Այրարատ

76. ԱՐԱԳԱԾ ԼԵԱՌՆ

Արդ, երկրորդս այս կոթող հայկական բարձանց ` գրեաթէ ընդ նովին երկայնութեան աստիճանաւ կայ ` ընդ որով առաջինն եւ գերագոյնն, Մասիս. այսինքն է սուղ ինչ պակաս ընդ 42 միջօրէին Բարիզու, ընդ որով կշիռ գտանի սա, եւ ընդ 40 աստիճանաւ Հս. լայնութեան, որ է իբր 50 մղոնաւ ՚ի Հս. Մասեաց. եւ գրեաթէ հաւասարք հեռաւորութեամբ յափանց Երասխայ, Մասիս ՚ի հարաւոյ, Արագած ՚ի հիւսիսոյ, սակաւ մի հեռագոյն քան զնա. այլ ՚ի հնումն ոչ նոյնպէս, զի Երասխ նաեւ ՚ի միջոցի 2000 ամաց պատմական ժամանակի ` փոխեալ զընթացսն խոտորեալ է ընդ հարաւ, հեռանալով յԱրագածայ. զոր ` ընդ մեծի զուգակցին ( Մասեաց ) աստի եւ անտի ` ունի պահակս իմն կամ աշտարակս յաւիտենականս, զեզերբք մեծայիշատակ հովտին, ընդ որոց մէջ երագէ զյաւերժափառ ընթացսն. կամ որպէս գեղեցիկս իմաստասիրաց գլուխ աշխարհագրաց դարուս ( Րիդդէր ), իբրեւ ընդ երկուս բարաւորս մեծի դրան, ընդ որ անցանեն կարաւանք ազգաց յարեւելից յարեւմուտս: - Առաջին նշանական տիպ լերինն ` բարձրութիւնն է ՚ի միջի լերանց եւ բարձանց աշխարհիս, եւ մանաւանդ որոց յեզերս Այրարատեան դաշտին մեծի. վասն որոյ եւ Արագած կատար կոչէ զայն ` ոմն ՚ի պատմչաց մերոց նախնեաց, վերացեալ գոլով յերեսաց ծովու 4100 Չ. կամ 12, 606 ոտս, վասն որոյ եւ գոգք ինչ նորին մերձ ՚ի կատարսն ` մշտնջենաւոր սառամանեօք մածեալ մնան. այլ թէպէտ եւ այսքան բարձր է եւ անջատ եւ մեկին եւս կայ, եւ իբր 10, 000' վերագոյն է քան զգիրս Էջմիածնի (20 մղոնաւ եւեթ ՚ի բացէ ), սակայն ոչ ազդողագոյն գործէ յաչս զվեսմութիւն բարձրութեանն, որպէս այլք ոմանք ՚ի նմանեաց ՚ի սակս մեծատարած լայնութեանն համօրէն ստորոտովքն եւ դարատափօք, որովք առաւել քան զ 25 մղոն լինի տրամագիծ յատակացն ընդ երկայնն եւ ընդ լայն, յայտ ուրեմն զի եւ շրջապատն իբրեւ 85 մղոն. յայս սակս ոչ իբրեւ զՄեծն եւ ոչ իբրեւ զՓոքր Մասիս եւ ոչ զայլ բարձրաբերձ լերինս Հայոց ` սութեալ եւ սեպացեալ ցուցանէ կերպարանս, այլ կուտակեալ եւ աստիճանեալ լայնարձակ դարեւանդիւք եւ սարատափօք. բայց զի ՚ի Հս. կողմանէ չեն ընդարձակ կողքն կամ դարքն ` բարձրագոյն յայնմ կողմանէ երեւին եւ կատարքն: Զի են նորա չորք կատարք, սուղ ինչ զանազանեալք ՚ի բարձրութեան բարձրագոյնն է արեւմտեան հարաւայինն չափաւոր տափարակօք. թէ եւ ՚ի ստորեւ սեպացեալք երեւին եւ իբրեւ քառահատուած ժայռք միոյ գագաթան, կամ հերձեալ շրթունք խառնարանի մեծի հրաբղխի. բայց զի են եւ այլ մերձաւոր կատարք լերինն ` ոմն ՚ի վերջնոյ դիտողաց եօթնակատար ասէ. իսկ զի եղեալ է եւ հզօր հրաբուղխ ՚ի հին դարս, բնութիւն քարանցն եւ կուտակութիւնք անբաւ ղուղակի տարածելոյ ընդ բազում մղոնս, մանաւանդ ընդ կողմն Շիրակայ, յայտ առնեն ակներեւ: Այս քառագագաթն ձեւ եւ յիշատակ հրային ներգործութեանց լերինն ` այնպէս ծանօթ է ազդու էր ՚ի յուշի եւ յերեւակայութեան նախնեաց մերոց, զի աշխարհագիր միջին դարուց ( Վարդան ), ասէ. « Մեծասքանչ լեառն Արագածայ, որ ստորոտէն մինչեւ ցկատար լերինն աւուրուկէս ճանապարհ է, ՚ի չորս բաժանի լերինք մեծամեծք, եւ մէջ նոցա գոգ հովտաձեւ հարթայատակ, եւ չորեքին ծայրք լերանցն ` հանդէպ միմեանց խաչանման ». յաւելու եւ զաւանդութիւնն ռամկական. « Ասեն, թէ օրհնեալ եւ օծեալ է նշան տէրունական ` շնորհաբաշխ աջովն սուրբ Լուսաւորչին լերինքն այն, ՚ի փառս խաչելոյն Քրիստոսի. եւ է ՚ի մէջ հովտին քարածերպ այր մեծ. ՚ի նմին այրի շինեալ տաճար փոքրիկ խորան, եւ կախեալ կանթեղս առանց չուանի, եւ փոխանակ ջրոյ ` արտասուօք լցեալ, եւ հրով երկնային վառեալ. եւ մնայ մինչեւ ՚ի գալուստն Քրիստոսի ՚ի դատաստան. որ բազմաց յարժանաւորացն տեսեալք են եւ տեսանեն զհրաշն զայն ՚ի փառս Քրիստոսի »: Կանթեղքն հրաբուղխք ՚ի վաղուց շիջեալ են, այլ թերեւս տակաւին ծխէին ՚ի սկիզբն պատմական ժամանակաց մերոց, եւ աւանդութեամբ հեթանոս առասպելեաց հասեալ առ որդիս քրիստոնեայս ` փոխեցան ՚ի հրաշագործութիւնս Լուսաւորչի. որոյ փոխան արտասուաց ` երեւին ցարդ ՚ի բարձունս եւ ՚ի սարատափս լերինն լիճք աւելի քան զտասն. ոմանց աւելի քան զկէս մղոնաչափ ունելով տրամագիծ, եւ յայտնին խառնարանք գոլ հրաբղխից, եւ այժմ մատռուակեալք եւ ՚ի հալից ձեանց ` շտեմարանք լինին բազմաթիւ առուաց եւ աղբերաց ընդ ձորս եւ ընդ ծործորս, եւ գետս գործեն, որպէս յետ սակաւուց տեսցուք: Մեծագոյն ՚ի լճակացն գոգջիր եւ բարձրագոյն ` յարեւելակողմն կայ, եւ կոչի Գարա կէօլ ( Սեաւ լիճ ). յարեւմտակողմն են երկու լճակք, որոց մեծագոյնն ` Գըզըլ կէօլ ( Կարմիր լիճ ). այլոցն որ յարեւմտեան հարաւակողմն եւ որ ՚ի միջավայրսն ` ոչ նշանակին անուանք: - Յերեւելեան կատարէ լերինն ծորի ծծումբ պաղպաջուն զքարաժեռիւք, զոր երբեմն հրացան գնտակօք հարեալ եւ փրթուցեալ ժողովեն. իսկ քարինք ամենայն արտադրութիւնք են հրաբղխից, այլ ՚ի յոլովութենէ իջից եւ կայից ջրոց եւ ներգործութեամբ օդոց ` ծակոտեալք եւ փխրեալք, վասն որոյ եւ օժանդակիչք բուսաբերութեան. որ եւ քաջ բարգաւաճէ յԱրագած, ընդդիմակ եւ գերազանց Մասեաց, որպէս եւ համօրէն վայելչութեամբ կերպարանացն. եւ թէպէտ շատք ՚ի ջրոցն ՚ի վերին երեսս պաղին ՚ի գիշերի, այլ ընդ սորս քարանցն մզեալ խաղան զանխլաբար: Ոչ միայն ձորք եւ ծործորք են ջուրցն ` այլ ուրեք եւ բացատ քարավէժ սահանք. առ որովք ՚ի սկիզբն կոյս դարուս ` Մորիէ ուղեւոր անգղիացի ընդ սէրտարին Պարսից ( յայնժամ տիրողաց ) զբօսնոյր եւ ճաշէր: - Ի հիւսիսային արեւմտակողմն գագաթանցն ` կայ շրջաբոլոր անթերի խառնարան հրաբղխի ` իբր 40' տրամագծաւ, յորմէ հասեալ են թխագոյն ղուղակք կուտակեալք ՚ի ստորոտս լերինն. եւ նշանական իմն կազմուած երեւի ՚ի քարինսն արտազեղեալս, զի ունին ՚ի միջի հնագոյն քան զինքեանս հատորս կարծրակուռս. յոլովք ՚ի ձորայատակաց եւ եզերք նոցին ` սեաւ եւ խայտ կճափայլ քարինք են, ընդ որս ուժգնակի սահին հոսանք ջուրցն, որպէս եւ Քասաղ իւրովք օժանդակօք, եւ ահաւոր դժպըհի կերպարանք եւ ամայութիւք յայտնին զնոքոք, այլ ՚ի հարթ տեղիս եւ ՚ի սարատափս  կայ եւ հող սեաւ սնուցիչ լեռնաւորաց: Իբր ՚ի կիսոյ մայիս ամսոյ ցվերջ կոյս սեպտեմբերի ` յոյժ եւ գեղեցիկ եւ զմայլչական երեւոյթս ընծայէ  լեառնն ` օժանդակութեամբ ջուրցն եւ օդոց յստակութեամբ, քաղցրահոտ բուրմամբք, եւ երանգ երանգ ծաղկօք, յորս գեղինն եւ յաճախագոյն, այլ եւ կապուտագոյն Շուշանք փոյրիք կամ Հիրիկք, շառափայլ Կակաչք: Բոզք կամ Հոռոմ-երնջանք (Gentiane) Կանթեղնիճք կամ Զանգակ-ծաղիկք: Ձագախոտ սառնորակ (Erysimum golidum) Գոճամորու Խոշոր (Hypericum scadrum) Եսպերիկ պարսկային (Hesperis Persica) եւ այլք պէսպէս յորոց ` զմայլմամբ քաղէր բնասէրն Վակնէր գերմանացի, յամի 1843 նա եւ բազում ազգս միջատաց կամ ճճեաց հաւաքեաց անդ, եւ նշանաւոր քան զբնաւս եւ միայն Հայաստան կողմանցս սեփական ` Ուժեղն անուանեալ (Callisthes) քաջափայլ կապոյտ եւ նորաձեւ իմն, որ ՚ի բարձունս լերանց եւ մերձ ՚ի սահմանս ձեանց գտանի: Այց առնեն ծաղկանցս եւ պիտանեգոյնք միջատաց, երամք մեղուաց, եւ ընծայեն մեղր պատուական մանաւանդ ՚ի սահմանս Կարբոյ: Յոյժ եւ անհամեմատ գեղեցիկ  է Արագած ՚ի չորեսին ամիսս ամարայնոյ, եւ դրախտանման  իմն բնակութեամբ, զոր գերագոյն դասէ Վակնէր ` քան զայլոց կողմանց Հայոց ` զորս ետեսն, եւ քան զբնաւս կովկասեան գաւառաց. այլ երկարութիւն ձմերայնոյ  եւ յաճախութիւն ձեան ` անհամբոյր գործեն զմնացորդ տարւոյն, եւ ոչ ներեն պիտանի բուսոց հասունանալ, երբեմն եւ ոչ իսկ դարւոյ. համայն եւ այնպէս ՚ի սկզբանէ ստոյգ պատմական ժամանակաց, յաւուրս հարստութեան նախնեաց մերոց, առ տիրապետութեամբ Պարսից, եւ առ մեօք իսկ ` փափագելի զբոսավայր ամարանոցք են դարատափքն եւ բարձունք Արագածու, եւ արօտավայրք մերձաբնակացն եւ եկաց Քրդաց եւ Թուրքաց: - Լինին յԱրագած եւ վայրի այծեմունք եւ վիթք գեղեցիկք ողորկ եւ սուր եւ երկայն եղջուրք, մինչեւ 0, 70 Չ: Եւրոպացի ոմն յիշէ զոյգ եղջերաց նոցին 39 հանգուցիւ կամ պատուածով, եւ համարի այնքան ամս կենդանւոյն, զոր կոչեն անդ այլազգի լեզուաւ Թուրի: Առանձնակ անուամբ ոստք լերանց Արագածու ճանաչին, յարեւմտից  հիւսիսոյ ` Գըզլեար, յարեւելից հիւսիսոյ ` Չանկիլ, յարեւելակողմն ` Տալիքէր ?, ՚ի հարաւակողմն ` Քարշարագ ?, Ամբերդ, Տիքմէ դաշ, Գարա գօնաք ?, յարեւմտակողմն ` Գզըլ-պուսուն, Գզըլ զիյարէթ, եւ բացագոյն ՚ի սահմանս Շիրակայ ` բարձրն Զիյարէթ տաղ, իբր 10, 000': Առ նախնիս մեր յեզականն միայն յիշի լեառն Արագած եւ ոչ լերինք, եւ ոչ այլ անուն լերին ՚ի մերձաւոր ոլորտսի, ըստ այսմ եւ յայլազգեաց եզաբար Ալակէզ անուանի: Չկան եւ այլ լերինք ՚ի գաւառի Արագածոտան, բայց ցածունք եւեթ, եւ առապարք. իսկ որ յարեւելից կուսէ յայն կոյս, որ է յահեկէ Քասաղայ, Լեառն Արայի ` իբր 8050' բարձրութեամբ ` սահման հատանէ ընդ սա եւ ընդ Կոտայից գաւառ, որպէս եւ որ բացագոյն ՚ի հարաւոյ Եղիվարդայ ամբառնայ եռագագաթեանն եւ երկայնանիստ Իւչ թէփէլէր կոչեցեալ յայլազգեաց: