175.
ԽՈՐՎԻՐԱՊ
Մնայ
մեզ
արդ
`
մինչչեւ
թողեալ
զՈստանն
Հայոց
եւ
զնահանգ
մեծին
Արտաշատայ,
քննել
եւ
զգերահռչակ
Վիրապ
նորին,
որպէս
կոչի
եւ
համարեալ
կարծի.
զի
որպէս
՚ի
տեղագրի
քաղաքին
ծանուցաք
`
գիրք
երկոցուն
սոցա
յերկբայս
արկանեն
զստուգութիւն,
վասն
մեծի
տարակայութեանն
վեց
մղոնոք
չափ,
ցոր
վայր
չէր
մարթ
տարածանել
միոյ
քաղաքի,
եւ
վասն
չգտանելոյ
առ
այժմու
վիրապաւս
հետոց
`
ոչ
քաղաքի
եւ
ոչ
բերդի,
եւ
ոչ
իսկ
մեծի
եկեղեցւոյ,
մարթ
էր
ասել
եթէ
Վիրապդ
այդ
տեղի
բանտի
քրէական
յանցաւորաց
`
թէպէտ
եւ
հեռի,
այլ
զի
՚ի
նահանգի
անդ
Արտաշատու
էր
եւ
արքունի
արգելարան,
՚ի
նորին
անուն
եւ
կոչէր
՚ի
սկզբանէ.
իսկ
այժմ
եւ
ոչ
իսկ
՚ի
Դառնոյ
վիճակի
դասի,
այլ
՚ի
յարակիցն
՚ի
Վետի:
Այլ
զի
մի
՚ի
հնամեայ
եւ
՚ի
նուիրական
իմն
աւանդութենէ
ազգայնոց
օտարանալ
դատիցիմք
տեղադրեմք
յայսմ,
իբրեւ
հուսկ
նորին
սահման
յարեւելից
հարաւոյ,
մերձ
յԵրասխ
նուազ
քան
ըզմղոնաչափ
մի,
եւ
իբրու
չորիւք
մղոնոք
կամ
խուն
աւելի
բացակայ
յՈվայից
գեղջէ,
ոչ
յաննշան
վայրի
՚ի
բնէ:
Քանզի
՚ի
հարթ
հաւասար
դաշտի
անդ
Երասխայ
եւ
մերձ
՚ի
նոյն
յահեկէն
ամբառնայ
քարաբլուր
մի
տոլոմեան
գորշագոյն
երկաթատարր,
յորոյ
յարեւելեան
հարաւային
լանջս
կառուցեալ
կայ
հռչակեալն
այն
եւ
մի
՚ի
գերագոյն
ուխտատեղեաց
Հայոց
`
մենաստանն
Խորվիրապի.
որ
եւ
ըստ
նախնականն
պայմանի
յաճախ
առ
մատենագիրս
մեր
սոսկապէս
Վիրապ
կոչի
ստուար
քաղաքորմովք
պարսպեալ,
բրգամք
եւ
մեծաւ
դրամբ
յարեւելակողմանն,
զոր
ոմն
յեւրոպէացի
այցողաց
նմանեցուցանէ
հին
դղեկաց
Հռենոսեան
ափանց:
Իսկ
այլ
ոմն
երիցագոյն
՚ի
սկիզբն
ԺԸ
դարու
(
Դուռընֆոր
յ
'19
օգոստ.
1701)
բերդանման
ասէ,
՚ի
գլուխ
բլրի
`
որ
գիտէ
զդաշտն
ընդարձակ,
ուր
եւ
ինքն
հեղինակն
զուարճանայր
տեսլեամբ
ջուրց
Երասխայ
եւ
գագաթանց
երկոցուն
Մասեանց,
եւ
հաւաքելով
պէսպէս
բոյսս
՚ի
սահմանի
վանացն.
յորս
խնդութեամբ
նշանակէ
`
զգիւտ
ծիրանէծաղիկ
նորազգի
բուսոյ,
զոր
յանուն
հռչակաւոր
գիտնական
բժշկի
իւրոյ
ազգայնոյ
(Dodart)
կոչեա
Արեւելեան
Դոտարցիա
(Dotartia
orientalis
flore
purpurescente).
եւ
զոր
գծագրէ
այսպէս.
Ամենայն
չէնք
տեղւոյն,
պարիսպքն,
բնակարանք
եւ
եկեցիք
երկու
`
նորաշէնք
են
յետ
կիսոյ
ԺԷ
դարու,
՚ի
Դաւթէ
Տփղիսեցւոյ
առաջնորդէ
տեղւոյն
կառուցեալք
յաւուրս
Յակովբայ
Դ
կաթողիկոսի:
Սրբազանեալ
վայր
Վիրապին
փոքու
քարաշէն
եկեղեցեաւն
կամ
մատրամբ
`
կայ
՚ի
հարաւային
անկեան
պարսպացն,
անսիւն
եւ
որոցաձեւ
ունելով
արձանագիր
՚ի
վերոյ
զբանն
՚ի
հիւսիսակողմն.
Ի
Թուին
ՌՃԺԱ…
յաւուրս
Յակոբ
Հայրապետին
ի
յառաջնորդութեան
տէր
Դաւիթ
վարդապետին
նորոգեցին
զսուրբ
եկեղեցիքս
Խօճայ
Շամօնն
(Շմաւոն)
Ագուլեցի
եւ
Խօճայ
Աւթանդիլն
Թիֆլիզեցի.
Յիշեցէք
ի
Քրիստոս
Աստուած:
Նշմարին
յորմունսն
եւ
այլ
արձանագիրք,
այլ
ոչ
հինք,
յորոց
մի
եւ
այս.
Սուրբ
Խաչս
բարեխաւս
Վրացի
Գրիգորին.
Թվ.
ՌՃԾԶ:
Ի
հարաւոյ
կուսէ
աստիճանաց
բեմին
է
դուռն
փոքր
որ
ընդ
անձուկ
սանդուղս
25
մատամբք
`
իջուցանէ
՚ի
Վիրապն
`
կշիռ
ընդ
սեղանովն,
իբրեւ
15
կամ
16
ոտնաչափ
՚ի
ներքոյ
յատակի
եկեղեցւոյն,
սալարկեալ
վիմօք,
հազիւ
իբրեւ
քան
ոտնաչափ
քառակուսի
`
ընդ
լայնն
եւ
ընդ
երկայն.
գմբեթայարկ
գործեալ
՚ի
վերոյ,
որով
եւ
արդ
բերէ
զձեւ
գբոյ,
այլ
յոյժ
նեղ
եւ
փոքրատար.
՚ի
դէպ
է
ասել
եթէ
շինողքն
՚ի
պատիւ
Ս.
Լուսաւորչին
առաջինք
կամ
վերջինք
`
լցեալ
են
զխորութիւնն
եւ
ցամաքացուցեալ,
եւ
քարուկիր
շինութեամբք
անձկացուցեալ
զտեղին.
որ
ըստ
աւանդութեան
առաջին
պատմողին
`
Ագաթանգեղոսի
եւ
հետեւողացն,
«
անհնարին
էր
խորութեամբ
».
սակայն
որպէս
եւ
յետագայ
բանքն
ցուցանեն
`
ոչ
՚ի
սակս
առժամայն
սպանման
`
այլ
՚ի
բանտ
դժնդակ
կազմեալ
էր
տեղին,
հանգոյն
իմն
Մամերտեան
զնդանաց
Հռովմայ,
որք
էին
գուբք
գետնափորք:
Մերս
այս,
ըստ
պատմչին
`
էր
«
՚ի
դղեակ
բերդին
Արտաշատ
քաղաքին
»…
ուր
եւ
«
վասն
չարագործաց
իսկ
էր
շինեալ
զայն
տեղին,
եւ
՚ի
սպանումն
մահապարտացն
ամենայն
Հայոց
…
ա
'
յլ
մարդիկ
որ
միանգամ
էր
իջուցեալ
անդր
`
ամենեքեան
մեռեալ
էին
վասն
դժնդակ
չարաշունչ
դառնութեան
տեղւոյն,
վասն
կարակում
աղմկին,
օձախառն
բնակութեան
եւ
խորութեան
»:
Ըստ
այսմ
եւ
այլք.
եւ
ոմն
՚ի
հնագոյն
գրչաց
աւանդէ
Մեծին
Խոսրովու
տուեալ
ժողովել
անդ
զօձսն
՚ի
խայթոց
մահարապտաց.
ուր
հրամանաւ
որդւոյ
նորին
Տրդատայ,
որպէս
աշխարհածանօթ
է,
արկաւ
Ս.
Գրիգոր
`
ծանուցեալ
որդի
գոլ
Անակայ
սպանչին
Խոսրովու,
«
կապեալ
ստիւք
եւ
կապեալ
ձեռօք
եւ
կապեալ
պարանոցաւ
».
