2.
ԼԵՐԻՆՔ.
Զերկոսին
գետահովիտսն
յայսմ
մասին
Այրարատայ
անջրպետեն
Աղրի
անուանեալ
լերինք,
որ
ի
Մասեաց
սկսեալ
ձգին
ընդ
արեւմուտս
ցլեառն
Սուկաւէտ
(
Քէօսէ
տաղ
),
եւ
անտի
եւս
(
ոչ
քաջորոշ
գօտեաւ
լերանց
)
ընդ
Մտ.
Հր.
ցլայնանիստ
լեառն
Սրմանց
(
Պինկէօլ
),
ընդ
մէջ
Բարձր
Հայոց
եւ
Տուրուբերանոյ.
որով
գրեաթէ
ընդ
բովանդակ
երկայնութիւն
Երասխայ
յաջմէն
կամ
՚ի
հարաւակողմանէ
`
տարածանի
լեառնագօտի
մի
երկայնաշար:
Անուն
Աղրի
լերանց
համարի
՚ի
թուրքական
կոչմանէ
Մեծին
Մասեան
`
Աղըր
կամ
Ահըռ
տաղ.
յորում
լերինք
գլխաւորք
մի
ըստ
միոջէ
են,
սկսեալ
յարեւելեան
կողմանէն,
նախ
Փոքր
եւ
Մեծ
Մասիք,
զորոց
երկարօրէն
ճառեսցուք
՚ի
գաւառի
Մասեաց-ոտին.
յարակից
Մեծին
`
յարեւմտից
`
Փամպուգ
կամ
Փամպուլ,
որ
եւ
Խաչկէտուկ,
Գարաչումակ,
Սըչանլը
(
Մկնուտ
),
Այալան
9650',
Սինեկ,
Շիշթէփէ
որ
եւ
Զօր,
իբր
12,
000',
յորոյ
անուն
կոչին
եւ
մերձակայքն,
Փիրիլի
կամ
Ագ
տաղ
(
Սպիտակ
Լ.
)
զի
գրեաթէ
զմեծ
մասն
տարւոյ
ձիւնապատ
երեւի,
10,
650'.
Քէօր
օղլու,
8320'.
բուն
Աղրի-տաղ,
9054'.
Մամտար
?,
Հինտոյ,
Պօզ-տաղ,
բարձրն
Սուկաւէտ
(
Քէօսէ
տաղ
)
11,
726':
-
Իսկ
արեւմտեան
մասին
Այրարատայ
`
անջրպետ
կրկին
գետահովտաց
այլ
իմն
պարք
են
հարաւագոյնք,
եւ
ոչ
միահետք
որպէս
զվերինն.
զի
Մուրց
գետ
(
Պինկէօլ
սու
)
եկեալ
՚ի
հարաւոյ
կուսէ
`
կտրէ
զնոսին,
եւ
խաղալով
ընդ
հիւսիս
անկանի
՚ի
դեռաբուղխն
Երասխ,
՚ի
գաւառին
Բասենոյ.
եւ
են
լերինք
`
յաջմէն
յարեւելից
`
Շէսիան,
ոստովք
իւրովք.
յահեկէն
`
Թօփ
տաղ
եւ
այլք,
մինչեւ
՚ի
լերինս
արեւելակողմանն
Կարնոյ,
որ
ըստ
նախնեաց
թուին
կոչեցեալ
Մեղեդուխ
(
թէ
ոչ
Մեղեբուխ
)
լեառն.
զորոց
լիցին
ուրոյն
բանք
՚ի
տեղագրի
իւրաքանչիւր
գաւառաց
`
որոց
եւ
պատշաճինն.
որպէս
եւ
զլերանց
որ
՚ի
միջերկրեայս
աշխարհին
Այրարատայ
են.
այսինքն
են,
լայնանիստ
Սօղանլը
`
լերինք
Բասենոյ
եւ
Վանանդայ,
որք
չարախառնեալ
ընդ
այլոց
`
ձգելով
ընդ
Հս.
Ել.
անջրպետեն
՚ի
Մ.
Հր.
զգետահովիտ
Կըրի
եւ
Երասխայ,
եւ
այլ
առանձնակ
անկապ
լերինք
յայսմ
կողման.
որպէս,
Ագրակ,
Ագ-մէզրէ,
Չամար
9222,
Ս.
Խաչ
9562',
առ
Մժնկերտաւ,
եւ
այլն,
ամենեքին
յընդարձակն
Բասեն.
իսկ
՚ի
սահմանակցի
նորին
՚ի
Վանանդ
`
չկան
բարձր
բարձր
լերինք,
այլ
լեռնակք
անջատք.
բայց
՚ի
սահմանակցութեան
Շիրակայ
`
կանգնին
եւ
չափաւոր
բարձունք,
որպէս,
(
՚ի
Հր.
ընդ
Հս.
երթալով
)
Եաղլըճա
9752',
Քոդուր
9145',
Հաճի
Խալիլ
9130',
եւ
այլն:
-
Ի
բուն
յԱյրարատեան
նահանգի
`
գլխաւոր
լեառն
է
եւ
առաջին
՚ի
բարձրութեան
յետ
Մասեաց
`
լայնաստորոտն
եւ
լայնագագաթն
Արագած,
12,
606',
եւ
՚ի
նմին
դաշտի
`
անջատք.
Արայի
լ.
(
Գառնըեւեարըգ
),
Շամիրամայ
լ.
(
Հատիս
)
եւ
Քէօթան
տաղ.
Ճանկի,
որ
՚ի
Հս.
կուսէ
Արագածու
`
կցորդիչ
իմն
է
նորին
ընդ
պարու
Բամբակի
լերանց
Գուգարաց:
-
Յարեւմտից
Հս.
Արագածու
`
կան
առանձնակ
կատարք
՚ի
լեռնուտն
Վարաժնունիս,
որպէս,
Միսխանլը
կամ
Բջնոյ
լեառն,
Էօրթիւլիւ,
Գուրու-պօղազ,
եւ
այլն.
թող
զլերինսն
սահմանակիցս
եւ
անջրպետս
Տաշրաց
եւ
հովտաց
Կուր
գետոյ:
Իսկ
արեւելակողմն
Արագածոյ
մինչեւ
յարեւելեան
սահմանս
աշխարհին,
այսինքն
ցլերինս
Սիւնեաց
`
դաշտային
է
համակ,
միայն
զյիշեալ
մեկնարկ
լերինքդ
ունելով.
վասն
որոյ
եւ
հասարակօրէն
Արարատեան
դաշտ
կոչի,
փոխանակ
նահանգ
կամ
գաւառ
ասելոյ:
-
Մարթ
է
եւ
զբովանդակ
աշխարհն
իսկ
Այրարատայ
`
դաշտային
ասել,
որպէս
եւ
՚ի
վաղուց
իսկ
կոչէր
Երասխեան
դաշտ.
քանզի
բաց
՚ի
պարուէ
Աղրի
լերանց
`
որ
եւ
չեն
լայնանիստք,
չկան
այլ
աղխաղխեալ
լերինք,
այլ
կամ
շեղջաձեւ
եւ
մեկնարկք
են,
եւ
կամ
կոհակացեալ
ալէձեւ
երկիր,
որպէս
գաւառք
Գաբեղենից,
Վարաժնունեաց
եւ
աայլ
ինչ
կողմանք.
իսկ
մեծագոյն
մասն
երկրին
`
՚ի
նախնեաց
անտի
դաշտ
անուամբ
կնքեալ
`
գրեաթէ
ծագէ
՚ի
ծագ
շարունակ
է
տարածութեամբ
գաւառաց
կրկին
Բասենոյ,
Վանանդայ,
Շիրակայ
եւ
Արարատեան
նահանգի,
որ
է
ինքն
բովանդակ
երկայնութիւն
աշխարհին
եւ
՚ի
փոքու
մասին
անդ
գետահովտին
Արածանոյ
քաջ
ընդարձակ
դաշտ
է
Բագրեւանդ,
ըստ
Պատմչին
վկայելոյ: