Այրարատ

93. ԱՐԴԱՒԱՍԻԿ. ԲԱԹՌԻՆՃ. ՓԱՐՊԻ

Յարեւելակողմն Բիւրականայ ՚ի ձորակի միում կայր փոքրիկ մատուռն հին սրագմբէթ, Արդաւասիկ մականուանեալ, առ Ջրվշտիկ կոչեցեալ վտակաւ. աւանդեն վախճանել անդէն ճգնաւորի ուրուք, եւ հրեշտակի Տեառն բերել անդր քահանայ մի եւ ասել Արդ աւասիկ երթ եւ թաղեա զդա. եւ նորա թաղեալ զնա յարեւելեան եզեր ձորակին ` խաչվէմ մեծ կանգնէ ՚ի վերայ տապանին, եւ յարեւմտից ջրոյն զմատուռս զայս, զոր յամին 1840 հեղեղք ջուրց տապալեալ կործանեցին: Ըստ սմանց ստոյգ հին անուն տեղւոյդ էր Արտաւազիկ:

Ի հարաւոյ Բիւրականի երկու մղոնօք ՚ի ստորեւ ` կայ Ագարակ գիւղ թուրքաբնակ, 30 եւ աւելի տամբք, ընդարձակ անդաստանօք. եւ նոյնքան հեռի ՚ի սմանէ ՚ի Հր. կուսէ Բաթռինճ, նոյնպէս թուրքաբնակ, որ յետին սահման համարի վիճակին Անբերդու յայսմ կողմանէ ( հարաւայ ): Գրիգոր Մակուեցի կաթողիկոս ` յամի 1431 - 2, գնեաց զգիւղս զայս ՚ի Ռոստոմ Ամիրայէ Պարսից, եւ համարեցաւ մի յօթն սեպհական գեօղից Էջմիածնի, յոր դարձոյց անդրէն Յակոբ Դ կաթողիկոս, զի Պարսից գրաւեալ էր վերստին: Ամարանոց կաթողիկոսաց էր երբեմն Բաթռինճ, եւ էին անդ խոտահարք եւ արօտք նոցին, ուր սպրդէին այլազգիք կծծութեամբ, եւ կաթողիկոսք հրովարտակօք Շահիցն հանէին զնոսա: - Իսկ յարեւելից կուսէ վիճակիս իբր երեք մղոնօք ՚ի հարաւոյ Արխաշանայ կայ Անղրսաղ փոքրիկ գիւղ այլազգեաց, որպիսի է եւ հուպ նմին ` Փէրսի:

Փոքր ձորակ Շաղուերտու օժանդակին Անբերդու, որ կոչի յանուն երկոցուն գիւղորայիցն եւս Փարպոյ եւ Լազրեւանայ, յելից կայ Բիւրականայ, ՚ի խորանիստ տափարակի ՚ի միջի ձորափանց Անբերդու եւ մերձաւոր օժանդակաց Քասաղայ, շրջապատեալ յերից կողմանց, եւ խոնարհեալ ՚ի հարաւ ընդ գետակին բղխելոյ յայլեւայլ ականց աղբերաց ՚ի հարաւոյ Լազրեւան գեղջ. որպէս եւ յայնմ կողմանէ եկեղեցւոյ նորին ` բղխեն այլ եւս եօթն աղբերք, եւ առու գործեալ խոխոջալով ընդ առապարս իջանեն յանդաստանս Փարպոյ, եւ կոչին ՚ի ռամկաց Օխնակայ ջուր ( այսինքն Եօթնակնեան ): Առ խառնըրդովք գետակիս ՚ի գետն Անբերդոյ մերձ յՕշական ` նշանակի ՚ի քարտս համանուն իւր գեօղ փոքրիկ Շաղուերտ որ թէ եւ ոչ յիշի ՚ի պատմութեան, եւ ոչ ՚ի վիճակագրութեան, այլ հարկ իսկ էր լինել շինի նշանաւորի առ ՚ի տալ ջրոյն զանուն իւր: Իսկ ՚ի ձորակին երեք եւեթ գեօղք են. առաջին եւ հիւսիսագոյն Լազրեւան որ եւ Ղազարաւան, իբր կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Ել. վերոյիշեալ Փէրսի գեղջ այլազգեաց, որպիսի է եւ սա, եւ նոյնքան հեռի ՚ի Մտ. Ուշոյ: Համարի այսպէս կոչեցեալ յանուն Ղազարայ Փարպեցւոյ, զորոյ եւ զգերեզմանատեղի ցուցանեն ՚ի միում յերկուց մատրանց աւերեալ անսիւն եկեղեցւոյ գեղջն, որոյ որմունք միայն մնան եւ տեղի սեղանոյն եւ դուռնն. եւ որպէս նշմարի ` յետ ժամանակաց նորոգեալ է եկեղեցիդ քարամբք առաջնոյ շինութեանն, որոյ արձանք եւս խորտակեալք եւ ագուցեալք թերատ ունին զգրուածսն, յորոց ոչ ինչ ստուգեցաւ. իսկ գերեզմանն այն ՚ի մատրանն ` կամարայարկ տապան մի երեւի լինել: - Ի գեղջ աստ բնակեցաւ ոմն ՚ի վերոյիշեալ ազատորդեաց Վրաց, Շալուէ անուն, եւ յորդւոյ նորա Բաբոյէ տոհմն Բաբեանց: Բնակիչքն են տունք 20 կամ աւելի:

Կիսով եւս մղոնաւ ՚ի Հր. Թաքեայ եւ ՚ի նմին կողման ջրոյն է Փարպի, հայրենիք ճարտասանին եւ ճարտար պատմչին Ղազարու, յորում ըստ արժան բաղդի բնակեն Հայք 30 տուն, աւանդապահք կրսեր դասակից յաւերժայիշատակ մերոց Թարգմանչաց եւ աշակերտի Աղանայ Արծրունոյ, որ ՚ի մանկութեան անդ սննդակից եւ խաղակից եղեալ Մեծին Վահանայ Մամիկոնոյ, յետոյ ուրեմն Մեկենասի իւրոյ, ըստ խնդրոյ նորա գրեաց զՊատմութիւնն. ուղղեաց եւ թուղթ մի կարեւոր առ նոյն ` կորովի բանիւք, յետ մեկնելոյ ՚ի վանաց սրբոյ կաթողիկէին Վաղարշապատու ( Էջմիածին ), որոյ հայր եւ տեսուչ էր կարգեալ ՚ի նմին Վահանայ, եւ բազում շինութիւնս արարեալ, եւ հալածական լեալ ՚ի նախանձուէ եւ ՚ի բանսարկութենէ անոպայ աբեղայից, որպէս եւ գրէ արդարացի մեղադրանօք:

Յեզր գետակին ՚ի բարձրաւանդակի կառուցեալ կայ եկեղեցի փոքրիկ կոփածոյ քարամբք. զորով ՚ի յետին դարս ածեալ են պարսպաձեւ որմունս եւ բարձրացուցեալ զտանիսն յամուր ապաստանի, որով խրթնացեալ եւ մթացեալ է տաճարն. ունի դուռն յարեւմտից կուսէ միաստանի սեաւ վիմով, որ հանէր ասեն ընդ գետնափոր ճանապարհ ` յեզր գետոյն ՚ի պէտս վրոյ: Յարեւելից կուսէ գեղջն կայ անուանեալ Մենաստան Ս. Գրիգորի, այլ իսպառ խանգարեալ, միայն որմունք եկեղեցւոյն կանգուն կան, եւ փայտայարկ ծածկեալ արդ ` կատարեն անդ զխորհուրդ պատարագի, իսկ զժամերգութիւն ` ՚ի միւսումն եկեղեցւոջ. ՚Ի վերայ դրան եկեղեցւոյ Մենաստանին արձանագրեալ է բանս ` յամի 1264.

Յանուն Հաւր ամենակալի, կամաւ Որդւոյ Միածնի եւ միջնորդութեամբ Սուրբ Հոգւոյն. Ես Աղբուղայ որդի Իվանէի որդւոյն մեծին Շահանշահի, ես Աղբուղայ թողի զՓարպոյ այգեաց չարիատն եւ արարի յիշատակ ազգէ յազգ. Արդ ամենայն ոք որ ի մերոց կամ յաւտարաց խափանել կարէ (?) եւ որ խափանէ ՅԺԸ հայրապետաց նզոված (է) եւ յամէն ազգէ նալաթ. ՉԺԳ (թվին):

Ի վերնակողմն բարձրաւանդակ առապարին ` յորում մենաստանս է, երեւին աւերակք տանց եւ խաչաձեւ մատրան, Ս. Թարգմանիչք կոչեցելոյ, զի ասեն բնակիչք տեղւոյն անդ թարգմանեալ Վարդապետաց մերոց նախնեաց զսուրբ Գիրս: - Յիշին եւ յայլ հեռաւոր արձանագիրս ` այգիք Փարպոյ, եւ առ Զաքարիայ պատմչի ՚ի կարգի կալուածոյ Յովհաննավանից ` « ՚ի Փարպի Թարաղուլու պարտէզն հնձանովն եւ կալովն, եւ մեծ այգին որ ՚ի պողոտայն որ գայ ՚ի Կարբի, եւ Ջանբաբենց հողն », եւ այլն: - Ի սկիզբն Է դարու ՚ի ժողովի Աբրահամայ կաթողիկոսի ` ընդ ձեռնարկողսն կարգին եւ երեք վանաց երիցունք Փարպոյ, Աբաս, Որդեակ եւ Աբրահամ:

Ոչ անճահ համարի Շահխաթունեանն ` ստորագրող վայրացս, եթէ այս մենաստանս իցէ անուանեալն Ս. Գրիգոր, իբրեւ շէն մի յԱրագածոտին, յորմէ յելս Ը դարու ընտրեցաւ Տէր Յովսէփ ՚ի կաթողիկոսութիւն, « ՚ի գաւառէ Արագածոտան, ՚ի բնակչաց Սրբոյն Գրիգորի » ըստ Յովհ. կաթողիկոսի. իսկ այլ գաւազանագիր ` յայտ առնէ զվանսն ասելով. « Տէր Յովսէփ յԱրագածոտնէ ՚ի մայրաքաղաքէ սրբոյն Գրիգորի ». քանզի ոչ յիշի այլուր որոշակի յանուն Արագածոտան վանք սրբոյ Լուսաւորչին: Բայց ոչ սկզբնաւորութիւն եւ ոչ դադարումն վանատեղւոյս եւ ոչ այլ ինչ յիշատակ նորին եհաս առ մեզ:

Հնագոյն ամենայն յիշատակաց Փարպւոյ, թէ ախորժիցէ ոք հաւատալ աւանդական բանից ` որ ՚ի Քարոզի անդ գրին, յորում եւ զԱրուճայ օձիցն լուաք ( էջ 145), ասի, Լուսաւորչին « մինչդեռ նորատունկ էր ՚ի սմանէ տնկեալ հօտն, շինեալ տաճար Ս. Երրորդութեան ՚ի գեղաքաղաքն Փարպի, առ ստորոտով լերինն Արագածի. եւ ՚ի միում աւուր մինչդեռ մատուցանէր զմեղսաքաւիչ պատարագն, ոմն ՚ի դիցապաշտիցն շարժեալ ՚ի չարէն ` առեալ շուն մի կատաղեալ անբժշկելի ցաւով ` ձգէր ընդ լուսանցոյցն ` ՚ի վերայ սրբոյ սեղանոյն, ՚ի նախատինս խոհրդագոյն. իսկ քահանայապետն սուրբ աստուածակիր բազկաւն վերացուցեալ զսուրբ խորհուրդն առաջի Հօր Աստուծոյ ` հայցեաց ՚ի նմանէ, զի որպէս մահուամբ Միածնին ՚ի խաչին ` ողջացոյց զկատաղի խայթուած իմանալի գազանին ` ՚ի հնոյն Ադամայ եւ ՚ի ծննդոց նորա, այսպէս յիշատակաւ կամաւոր մահուս ` որ նախատեցաւ ՚ի սեղանն սուրբ, բժշկեսցէ զխայթուած կատաղի գազանին: Եւ նա որ զկամս երկիւղածաց իւրոց առնէ ` լուաւ աղօթից նորա, եւ ետ բժշկութիւն զքարինս տաճարին այնորիկ, զի ուր եւ հասանի յօրհնութենէն ` ապրին ՚ի դժնդակ ախտէն: Եւ եւս զարմանալի. յորժամ յամենայն աշխարհ տանին յօրհնութենէ քարանցն եւ դատարկանայ տաճարն, դարձեալ բնակիչք տեղւոյն բերեն յանդաստանէն քարինս եւ դնեն յեկեղեցին, զոր ուխտաւորք տանին, եւ անվրէպ կատարէ զզօրութիւն իւր: Որ եւ յետոյ Պարսիկք ոմանք եկին առնուլ յօրհնութենէն. եւ տեսեալ զքարինս եկեղեցւոյն եւ զանդաստանին միայն գունով, թերահաւատ կարծեօք համարէին բնութեամբ քարանցն այնոցիկ առնել զզօրութիւնն եւ ոչ ՚ի սքանչելեաց Սրբոյն. առեալ ՚ի քարանց անդաստանին տարան յաշխարհն իւրեանց. եւ ՚ի տալ խածելոցն ՚ի գազանացն ` ոչ միայն օգուտ ոչ գործէր, այլ նախ քան զհասանելն ժամուն փութացուցանէր ՚ի մահ »: - Աւանդի յոմանց ոչ Լուսաւորչին ` այլ այլոյ ուրումն Սրբոյ Գրիգորի նշխարաց լինել յեկեղեցւոջն, յորմէ նշանքն գործիցին. ուր եւ ցարդ յաճախեն ուխտաւորք ՚ի զգուշութիւն հարուածոյ շանց, եւ առակ է զբաղդախնդրաց ասել. « ՚ի Փարպի գնաս դու »: Ասեն եւ Բժշկարանք մեր, « Կատաղի շան-առածին դեղ ` քան զամէն օգտակար է ` որ ՚ի Փարպի երթայ, եւ կամ զիր օրհնութիւնն առնէ, Աստուծով »: - Գրեաթէ կից է ՚ի Փարպի ` ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ ` Թաքեայ գիւղ Թուրքաց, 120 տանց, ոռոգեալ ականակիտ աղբերօք:

Մինչչեւ հեռացեալ ՚ի սահմանաց Փարպւոյ, որ զմի յոսկեղենիկ մատենագրաց հայերէն դպրութեանս պարգեւեաց մեզ, զի պարտ զանց առնել եւ զերախտեօք առաջնոյ յարգողին հանճարոյ նորին եւ մերձաւորի ժամանակաւ, որ յառաջաբան կարգելով Թղթոյ նորուն վերոյիշեցելոյ, գրէր զնմանէ. « Երանելին Ղազար ` նախանձաւոր եւ աշխատասէր այսպիսի երկնաւոր արուեստի ( աստուածային բանից եւ գրոց ), անդստին ՚ի մանկական տիոցն սկիզբն արարեալ բանական գիտութեան ` Յունաց յաշխարհն ճանապարհորդէր. եւ անդ քաջաց եւ առաքինի մարդոց պարապեալ, լիով զմարգարիտն ` զբանն աստուածային ` ընըալեալ յինքեան, եկեալ հասանէր յիւր աշխարհն:

« Եւ քանզի սովորեաց մարդկայինս բնութիւն զի իմաստունք եւ մեծամեծքն գնեն ՚ի վաճառականաց զմարգարիտն եւ զպատուականս հանդերձիցն, զի երեւելիք եւ պայծառք երեւեսցին ամենայն մարդկան յերեւելիս. սոյնպէս եւ սորա գիտութիւն բանի. լուեալ իմաստուն եւ գիտուն մարդոց ընթերցուածոց պատուիրանացն Աստուծոյ ` գովեցին, եւ խնդացին նովաւ յամենայն ժամ եկեղեցիք եւ վկայարանք սրբոց եւ տեղիք վարդապետարանք. ծաղկեալք լինէին հոգիք լսողացն ՚ի շնորհացն որ ելանէին ՚ի բերանոյ նորա. եւ ՚ի մէջ հայրապետացն եւ եպիսկոպոսացն իբրեւ զարուսեակ պայծառացեալ երեւէր բանական գիտութեամբ: Կամեցեալ մեծի իմաստութեանն Վահանայ մարզպանին ` զօրավարին Հայոց ` Տեառն Մամիկոնէից, զնա իւր առաւել մերձաւոր եւ սիրելի առնել, շնորհէր նմա զհոյակապ եւ զականաւոր տեղին ՚ի Նոր-քաղաքի, որում անուն էր Սուրբ Կաթողիկէ եկեղեցի, վանքն. եւ նորա ընկալեալ զբանն մազրպանին ` խնամածէր զտեղին: …