եւ
յետ
արկանելոյն
կամ
իջուցանելոյն
անդր
`
ըստ
աւանդելոյ
արդ
յիշեալ
հնագրին,
եդին
վէմ
երկանաքար
՚ի
բերան
գրոյն.
աստուածայինն
տեսչութիւն
պահեաց
զնա
կենդանի,
՚ի
խորութեան
խաւարին
յարդարելով
զնա
Լուսաւորիչ
Հայաստանեայց.
«
Եւ
զայն
ամս
երեքտասան
որ
եղեւ
Գրիգորիոս
՚ի
բերդին
բանտին
եւ
՚ի
Խոր
վիրապին,
կին
ոմն
այրի
որ
էր
՚ի
բերդին
յայնմիկ,
հրաման
առեալ
յարհաւրաց
`
զի
աւուրն
նկանակ
մի
արարեալ
պատրաստական
`
ընկենուլ
՚ի
ներքս
՚ի
Խոր
Վիրապին.
եւ
այնու
կերակրեալ
լինէր
նա
՚ի
հրամանէն
Աստուծոյ
»:
Եւ
՚ի
հասանել
ժամանակի
այցելութեանց
ազգիս
առ
՚ի
յԱստուծոյ
`
՚ի
սկիզբն
Դ
դարու,
ազդմամբ
զուարթնոյ
յանուրջս
առ
զգուշակենցաղ
օրիորդն
Հայոց
`
Խոսրովդուխտ,
եւ
սորա
առ
սնուցիչ
իւր
Օտայ,
«
եկին
բերին
կարս
պարանաց
երկայնս
եւ
ստուարս,
եւ
կցեցին
իջուցին
՚ի
ներքս
…
(
եւ
Ս.
Գրիգոր
)
անդէն
յոտն
կացեալ
վաղվաղակի
շարժեաց
զպարանն
եւ
բուռն
հարկանէր.
իսկ
սոցա
գիտացեալ
`
ձգեալ
հանին
զնա
՚ի
վեր.
եւ
տեսին
թխացեալ
էր
մարմին
նորա
իբրեւ
զածուղ
սեւացեալ
».
յորմէ
ածղոյ
վառեցաւ
ջահ
անշիջանելի
հոգեւոր
լուսոյ
տանն
Թորգոմայ.
եւ
յայնմ
պահէ
եւ
անդր
տեղին
այն
մահու
`
ծանուցաւ
եւ
հրաշացաւ
յանմահունակ
յերկրի
կայանս:
Այլ
ոչ
է
յայտ
ո՞զառաջինն
նուիրեաց
անդ
սեղան
Աստուծոյ
ճշմարտի.
-
հաւանիմ
եթէ
Տրդատ
ինքնին.
որպէս
փոխարէն
անգիտութեանն
առ
Հռիփսիմեանս
`
իջոյց
վէմս
՚ի
բարձուէ
Մասեաց
`
՚ի
շինուած
վկայարանաց
նոցին,
՚ի
դէպ
է
թէ
եւ
զխորութիւն
գրոյս
բարձրացոյց
փոխանակ
սխալանացն
առ
Գրիգոր.
յորոյ
անուն
անշուշտ
յետ
փոխմանն
կամ
անյայտութեան
՚ի
մարդկանէ,
որդիք
նորա
եւ
թագաւորք
եւ
ազգն
համօրէն
`
նուիրեցին
սեղան
եւ
տաճար.
անմարթ
իսկ
էր
յետին
պայազատի
նորին
եւ
թոռին
`
Ս.
Սահակայ,
սիրողի
եւ
նորոգողի
ամենայնի
որ
՚ի
նախահաւուն
իւրոյ
Գրիգորէ,
անշուք
եւ
վայրապար
թողուլ
զայսպիսի
տեղի,
զոր
եւ
հանապազ
յիշէր
եւ
յիշեցուցանէր
իւրայոցն:
Բայց
առաջին
գրաւոր
յիշատակ
շինութեան
արժանավայել
եկեղեցւոյ
տեղւոյս
`
ընծայի
Գ
Ներսիսի
կաթողիկոսի,
արժանապէս
Շինողն
կոչեցելոյ,
եւ
հարկ
է
թէ
ըստ
մեծավայելչութեան
հռչակապանծ
եկեղեցեացն
Դունայ,
եւ
որ
յԱռապարին
Վաղարշապատու,
էր
եւ
այս
իւր
դաստակերտ,
զորմէ
համառօտիւք
եւ
ոչ
որպէս
զայլոցն
պերճաբար
գրէ
պատմիչ
կաթողիկոսն
Յովհաննէս.
«
Զկնի
ապա
շինէ
Տաճար
սրբութեան
եւ
՚ի
վերայ
Վիրապին
Սրբոյն
Գրիգորի,
ուր
՚ի
մէջ
թունաւորացն
թաղեալ
առալելանուէր
այրն
Աստուծոյ
`
զկամաւոր
վիշապին
ջախջախեաց
զգլուխ
»:
Աստանօր
եւ
ինքն
Շինողն
Ներսէս
(
որպէս
թուի
կտակաւ
պատուիրեալ
)
հանգուցաւ
յետ
մահուն,
առ
երի,
կամ
որպէս
գրի
յօրինակս
ինչ
պատմութեան
Վարդանայ,
«
՚ի
բերան
Վիրապին
»:
-
Եւ
սոյն
ինքն
յիշեալս
պատմիչ
եւ
մատենագիր
Վարդան
Արեւելցի
անուանեալ,
առ
նմին
հանգուցեալ
համարի,
ուր
եւ
դադարեալ
էր
ոչ
սակաւ
ժամանակս.
որպէս
եւ
ինքնին
գրէ
՚ի
յիշատակարանի
մեկնութեանն
Դանիէլի.
եթէ,
«
Սկսաք
՚ի
ՉԺԶ
(1267)
թուին
՚ի
Ս.
Վիրապին,
եւ
կատարեցաւ
՚ի
ՉԺԷ
…
՚ի
սուրբ
ուխտըս
Աղջոց
վանիցս
»:
Եւ
յայլում
գրուածի
(
Յաղագս
Քահանայութեան
)
ասէ.
«
Ի
գրոց
հրամանաց
Խրատ
գրեցաւ
՚ի
Սուրբ
Վիրապիս,
ձեռամբ
ծառայ
ծառայիցն
Աստուծոյ
ամենայն
քրիստոնէից
`
Վարդանայ
վարդապետի.
զոր
եւ
առաքեցի
յամենայն
երկիրս
Հայոց
»,
եւ
այլն:
Պատմէ
եւ
ժամանակակից
ոմն,
եթէ
Հռչակաւոր
եւ
իմաստասէր
վարդապետն
Հայոց
Վարդան
որ
եւ
դպրոց
կարգեալ
էր
նորա
(
աստ
)
քառասուն
աշակերտօք,
զոր
մինն
…
՚ի
մէջ
նոցա
փայլեալ
շնորհօք
եւ
առաքինութեամբ
»
էր
Գրիգոր
Բալուեցի,
որ
եկաց
ասի
զամս
վեց
«
յուսումն
աստուածային
գրոց,
եւ
յետ
վեց
ամին
անցանելոյ
`
հաճեալ
մեծ
վարդապետն
Վարդան
ընդ
շնորհս
եւ
ընդ
գիտութիւն
նորա,
տըւեալ
նմա
զաստուածային
օրհնութիւնն
եւ
զաստիճան
վարդապետութեան,
գրով
եւ
իշխանութեամբ
առաքեաց
զնա
յաշխարհն
իւր
քարոզեալ
եւ
աւետարանել
զբանն
կենաց
».
ուր
եւ
նահատակեցաւ
յամի
1290:
Միւս
եւս
աշակերտ
Վարդանայ
եւ
քաջ
գրիչ
Գէորգ
Լամբրոնացի,
՚ի
նմին
ամի
սկսման
Մեկնութեանն
Դանիելի
`
սկսանէր
եւ
ինքն
գրել
անդ
Տոնապատճառ
մի,
որպէս
ասեն.
«
՚ի
տիեզերահռչակ
սուրբ
ուխտն
Վիրապին
…
ուրանոր
եւ
մեզ
եղեւ
ժամանակ
ինչ
դեգերել
՚ի
դուռն
աստուածազարդ
այնր
տաճարի
սակս
կրթութեան
՚ի
մեծ
վարդապետէն
եւ
յաստուածազգեաց
առնէն
Վարդանայ,
որ
ընդ
այն
ժամանակս
՚ի
վերայ
ամենայն
մասանց
բարեաց
`
որով
բոլորն
կատարի
առաքինութիւն,
եւ
զուսուցչապետութեանն
եւս
զգործ
՚ի
կիր
արկեալ
ընդ
առնելն
լծակցելով.
որ
՚ի
Դուռն
Սրբոյն
Գրիգորի
նստելով
`
զամենայն
եկեալսն
յաստուածայինն
ուղղէր
ճանապարհ
»:
-
Յեկեղեցւոջ
աստ
Վիրապին
յարեւմտից
կողմանէ
դրանն
կայ
գետնափոր
տեղի,
եւ
անդ
աւանդեն
լինել
զգիրս
մարմնոյ
սորա
(
Վարդանայ
),
ընդ
նմին
եւ
Ներսիսի
եպիսկոպոսի
Տարօնացւոյ:
Ի
Ներսիսէ
Շինողէ
մինչեւ
ցՎարդան
եւ
յետ
նորա
դարս
ողջոյն
`
ոչ
յիշեմ
բան
զտեղւոյս,
բայց
միայն
զոր
նոյն
ինքն
Վարդան
յիշէ,
զկիսով
ԺԲ
դարու
`
Գրիգորի
փակակալի
կաթողիկէին
Անւոյ
եկեալ
երբեմն
՚ի
Վիրապն,
առ
Բ
(
Գ
)
Փատլունիւ:
Նոյն
յիշէ
զբերումն
նշխարաց
Ս.
Լուսաւորչին
՚ի
Յունաց
երկրէ
`
՚ի
ձեռն
Գրիգորի
Մամիկոնենի,
եդեալ
՚ի
ներքոյ
սեանց
ներսիսաշէն
մեծի
եկեղեցւոյն,
այլ
ոչ
յայսմիկ
՚ի
Վիրապիս,
որպէս
գրէ
միւս
Վարդան
աշխարհագիր,
շփոթելով
եւ
զՄամիկոնեանն
ընդ
այլում,
եթէ
«
յետոյ
բերաւ
մարմինն
ձեռամբ
Գրիգորի
Մագիստրոսի
՚ի
Կոստանդնուպօլսէ,
եւ
եդաւ
՚ի
Վիրապին
»:
Այսպէս
համարէր
եւ
Դաւիթ
նորոգոց
շինող
վանացն:
Ի
սկիզբն
ԺԵ
դարու,
եկեալ
այսր
առաքինակրօն
վարդապետն
Կիրակոս
՚ի
Քաջբերունեաց
`
բնակեցաւ
ամս
յոլովս,
վասն
որոյ
եւ
կոչեցաւ
Վիրապեցի,
եւ
յամին
1441
ընտրեցաւ
առաջին
կաթողիկոս
՚ի
նորոգեալ
աթոռն
Էջմիածնի.
յորում
ժամանակի
առաջնորդ
ուխտին
էր
Անտոն
վարդապետ:
Ի
սկիզբն
ԺԷ
դարու
յիշի
առաջնորդ
Մանուէլ
եպիսկոպոս
(1602),
եւ
զկիսով
դարուն
Մկրտիչ
վարդապետ
Տաթեւացի
(1647).
եւ
յետ
նորա
վերոյիշեալն
Դաւիթ
վարդապետ
Տփղիսեցի,
նորոգող
վանացս
յամի
1661.
այլ
՚ի
մեծի
սասանութեան
Երեւանայ
յամի
1679,
կործանեցաւ
եւ
Աստուածածին
եկեղեցի
մենաստանիս,
եւ
հարկ
լինէր
Դաւթի
վերստին
նորոգել
եւ
շինել.
որ
եւ
յերկարեալ
կենօք
վախճանեցաւ
յամի
1695.
որպէս
եւ
նշանակէ
արձանագիրն
չափասան
`
յարտաքին
հիւսիսային
որմն
եկեղեցւոյ
Վիրապին.
Ի
տապանի
աստ
ամփոփի
Մարմին
Դաւթի
Վարդապետի.
Որ
էր
վարուք
առաքինի
Կենօք
մաքուր
բարուք
բարի.
Մեծահաւատ
քաջ
եւ
արի
Խոնարհամիտ
հեզահոգի.
Ազնուատոհմ
յազգէ
Վրացի.
Սնեալ
ի
սուրբ
Էջմիածնի.
Շինող
հիմնող
սրբոյ
ուխտիս,
Եկեղեցեացս
եւ
պարիսպս
Կենդանաթաղ
գերեզմանիս,
Լուսաւորչին
մերոյ
ազգիս
Որ
վճարեաց
զկեանս
աշխարհիս,
Վերափոխեալ
եւ
յերկնայինս
Ի
հայկական
թուականին
ՌՃԽ
եւ
Դ
ամին.
Որ
զՕրէնի
կիւրակէին.
Փետրվար
տասներորդին:
Որք
վայելէք
յարդիւնս
սորին,
Զսա
յիշեսջուք
առ
ի
բարին
Ի
ժամ
սրբոյ
պատարագին:
Յետ
ամաց
ինչ
(1699)
անդ
հանգուցաւ
ըստ
կտակի
իւրում
Ստեփանոս
հռչակաւոր
առաջնորդ
Սպահանայ
կարգելն
կաթողիկոս
հակառակ
Նահապետի,
վասն
որոյ
եւ
յարգելանի
տառապեալ
եւ
գրաւեալ
՚ի
կենաց,
զոր
այսպէս
նշանակէ
ժամանակագիր
ոմն.
«
Թվին
ՌՃԽԷ
յունվարի
Ե,
յաւուր
Խթման,
Դշրթի,
Ստեփանոս
հոգեւոր
Տէրն
առ
Աաստուած
փոխեցաւ,
եւ
տարեալ
՚ի
Վիրապն
սուրբ
`
եւ
անդ
հանգուցին
փառաւորապէս
»:
Ամաւ
զկնի
եկն
՚ի
վասն
յայս
Մինաս
որ
եկաց
պատրիարք
Երուսաղէմի
`
՚ի
խնդիր
աղօթագրոց
Նարեկայ
զոր
տպագրեացն
յետոյ,
զայնու
ժամանակաւ
(1708)
առաջնորդ
ուխտին
էր
Ղազար
վարդապետ:
-
Յայցելութեան
իւրում
յուխտս
եւ
՚ի
վանորայս
`
եկն
եւ
այսր
Աբրահամ
կաթողիկոս
յամի
1733,
որ
եւ
դիտելով
աստ
զԵրասխ
`
գրէր,
«
առընթեր
Վիրապու
վանիցն
հանդարտ
գնացիւք
ճէմէ
»:
Յետ
այսորիկ
զկիսով
ԺԸ
դարու
`
՚ի
շփոթման
տէրութեան
Պարսից,
«
Վանքս
այս
յամս
քանիս
ամայացաւ,
որպէս
եւ
այլք
բազմուք,
զորոյ
եկեղեցիսն
եւ
զպարիսպն
`
գոմ
խաչանց
եւ
համրարք
գարշութեանց
էին
արարեալ
Տաճիկք,
եւ
մեք
(
ասէ
Սիմէոն
կաթողիկոս
)
յաջողմամբն
Աստուծոյ
՚ի
բաց
վանեալ
`
զՏաճիկսն,
մաքրեալ
զվանքն
`
բերաք
՚ի
շինութիւն.
եւ
կարգեցաք
զառաջնորդ,
եւ
արարաք
վանք
միաբանակեցաց,
որպէս
յառաջն,
՚ի
փառս
Աստուծոյ
եւ
Սրբոյն
Գրիգորի
Լուսաւորչին
մերոյ,
՚ի
ՌՄԺԴ
(1765)
թուոջն
մերում,
որ
եւ
է
շէն
եւ
հաստատ
՚ի
մերումս
ժամանակի
»:
Եթէ
այդպէս
մնաց
այնուհետեւ
մինչեւ
ցայժմ
ոչ
գիտեմ,
այլ
հաւանելի
է,
թէպէտ
եւ
սակաւ
միաբանք
իցեն
՚ի
նմա
յետին
առաջնորդ
յիշի
՚ի
Շահխաթունէ
իբր
յամի
1840
Գալուստ
վարդապետ
՚ի
Դարոնից
(
Պայէզիտու
):
Ի
ճակատ
բեմի
եկեղեցւոյն
գրեալ
է:
Սուրբ
Խաչս
բարեխաւս
Մկրտումին,
Իսմաէլին,
Մոսեսին
եւ
իւր
ծնողացն
թվ.
ՌՃԾԵ:
Ի
ստորեւ
են
քանդակպատկերք
Տրդատայ,
Աշխենի,
Ս.
Լուսաւորչի,
եւ
այլն,
հանդերձ
անուամբք,
առ
որովք
թուեցաւ
ումեմն
նշմարել
թուական
ՅԻԱ
(872):
-
Իսկ
՚ի
ներքնայարկի
անդ
եկեղեցւոյն,
այն
է
՚ի
բուն
Վիրապին,
կայ
արդ
եւ
փոքր
սեղան
պատարագի,
եւ
վէմ
մի
արաստոյ
սեւադեղին,
յորոյ
վերայ
նշմարեն
զհետս
ծնրագութեան
Սրբոյ
Լուսաւորչին,
եւ
՚ի
պատուհանի
միում
ագուցեալ
է
վէմ
արձանագրաւս
1661
ամի:
Յիշեալ
լիցին
առաջի
Քրիստոսի
Խօճայ
Սիմոն,
եւ
իւր
Բ
ամուսին
Գուլում
խաթունին,
իւր
ննջեցեալքն
որք
նորոգեցին
սուրբ
Վիրապս
թուին
ՌՃԺ.
Ի
հարաւակողմն
Վիրապին
ցուցանեն
փոս
մի
`
իբրեւ
տեղի
կայից
կամ
յետին
հանգստեան
Պառաւոյն,
որ
բերէր
զհացիկն
եւ
ընկենոյր
առ
Լուսաւորիչն
`
՚ի
դուրն:
-
Ի
միջավայր
պարսպի
վանացն
կայ
մեծ
եկեղեցին
քարաշէն
գմբէթունակ,
հանդերձ
ժամատամբ
եւ
կողմնական
մատրամբք:
-
Արտաքոյ
վանացն
յարեւմտակողմն
՚ի
վերայ
ապառաժ
վիմացն
`
են
երկու
հնաձեւ
նիչք
խաչից,
զորս
համարին
ոմանք
զանուանեալն
Օրեաց
խաչ,
արարեալ
յառաքելոցն
Բարդողիմեայ
եւ
Յուդայէ
`
՚ի
պատահելն
միմեանց
առ
Բլրով
Արտաշատու.
թէպէտ
պատմիչք
`
՚ի
հարաւային
Հայս
՚ի
կողմանս
Աղբակայ
նշանակեն
զդէպսն:
Առ
մեօք
իբրեւ
երեսուն
ամօք
յառաջ
`
մատուռն
կառուցաւ
՚ի
վերայ
տեղւոյս,
եւ
արձանագրեցաւ.
1859
ամի,
6
ապրիլ,
շինեցաւ
մատուռս
աշխատութեամբ
եւ
ծախիւք
Վարդանայ
Քէնտէրեանցի
Ալեքսանդրապօլցու:
Սա
վանահայր
կամ
վանապահ
էր
ուխտին,
որոյ
այժմս
(1887)
է
Պօղոս
Վ.
Մալխասեան
Բագունեցի:
Յերի
Խորվիրապի
կայ
ամայի
գեօղատեղին
Ըշըգլար,
այսպէս
անուանեալ
ասեն,
՚ի
Պարսկէ
միոջէ
հովուէ,
որ
յերազի
պատուէր
ընկալաւ
՚ի
Ս.
Աստուածածնէ,
կամ
շարածել
զխաչինսն
առ
եկեղեցեաւ
իւրով,
եւ
կամ
բառնալ
անտի
զգոմս
նոցին:
Սիմէոն
կաթողիկոս
թեմ
վանացս
նշանակէ
զգեօղս
`
Վէթի,
Արկուռի,
Արտաշար,
որ
է
Արտաշատ,
Մուշաղբիւր,
Ջղուն,
Վանստան,
Մանկունս,
Աւանիկ,
Վանիկ,
Դեղձնավանք,
որոց
ոմանց
գիրք
անյայտ,
եւ
Ուռճաձորն
բոլոր,
յոր
ընդ
հուպ
դարձցի
տեղագրութիւնս:
Եկեղեցիս
Հայոց
որ
արժանապէս
յերկրորդ
առաքեալ
իւր
ունի
եւ
պատուէ
զԼուսաւորիչ
իւր,
բաց
յայլոց
`
կրկին
եւս
տօնս
յիշատակի
կարգեալ
է,
զՄտիցն
՚ի
Վիրապն
եւ
զԵլիցն,
զմին
՚ի
մեհեկի
Ի
եւ
զմիւսն
՚ի
սահմի
Ժ
ըստ
Յայսմաւուրաց,
այլ
ըստ
եկեղեցական
տօնակարգի
`
յայտ
է
թէ
ե
'
րբ
կատարին
տօնքդ.
եւ
աւելորդ
է
յաւելուլ,
եթէ
քանի՜
մեծահանդէս
կատարէին
յաւուրս
դիւրութեան
եւ
շինութեան
աշխարհիս,
եւ
ո
'
րքան
խուռն
ամբոխ
կուտէր
յանշուքն
յայն
եւ
՚ի
մահաշուք
ծակ
գբոյ,
ուստի
ծագեցաւ
սկիզբն
հոգեւոր
կենդանութեան
ազգիս.
վասն
որոյ
եւ
այնքան
՚ի
պատուի
ունէին
զտեղին,
մինչեւ
կարծել
ռամիկն
կամ
հնարաբանել
ոմանց,
եթէ
փող
համաշխարհական
յարութեան
մարդկան
`
անդ
՚ի
վերայ
Վիրապին
փողեսցի
՚ի
տիեզերակոչ
հրեշտակէն:
-
Ոչ
ոք
՚ի
պատմչաց
կամ
՚ի
գովչաց
Ս.
Հայրապետին
կարէ
լռել
զհրաշալին
երեքտասանամեայ
կամ
«
զերիւք
հնգօք
ամօք
՚ի
մէջ
թունաւորացն
բնակել
անդնդային
տանջանօքն
՚ի
Վիրապին
»,
եւ
զհրաշագործ
Ելսն
`
«
՚ի
բժշկել
զհարուածեալսն
՚ի
դիւրաբախ
սաստիցն,
երկրպագուս
առնելով
զամենեսեան
`
Սուրբ
Երրորդութեանն
»,
որպէս
երգէ
եկեղեցիս:
Իսկ
ոմն
՚ի
նախնեաց,
ոչ
հետեւակ
քերդող,
բարառնութեամբ
նուագէ.
«
Կայր
եւ
անդ
մաղթէր
զԱստուած
ի
Խոր
Վիրապին.
Այց
առնել
Հայոց
մոլորեալ
ազգին:
Զկոյսն
`
յարեւմըտից
յարոյց
`
աղօթք
Հսկողին
Ած
՚ի
յարեւելս
`
հաղորդ
իւրոյ
հանդիսին.
Պետրոս
եւ
Պաւղոս
ըզծնունդս
հոգեւոր
բանին
Զկոյսն
Հռիփսիմէ
`
՚ի
Հայս
փոյթ
առաքեցին,
Ճեմս
օրիորդովքն
առեալ
`
յարեւելս
հասին,
Արեամբ
նահատակ
եղեն
ընդդէմ
արքային,
Անդր
՚ի
հանդիսէն
`
ձայնէր
՚ի
դուրն
ըստուերին,
Զերկիրս
ոռոգեմ
արեամբ
սերման
քո
բանիդ.
Զարթի
'
ր
զուարթուն
մշակ,
ձմեռըն
բարձաւ,
Քաղցըր
տատրակիս
բարբառս
յերկիրս
հնչեցաւ.
Արքայս
`
՚ի
Կուսէս
պարտեալ
`
կորացաւ
յերկիր.
Դի
'
ր
ըզծանրութեան
ըզլուծ
քո
՚ի
պարանոցն.
Կալ
'
դու
զաղուէսունսն.
ահա
այգիս
ծաղկեցաւ.
Պտուղ
օթիցդ
`
ինեւ
հասեալ
խայծեցաւ:
Զհետ
աստեղանիշ
կուսիցն
`
արեւս
ցոլացաւ,
Խաւարըն
ջնջեալ
բընաւ
՚ի
միջոյ
բարձաւ,
Լոյս
՚ի
գրուանէն
պայծառ
յաշտանակն
եդաւ,
Ազգ
Հայաստանեայդ
՚ի
նա
հայել
ցնծացաւ
»…
Ցնծասցէ
եւ
այժմ
եւ
առ
յապա,
որպէս
՚ի
դարս
առաջինս
եւ
յամս
լիութեան,
նոյն
եւ
յամս
նուազութեան,
յուրախութեան
իւրում
եւ
յարտասուս.
որպիսի
ինչ
եւ
պատրաստիցեն
երկդիմի
ժամանակք.
-
եւ
պարծեսցի
՚ի
Հայր
իւր
հոգեւոր
զոր
միայն
`
յեկեղեցւոյ
Հայոց
(
ընդ
Հռիփսիմեանց
)
ճանաչեն
եւ
յիշեն
ընդ
Սուրբըս
իւրեանց
`
եկեղեցիք
`
Յունաց
եւ
Լատինաց,
Վրաց
եւ
Ասորւոց,
Եգնպտացւոց
եւ
Եթէովպացւոց.
-
եւ
յուսասցի
՚ի
նա
`
իբրեւ
՚ի
սեփական
համարձակ
եւ
յանդիմանակաց
բարեխօս
իւր
առ
Աստուած.
այլ
սե՜ռն
սիրով
եւ
հաւատով:
