա յոռոգումն երկրին ` վասն աւազախիր բնութեանն, եւ հարկ լինի դարձեալ բաժանելով յագուգայս սպառել զԱրփա, եւ դիմել յԵրասխ, անտի եւս հանել առուս, որպէս արարեալ էր երբեմն Կախանով վերատեսուչ Երեւանայ, այլ թերակատար մնաց գործն. ձեռն էարկ եւ Շանգիրէ գաւառապետ Շուշայ ածել ջուր ՚ի Վայոցձոցոյ եւ վարարել զԱրփա, եւ անտի հանել առու յոռոգումն հարաւային մասին Շարուր դաշտի: - Մնացուածք հին զեղմանց Երասխայ եւ նոր առուք Արփայ ` գործեն բազում եղտիւրս եւ ճահիճս, յորս անդք ազնիւ եւ առատ որիզոյ, որ եւ մեծ բերք եւ վաճառ է երկրին, բազում խնամով մշակեալ. այլ յայտ է թէ եւ ապականիչք յստակութեան օդոց եւ բուծիչք մոծեկաց: Առատ են եւ անդաստանք բամբակի, յորոց ոչ սակաւ շահ է բնակչացն. ունի եւ արտորայս ցորենոյ, այլ եւ Կնջիթ. միւս եւս իւղատու բոյս Գենագերչագ կոչեցեալ, զոր վառեն ՚ի լոյս կանթեղի, զմիւսն ՚ի կերակուր: Ընտիր են եւ խաւարտքն, Սեխենիք եւ նմանիքն, եւ ոչ սակաւ պտղատու ծառք. այգիք միայն նուազեն, քանզի մեծ մասն բնակչաց մահմէտականք են գինատեացք, բայց ՚ի մշակութեան ժիրք եւ խնամոտք, որպէս եւ սակաւ Հայք բնակակիցք նոցին: Թերեւս չիք ա ' յլ վիճակ յամենայն մերձաւոր սահմանս ` նման Շարուրայ բարեխնամ եւ բարեբեր, եւ ոչ սակաւ մի մասն անմշակ թողեալ. առ այս եւ բնութիւն երկրին եւ ջուրցն առատութեան մեծապէս սատարէ, որովք թեթեւանայ աշխատութիւն երկրագործացն եւ երկրին. զի ոչ լինի հարկ հանգուցանել զհողն յետ սակաւ ամաց ` որպէս յայլ կողմանս, այլ ամս բազումս անընդհատ վարեն, փոփոխելով միայն զցանն: Մեծ փոյթ եւ նախանձ է մշակացն վասն ջրաբաշխութեան, յորմէ եւ հարկ լինէր ստէպ վիճմանց. այլ ՚ի վաղուց անտի սովորութիւն է կարգել ամի ամի ջրպետս, զոր արաբացի բառիւ Միրապ կոչեն, որ մատակարարէր ըստ իւրաքանչիւր պիտոյից գիւղորայիցն, եւ ընդունէր վարձս ՚ի նոցանէ ` առ տէրութեամբ Պարսից ` իբրեւ հազար ֆրանգ, զարդիս քառապատիկ եւ հնգապատիկ առաւել: Միւս եւս պատճառք քաջաբերութեան Շարուրայ է բարեխառնութիւն կլիմային, զի զնստագոյն գոլով քան զԵրեւան եւ զՆախճաւան, մեղամագոյն եւ կարճագոյն ունի ձմեռն, յայտ է թէ եւ ոչ ախորժելի տօթ ամարանի: Յայսմ մասին թուի թէ ՚ի հնումն Շիրակայ նախանձորդ էր Շարուր, եւ եթէ ըստ վաստակասէր ջանիցն հոգացեալ էր ժողովրդեանն ստանալ եւ զնորագիւտ գործիս եւ հնարս մշակութեան, աշխատութիւնն նուազէր եւ արդիւնքն յաւելուին. միայն վասն բամբակի գզելոյ մուծան ջրաշարժ մեքենայք  ՚ի Շարուր, որպէս եւ սերմն ամերիկեան բամբակի, որ ընտրելագոյն է քան զբուն տեղայինն  անուանեալն  Ղարաղօզա, զի եւ կարճաթել է, ըստ Տիւպուայի  ( Դ. 5):

Բաց ՚ի լեռնագօտւոյն  յանջրպետէ  երկոցուն ձորոց գաւառիս ` ոչ լսի Շարուր կոչումն յատկացեալ ՚ի վերայ տեղւոյ. չիք չէն յայդ անուն, եւ ոչ է յայտ ` ծագումն նորին, այլ քաջ ազգային հնչէ հայ ականջաց, եւ լծորդ իմն Շիրակայն, թերեւս ՚ի գումարելոյ զչարս սրայից ցորենոյ, զի շարուրել առ մեզ նշանակէ հաւաքել զխրձունս նոցին. կամ ՚ի պարսկականէն ընծայեալ ` ( շերիյր ) գեղեցիկ նշանակելով ըստ արժանւոյն: Բնական անունն թըւեցաւ ոմանց Շարուրա յուղղականն, ըստ բանից Խորանցւոյ ( Ա. Լ ) « ՚ի դաշտին որ անուանեալ կոչի Շարուրայ ». այլ յաճախ եւ գրեաթէ միշտ Շարուր գրի, եւ Ստեփանոս Օրպելեան հոլովէ ՚ի սեռականն, « դաշտին Շարըրոյ »: - ոչ տոհմ առանձին  եւ ոչ բարձր իշխանական  եւ ոչ այլ ինչ պատմական յիշատակ գտանի ՚ի գաւառիս, երեւի արքունի կալուած լինել, եւ ըստ բնութեան երկրին ` ՚ի մշակութիւն սեփականեալ. ոչ նշմարին բնաւ ՚ի նմին եւ մնացուածք  հնութեանց,  բայց միայն աւանդի, եւ այն ըստ երգոյ վիպասանիցն Հայոց, եթէ Արտաւազդ որդի  Բ Արտաշիսի ` ՚ի շինութեան Արտաշատայ  ոչ գտեալ իւր տեղի ըստ հաճոյից քմացն. « գնաց եւ շինեաց ՚ի մէջ Մարաց զՄարակերտ, որ է ՚ի դաշտին որ անուանեալ  կոչի Շարուրայ »: Միւս եւս քաղաք լռեցուցանէ մեզ այսու բանիւ պատմիչդ, այլ արդ եւ ոչ միոյ  երեւին հետք:

Անծանօթացեալ ՚ի հին պատմութեան մերում Շարուր, երեւի յաւուրս տիրապետութեան Արաբացւոց ` առանձին ամիրայի վիճակեալ, զի արաբացին  այն իշխան որ անցեալ ընդ Գողթն եւ Նախճաւան ` երթայր ձեռն  արկանել ՚ի Դուին, զբռամբ էած, ըստ պատմչին Արծրունեաց, եւ զզօրս Շարուր գաւառի: Բայց հայրն Աբասայ Սմբատ Բ թագաւոր, յամի 903 յերթալն ՚ի նուաճել զապստամբեալ իշխանն Սիւնեաց, հանդերձ քեռորդւովն  Աշոտով Արծրունեաց իշխանու, բանակեցաւ ՚ի դաշտի աստ. զի սա արուորագոյն գոլով հնազանդեցուցանէր  եւ զամիրայս Արաբաց: Վասն դիւրի  դաշտին արահետ ճանապարհ գոլով ՚ի նմին, անդստին յառաջնոց դարուց ` ընդ այն անցանէին, որպէս եւ այժմուս կարաւանք եւ ուղեւորք ` յՈստանէն Հայոց ՚ի կողմն Պարսից կամ աստի անդր. յորոց սակի յանուանէ յիշատակէ պատմիչն Սիւնեաց զեկն այսր Դեմետրի Վրաց արքայի ՚ի դառնալն ՚ի դրանէ Արղուն ղանի, եւ զՏարսայիճ իշխանի ելանել ընդ առաջ նորա եւ պատուել զնրեար: - Ի յետին դարս եւ յիշխանութեան Պարսից ` առանձին խան կամ սուլտան նստէր ՚ի Սատարակ, որպէս յիշէ եւ Զաքարիա Սարկաւագ, պատմելով եւս զասպատակ Քրդաց ՚ի դաշտ անդր ՚ի սկիզբն կոյս ԺԷ դարու, յաւուրս առաջնոյ Պարսիկ կողմնակալի Երեւանայ ` Ամիրդիւնայ, եւ զորդւոյ սորա Թահմազայ անկանել ՚ի վերայ նոցա, անցանելով ընդ Վայոց-ձոր ՚ի Դաշտն Գէթի, եւ հալածել մինչեւ յ ' Այազլու-Սէրայ, եւ անդ կանգնել զնշանն Քրդաց, եւ խաբելով ձգել զնոսա անդր եւ միւսանգամ կոտորել. եւ ըմբռնեալ « զոմանս ՚ի մեծամեծացն եւ կնդեալ առաքեաց առ մեծ Շահաբասն, եւ նա հրամայեաց մերկացուցանել եւ արկանել առաջի առիւծուցն ` արս երիս ` ՚ի զբօսանս զօրաց իւրոց »: - Յիշեալն ՚ի պատմութեան աստ երկիցս ` դաշտն Գէթի յայտ է թէ մասն է Շարուրայ, ոչ գիտեմ յորում կողման, որպէս եւ ոչ Այազլու-Սէյրան, բայց թուի ինձ ՚ի վիճակի Սատարակայ։