Այրարատ

119. Ս. ԳԱՅԻԱՆԷ ՎԱՆՔ

Ս. Գայիանեայ Վանք- Երրորդ ՚ի վանաց ` յորոց սակս Էջմիածին ` կոչի յայլազգեաց  Իւչ քիլիսէ ( Երեք-եկեղեցիք ), է Վանքն Գայիանեայ, ՚ի տեղւոջ նահատակութեան  նորին ` երկու ընկերօք. զորս յերկրորդում աւուր պսակման սանականին իւրում Հռիփսիմեայ, եհան դահճապետն « ՚ի քաղաքէն ընդ դուռն հարաւոյ ընդ կողմն պողոտային ` որ հանէր ՚ի Մեծամորի կամուրջն, ՚ի տեղին յայն ` ուր սովոր էին սպանանել զամենայն մահապարտս », որպէս նշանակեցաւ ՚ի տեղագրին Վաղարշապատու եւ կայ յելից հարաւոյ Էջմիածնի, մերձագոյն ՚ի սա քան զՀռիփսիմեայն վանս: Գժդմնելի տանջանօք եւ կատանօք  վախճան մօրն կուսանաց, եւ որ յետ այնր անցք եւ թաղումն եւ շինութիւն վկայարանին, զոյգ եւ նման է վերոյգրելոցս ` զՀռիփսիմեանց . գրեաթէ զոյգ եւ նորոգութիւն շինուածոցն. բայց ոչ յիշատակի որպէս զառաջին յաճախ ՚ի գիրս, ոչ վերաշինութիւն ՚ի Ս. Սահակայ եւ ոչ վանաց երիցունք յառաջին դարս. այլ յետ նորոգ շինութեան տաճարին Հռիփսիմեայ ՚ի Կոմիտասայ, յաջորդ նորին Եզր ` զսորայս, վասն զի « խրթին եւ մթին էր զնա շինեալ, քակեալ զայն ` ե ' ւս ընդարձակագոյն եւ պայծառագոյն զնա շինեաց կոփածոյ քարամբք եւ կրով ձուլեալ. եւ արտաքուստ յարդարէր կայանս բնակութեան քահանայական դասուց ՚ի պաշտօն աստուածային խորանին », յամի 630: - Երկայն քառակուսի է ձեւ տաճարին, գրեաթէ համահաւասար չափոյ տաճարի Ս. Հրիփսիմեայ. եւ այնպէս իսկ երեւի հիմնադրեալ ՚ի Ս. Գրիգորէ եւ ՚ի Տրդատայ, եւ ՚ի վերայ նոցին հիմանց ամբարձեալ Եզրի զիւր շինածն. ընդ որ զի՞նչ անցք անցին ցամս հազար ` ոչ է յայտ, բայց միայն զի ըստ վկայութեան ականատեսին Առաքելին, ՚ի հոլովել դարուց ` իսպառ մայացեալ եւ քան զՀռիփսիմեացն « առաւել աւերեալ էր. զի տանիքն բովանդակ իջեալ էր. միայն շուրջանակի որմունքն է չորեք սիւնքն կային կանգուն. գլուխն ՚ի բաց, եւ յատակ որմոցն աստ եւ անդ ծակոտեալ եւ խրամատեալ. որոց արար նորոգման սկիզբն ( յամի 1651) կաթողիկոսն Տէր Փիլիպպոս, մեծաիղձ կարօտիւ եւ ջանիւ. եւ բազում գանձս ծախելով նորոգեաց գեղեցկաշէն ՚ի հիմանց մինչեւ ցգագաթն գմբեթին. յորոյ վերայ կառուցին զնշան տէրունական խաչին: Եւ քանզի … աւագ խորանի ներքոյ շինեալ մատուռն, որ է գիր հանգստեան նշխարաց Սրբոցս, աւերեալ էր բնաւին, ոչ միայն մատուռն ` այլ եւ ՚ի վերայ նորին կառուցեալ աւագ բեմն աւերեալ եւ քանդեալ էր մինչեւ ցյատակն, ( վերակացու շինութեանն Յովհաննէս աբեղայ առանձին աշխատեալ `) այնքան պեղեաց զհողն ` մինչեւ եհաս ցանշարժ հողն ` յորոյ վերայ կառուցեալ էր հիմն եկեղեցւոյն, եւ անդէն եգիտ երիս տապանս ՚ի ներքոյ հիման եկեղեցւոյն. որոց մինն էր ՚ի կողմն հարաւոյ, եւ մին ՚ի կողմն հիւսիսոյ, եւ երկրորդն ՚ի կողմն արեւելից. եւ ընդ բանալ կափարչաց տապանացն ` իսկոյն բուրեաց հոտ անուշութեան … եւ բովանդակ նշխարն անպակաս ՚ի մէջ տապանացն ». յորոց մասն մի բարձեալ ` զայլն ամենայն վերստին ծածկեաց եւ անհետ արար. եւ այս եղեւ յ՚ 19 - 29 հոկտեմբերի 1657 ամին: - Որպէս ցուցանէ յատակագիծդ ` երկու խորանք կամ աւանդատունք են յաջմէ եւ յահեկէ սեղանոյն. յերկրորդումս է տապան սրբոյ Մօրն կուսանաց ՚ի խորւոջ ` երիւք աստիճանօք իջանելի. զատ ՚ի մեծէ դրանէն երկու երկու եւս փոքունք են յերիցն եւս կողմանց. իսկ որ առաջի արեւմտայնոյն երկայնեալ գաւիթն է ` շինեցաւ զԵղիազար կաթողիկոսէ, յամի 1688, երկոքումբք փոքրիկ խորանօք առաքելոցն Պետրոսի եւ Պօղոսի, յերկոսին ծայրսն, եւ ՚ի հանդիպոյ յորմսն նկարեալ զպատկերս նոցին, որպէս եւ զիւրն ` յաջմէ դրանն. եւ ՚ի վերայ խորանացն փոքր կաթողիկէս. զսոցա եւ զպարսպէ եւ զբնակարանաց վանացն ` զոր նոր շինեաց, արձանագրելով յաջմէ մեծի դրանն, ասէ այսպէս.

Ես տէր Եղիազար կաթողիկոս Սուրբ Էջմիածնի, Հռոմկլայեցի գոլով, տեսի զամայութիւն սուրբ վանացս, որ յանուն Սրբուհւոյն Գայիանեայ, շարժեցայ ի գութ հոգեւոր սիրով, եւ պարսպեցի զսա սրահօք, յարկօք եւ խցերօք. նա եւ զգաւիթ եկեղեցւոյս կառուցեալ, յաջմէ խորան սուրբ առաքելոյն Պետրոսի, եւ ի ձախմէ խորան սուրբ առաքելոյն Պօղոսի, ի յիշատակ հոգւոյ իմոյ. եւ ի Հայոց թուականիս ՌՃԼԷ. ամէն:

Յաջմէ աւագ դրանն ընդ կամարաւ կայ գեղաքանդակ խաչարձան կամրաքար, թէ եւ խանգարեալ յապառում ձեռաց քան ՚ի հնութենէ, ունելով թուական եւ գիր յանկիւնս թեւոյն.

Թվ. ՁԵ (626) խաչիս գծող:

Եթէ ստոյգ է թուականն ` Եզրի ժամանակին է: - Ի շինութեանց Փիլիպպոսի առանձնակի յիշէ Զաքարիա զտնտեստունս զխուցսն. եւ հաստատեաց, ասէ. միաբանս, զի ժամ եւ պատարագ մատչի հանապազ »: Թէպէտ փոքր ՚ի շատէ շէն մնաց տեղին, այլ սակաւաթիւ միաբանօք. եւ երբեմն վանապահիւ եւեթ. զորս եւ մարթ էր գերեզմանապահս կաթողիկոսաց անուանել, քանզի շատք ՚ի յետին կաթողիկոսաց թաղեալ են ՚ի գաւթի անդ եկեղեցւոյն, ուր նախ շինողն Եղիազար պատրաստեալ էր զգերեզման իւր ՚ի Հս., կողմանէ, այլ տապանաքար նորին բարձեալ է. իսկ յայտնիքն արձանագրօղք են. Ա, Ղազարու Ջահկեցւոյն Դ 1751. Բ, Յակովբայ Շամախեցւոյ, Դ 1763 (21 մարտի - 1 ապրիլ ). Գ, Սիմէոնի Երեւանեցւոյ Դ 1780 ( յուլ. 26 - 6 օգոստ. ). Դ, Ղուկասու Կարնեցւոյ Դ (29 դեկ. - 9 յան. 1800). Ե, Յովսեփայ Արղութեանց Դ 1801 (9 - 21 մարտի ). Զ, Դաւիթ Էնէգէթեցւոյ Դ 1887 ( նոյեմբ. 1 - 13), եւ Է, Մատթէի Կ. Պօլսեցւոյ Դ 1865 (26 օգոստ. եւ 7 սեպտեմբ. ): Դարձեալ եւ Աբրահամու Բ Մշեցւոյ Դ 1734 ( նոյեմբ. 11 - 22), եւ Մինասայ Ակնեցւոյ Դ 1753 (12 - 23 մարտի ), որոց բարձեալ կամ եղծեալ է տապանագիր:

Անծանօթ են ինձ ` որպէս կանխեցի ասել, կարգ եւ անուանք առաջնորդաց վանաց Ս. Գայիանեայ. ՚ի մերում դարու յառաջ քան զռուս-պարսիկ պատերազմն էր Յակովբ Յուռշանենց եպիսկոպոս: Ի յետին ժամանակս Գէորգ Դ կաթողիկոս յամի 1872 յանձն արար զտեղին ` ՚ի խնամս եռանդուն եւ գիտնական նորընծայ վարդապետի Վահանայ Բաստամեանց, սատարելով եւ ռոճիկ յԱթոռոյն, որով ` ձեռն արկեալ նորա նորոգեաց զվանսն եւ զեկեղեցին ` ոչ սակաւ խաթարեալս եւ աղտեղեալս, բանալով զխցեալ լուսամուտսն եւ ընդարձակեալ ութեւտասն պատուհանս. եւ յետ նորոգման գմբեթին եւ որմոցն, զարդարեաց եւ զներքինն վայելուչ սպասուք. կառոյց կամարակապ դուռն յարեւմտեան պարսպին հանդէպ մեծի դրան եկեղեցւոյն. շինեաց բազմասենեակ տուն վանահօր, եւ բնակարանս միաբանից, հաստատեաց եւ դպրոց մանկանց եւ տպագրատուն, ուր տպագրէր ամսագիր թերթ մի Դպրոց անուն. որք խափանեցան յետ յերկուց ամաց ` առ ծանրութեան ծախուցն, եւ առ բացակայութեան իւրոյ յԵւրոպա. յետ վերադարձին ` յամի 1879 հաստատեաց անդ Թանգարան Ազգագրական, այսինքն տարազուց, կահից, զգեստուց, ձեռագործաց, եւ այլն, Հայոց ` բնակելոց յայլեւայլ աշխարհս, քաղաքայնոց եւ գիւղականաց. այլ կիսօրեայ կենօք վախճանեալ յամի 1881 (30 նոյ. - 12 դեկտ. ). առհաւատչեայ օրէնսգիտական հմտութեան իւրոյ ` եթող ՚ի տպագրութիւն զգովելի Իրաւաբանական հետազօտութիւն Դատաստանագրոց Մխիթարայ Գոշի: - Ի վերջին ամքս առաջնորդ վանացս էր Կարապետ եպիսկոպոս Տէր Գալըստեան. զոր յաջորդեաց յամի 1888 Բարդողիմէոս Վ. Գէորգեան: