Այրարատ

140. ԱՐԱՄՕՆՔ. ԷԼԱՌ. ՊՏՂՈՒՆՔ

Նախ ` Պաշքէնտ , որ եւ թարգմանի գլուխ գիւղից զի կայ յերի աղբերականց գետակին, փարսախաւ չափ ՚ի Մ. Զաբայ, 80 տամբք Հայոց. յորոյ հիւսիսի  արեւելից ՚ի ստորոտս Հատիս կամ Շամիրամայ լերին ` ՚ի գոգ մի ` կան մատրունք երկու կիսաւերք յանուն գլխաւոր Առաքելոցն ` Պետրոսի եւ Պօղոսի, ունելով արձանագիր Ռ. թուականաւ (1551):

Շնորհիւն Աստուծոյ ես Ասլանս եւ եղբայր իմ Ջիրաշպահ շինեցաք զեկեղեցիս եւ զգաւիթս եւ տուաք սմա արդինս, զայգի եւ զհող, եւ կարգեցաք զի զՅայտնութեան ճրագալոյցսն եւ զվաղիւսն  մեզ պատարագ առնեն:

Յայտնեցաւ ընդ մատրամբն  ընդարձակագոյն  եւս եկեղեցի, յորոյ քարինս ընթերցան անուանք:

Դաւիթ Գեղամ (եցի), Սեբուխտ Աթապէկեանքս սնեցեաք…:

Յամին 1883 Ս. Տ. Գրիգորեանց նորոգեաց զմատուռնս: Ի հարաւոյ եւ ՚ի հիւսիսոյ սորին կանգնեալ կան մէն մի բերդակք, առ երկրորդաւն յայտնեցաւ աւերակ եկեղեցւոյ եւ գերեզմանք, եւ ՚ի վտմտ միում Մանուէլ անուն: Մերձ ՚ի Պաշ գիւղ իբր քառորդաւ ժամու ՚ի Հր. կուսէ ` առ միով յաղբերականցն կայ Աղազօր կամ Աղասոր փոքր գիւղ Հայոց, իբր 10 տամբք: Յարեւմտից Հր. սորա կիսաժամու հեռի է կոչեցեալն այժմ Արամուս, որ է հինն Արամօնս, առ Եղիշեայ Երամօնս գրեալ, եւ հարկ է թէ յուղղականն կոչելի էր Արամօնք, եւ ըստ իմաստին Արամունիք, որպէս եւ կոչեն իսկ պատմիչք Սամուէլ եւ Կիրակոս, եւ յառաջ քան զնոսա Ասողիկն ` Արամօնեաց ասէ, եւ հանեալ յանուն անուանատուի ազգիս մերոյ քաջին եւ արժանաւոր Հայկազնոյն Արամայ, որպէս եւ ՚ի գաւազանագիրս կաթողիկոսաց  գրի Գիւղ Արամայ, որոյ փոխան վարկպարազի  կամեցան ոմանք Արախոյզ իմանալ, իբրու տեղի անկելոցն Հայոց ՚ի մարտին Շամիրամայ , զի սա ` ըստ Խորենացւոյն ( Ա ԺԵ ) ետ « ՚ի տեղի ճակատուն, խնդրեալ ՚ի մէջ դիականցն անկելոց զըղձալին իւր եւ զտարափածուն ( եւ ) գտանեն զԱրայն մեռեալ ՚ի մէջ քաջամարտկացն »: բայց այն որիչ տեղի էր, թէ եւ արդ ոչ նշանակի. այլ պատմիչ մի գործոց Շահ Թահմազի որոշէ զնոսին, յիշելով զմիւս եւս տեղի Ղօրուխ ` մոտ յԱրամուս, եւ ասէ. մին կողմն Արամուս, մին կողմն Արախուս, մին կողմն Արախուս, մին կողմն  Աղասար ». եւ ստուգաբանէ ըստ լսելոյ յայլոց ` յԱրախուզն  լինել տեղի խուզելոյ  ոչխարաց մերձակայ վանացն, եւ զԱրամուզ ` կթելոյ ( մղելոյ ) զմաքիսն: Վասն գեղջս աւանդէ Յովհաննէս կաթողիկոս պատմաբան « Այս գեղ  սեպհական էր տան կաթողիկոսարանին, նախքան զչարչարանս Ս. Գրիգորի ` յարքայէն Տրդատայ նմա իսկ հոգեացատուր պայմանաւ ընձեռեալ. որոյ եւ յետկար վճռանն պահի մինչեւ ցայսօր ժամանակի »: Ի գեղջէ աստի ընտրեցաւ յամի 729 Դաւիթ Ա ՚ի կաթողիկոսութիւն. « եւ վասն զի ՚ի բնակչաց հեթանոսաց ՚ի Դուին քաղաքի յոյժ տաղտկացեալ լինէր այրն Աստուծոյ Դաւիթ, այլ եւ բազում չար օճիռք զնա նեղեցին, ապա տագնապեալ եւ արտաքս ` ՚ի միջոյ նոցա ` ըստ գրեցելումն ` եղեալ շինէ եկեղեցի ՚ի գեօղն Արամօնս, գեղեցկայարմար  յարդարմամբ, եւ դնէ շուրջանակի նորա տուն բնակութեան վայելուչ իմն յարմարեալ, եւ անդ զկէտ կենացս քաղաքավարեալ ` իբրեւ ամս երեքտասան վախճանի, հանգուցանելով զնա մերձ առ նոյն իսկ եկեղեցին »: Հազիւ մասն ինչ որմոց քայքայելոյ եկեղեցւոյն մնայ ` ՚ի կոփածոյ քարանց, որոյ հարկ էր արժանի կաթողիկոսի հոյակապ  լինել, ըստ վկայութեան իսկ պատմչին, այլ հետք վայելչութեան ոչ երեւին արդ: Մատուռն մի միայն կիսաւեր  կանգնի ՚ի վերայ բլեր յերի գեղջն, կիսեղծ այլ կարի հին արձանագրաւ (907 ամի ):

ՅԾԶ թուականութեանս  թորգոմեան  ես Գրիգոր Սիւնեաց Տէր, որդի Վասակա շատածախ գանձիւք գնեցի ի Հագարացեաց… ընդ նմին եւ նորոգեցի զսո(ւրբ)… Սակաւ ինչ զանազանութեամբ բանից եւ թուականին ` ստորագրէ Վ. Մ. ոմն ՚ի Նոր դար լրագրի ( Գ 48) իբրեւ դեռ կանգուն  եկեղեցի մի Ս. Աստուածածին  անուամբ. թերեւս սա իցէ մեծ եկեղեցին Արամօնից, եւ հանգոյն մատրանն ` թափեալ գնով ` յայլազգեաց: - Օրպելեան պատմիչն սխալէ ` յառաջ իսկ քան զԴաւիթ ` աթոռ կաթողիկոսի կարգել աստ ՚ի Յովհաննէ, փոխանակ Աւան գեղջ, որպէս հնագոյն պատմիչք աւանդեն. թէպէտ եւ ոչ աննշան էր եւ յայնժամ տեղիս, զի ընդ ժողովականս Աբրահամու կաթողիկոսի  որ միապետեաց եւ զաթոռ յիշեցեալդ Յովհաննու, յիշի եւ Ջոջիկ վանաց երէց Արամոնից: Ոչ ընդ երկար ինչ ժամանակ եղեւ նիստ կաթողիկոսի յԱրամոնս, այլ իբրու այնպիսի ` պայծառացաւ  շինութեամբք  եւ սրբութեամբք, յորոց կարգի  յիշի Արամօնից Ս. Խաչն ՚ի ԺԵ դարու ` յԱղջոց վանս: - Այժմեան եկեղեցի Հայոց իբր 60 տանց ` կոչի Ս. Յակոբ, զոր յամի 1863 քակեալ փոխանակ հողաշինին `  քարաշէն յարդարեաց Տէր Յովհան քահանայ: - Մղոնաւ յարեւմտից Արամոնից ` ՚ի վերայ գետակին կայ միւս եւս հնանուն գիւղ Հայոց (30 տանց ), Շահապ կամ Շհապ, Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ:

Իսկ ՚ի հիւսիսոյ արեւմտից  Պաշքէնտի սակաւուք հեռի ՚ի նմանէ ` է գեօղն Բարձարի որ եւ Էլքովան կամ Ելղաւան. բնակիչքն Հայք եւ Թուրք, իբր 30 կամ 40 տունք, Ս. Յովհաննես  եկեղեցեաւ:

- Մերձ նմին իբր քառորդու ժամու ՚ի Մ. Հր. կայ Թազաքենտ գեօղ: - Յարեւմտից Հր. սորա ` մերձ յարքունի պողոտայն եւ ՚ի պահակատունն, Էլառ կամ Էլիար գեօղ 25 կամ 30 տամբք Հայոց, եւ Ս. Ստեփանոս եկեղեցեաւ: Զայս գիւղ Աթաբակն Իւանէ ` հանդերձ այլովքն ` շնորհեալ էր Լիպարտի Օրպելեանց : Յերի նմին կայ հին բերդ, եւ ոչ հեռի ՚ի քարափն ձորակին ` արձանագիր բեւեռքանդակ տասնտողեայ, զոր յամի 1863 Մեսրովբ  վարդապետ ( այժմ  արքեպիսկոպոս ) Սմբատեանց ` ընդօրինակեաց, եւ հրատարակեցաւ ՚ի Համբաւաբեր լրագրի Մոսկուայ, ըստ օրինակին որ երեեւի հանդէպդ: - Ի մտից  Հր. Էլառայ ` կիսով փարսախաւ հեռի մերձ յարքունի պողոտայն ` յեզր Գըրգպուլագայ, կայ Մեհուպ կամ Միւհիւպ այգեւէտ գեօղ փոքր, 6 եւ կամ աւելի տամբք Հայոց: Սա է գրեալն Մեհուտ առ Զաքարիայ պատմըչի ( Բ. ԼԲ ), որ գեօղ աւեր զայն, յիշելով եւ զեկեղեցին, յորոյ տանիս ապաւինեացաւ Մխիկ ջրպետ Քանաքեռոյ ` փախուցեալ ՚ի մարդակեր գալոց, մինչեւ յառաւօտուն եկեալ այլոց ` հալածեցին զգազանսն: - Իբր մղոնաւ բացակայ յարեւմտից կուսէ առ արքունի պողոտային կայ Պտղնի կամ Պտղունք ըստ Զաքարիայ պատմչի, ( լաւ եւս Պտղօնք ըստ նախնեաց ), որ առ իւրեւ աւերակ կոչէ զայն, որպէս եւ կայ մնայ ՚ի նմին ցարդ աւերակ մեծի քարաշէն եկեղեցւոյ: Աստանոր յայնմ ժամանակի հարան Պարսիկ զօրք խանին Երեւանայ ` եկեալքըն ՚ի Գետրոնէ ` ընդ Օսմանեանս, եւ հալածական եւ ղեն ՚ի նոցանէ, եւ խանն մազապուրծ զերծաւ: Իբրեւ 20 տուն Հայ բնակիչք  են արդ ՚ի Պաղունս: Յիշատակի գիւղս այս ՚ի գիրս յամի 771, յորում ասպատակք Արաբացւոց  ելեալք ՚ի Դըւնայ արարին բազում արեան հեզութիւնս, որպէս եւ ՚ի Թալին եւ ՚ի Կողբ, լուեալ զխըլրտումն ոմանց ՚ի Հայոց: Նշանաւոր աւան  երեւի   լինել յայնժամ եւ յառաջագոյն եւս, զի ընդ ժողովականսն  ՚ի Ձեռնարկ Աբրահամու  կաթողիկոսի ՚ի սկիզբն Է դարու, ստորագրէ  եւ Իսրայէլ  վանաց երէց Պտղոնից կամ Պըտղաւանից, որպէս գրի յօրինակս  ինչ այնր յիշատակի: