Այրարատ

104. ԱՄԱՏՈՒՆԻՔ

Մի ՚ի նշանաւոր վայրաց սահմանաց Օշականի, ըստ պատմական կարգի, որ եւ սկզբնառիթն տէրութեան Ամատունեաց տոհմի, է Առապար գետինն յարեւելից գեղջն, որ եւ դոյզն ընդմիջութեամբ կամ այլայլութեամբ ` խոնարհեալ ձգի մինչեւ ՚ի սահմանս Վաղարշապատու. ուրանօր հանդիսացաւ առաջինն Վահան Ամատունի, թերեւս որդի Օտայի դաստիարակին Խոսրովիդխտոյ ` քեռն Տրդատայ, առաջին յանուանէ յիշեցեալ իշխան այսր տոհմի. որոյ ծագումն ասի լինել ՚ի Մանուեայ ումեմնէ ՚ի Հրէից գերելոց յ ' Ա Արշակայ Պարթեւէ եւ վարելոյ ՚ի կողմանս Ահմատանի, ուր յառաջադիմութեամբ հասին ՚ի պատիւ, եւ հատուածեալ եկին ՚ի Հայս յաւուրս Արտաշիսի Բ, եւ պատուեցան ՚ի սմանէ « գեղիւք եւ դաստակերտօք ». եւ կոչեցան Ամատունիք, « որպէս թէ Եկք », ըստ պարսիկ լեզուի. այլ Պարսք ` « Մանուեայ զնոսա կոչէին յանուն նախնոյն ». որ ` զի զանուն հօրն Սամսոնի կրէր ` ըստ այնմ յուսոյ կոչեաց եւ զորդի իւր « մեծահասակ եւ ուժեղ »: Յաւելու պատմիչ բանիցս ` Խորենացի ( Բ. ԾԷ ), եթէ « Է ճշմարիտ եւ այժմ իսկ տեսանել ՚ի զարմս Ամատունեաց. քանզի անձնեայք եւ բարեձեւք ըստ պատշաճի վայել են ամենայն իրօք եւ ուժեղք »: - Երախտաւոր գտաւ Օտայ կամ Ոտա եւ Տրդատայ մեծի ` խնամարկութեամբ քեռ նորին, եւ Գրիգորի ` հանելով զնա ՚ի վիրապէն ` յազդման հրեշտակին առ սան իւր արքայադուստր. զոր երբեմն զերծուցեալ ՚ի կոտորածէ տանն արքունի ` պահէր, « որջացեալ յամուրն Անի, իբր ՚ի կաղաղի հանդարտութեան ղօղեալ … ( իսկ յետոյ Տրդատ ելեալ յաշխարհս ` գտանէ զՕտայ ` սնուցեալ զքոյր իւր Խոսրովդուխտ, եւ պահեալ զգանձսն ամրոցաւն հանդերձ, յոյժ երկայնամտութեամբ. քանզի էր արդարեւ համբեր, ժուժկալ եւ առաւել իմաստուն. զի թէպէտ եւ ոչ ծանեաւ զճշմարտութիւն յաղագս Աստուծոյ, սակայն զստութիւն կռոցն գիտաց … Իսկ Տրդատ ՚ի հազարապետութիւն Հայոց զՕտայն կացուցանէ, եւ շնորհակալութեամբ պատուէ զնա »: Այլ յոյժ անշնորհակալու գտաւ բարեբարոյ ծերունւոյն ` Սղուկ նահապետն Սղկունեաց, եւ դաւաճանեաց ՚ի մահ զփեսայն իւր, ՚ի սադրանաց Շապհոյ Սասանեանց: Ընդդէմ սորա պատրաստեալ ՚ի պատերազմ արքայն Տրդատ, ՚ի չորս գունդս բաժանեաց զամենայն զինուորութիւն աշխարհին, զարեւելեանն յանձն արարեալ Վահանայ Ամատունւոյ, որ առաջին իշխան ճանաչի տոհմին, յետ նախայիշեալն Օտայի, եւ յայտ է թէ բազում գործս տրութեան գործեալ էր առ ՚ի լինել արժանի չորրորդապետութեան հայկական բանակին. եւ պանծալի եւս եցոյց զնոյն քաջութիւն յաւուրս Խոսրովու որդւոյն Տրդատայ, յասպատակել հիւսիսայնոց յաշխարհս մեր, եւ գալ պաշարել զՎաղարշապատ. յորոց վերայ հասեալ ընդ սպարապետին Վաչէի Մամիկոնենի եւ Բագրատայ Ասպետի ` արեւելեան գնդաւ իւրով, հալածեցին արկին զվերոյիշեալ « զՕշական առապարաւն. ( եւ ) ոչ ետուն ( նոցա ) ժամանել հապաղել ՚ի նետաձգութիւն, ըստ օրինակի իւրեանց սովորութեանն. արագեալ սաստկապէս զհետ ունելով քաջաձիոցն ` ՚ի դժուարս քարանց եւ ՚ի վիմուտ տեղիս. մինչեւ յոչ կամաց գումարեալ թշնամեացն ՚ի ճակատ, եւ զօրագլուխ նիզակաւորացն լեալ անարի ոմն սկայ, վառեալ, եւ թաղեաւ կաճեայ բոլորով ամենեւիմբ պարածածկեցեալ, շահատակէր ՚ի մէջ զօրացն. յոր ակնկառոյց լեալ քաջացն Հայոց, եւ յարձակեալ, ոչ ինչ կարէին վնասել. քանզի հարեալ նիզակաւ ` ճախր առնոյր կաճեայն: Յայնժամ քաջին Վահանայ Ամատունւոյ հայեցեալ յեկեղեցին կաթողիկէ ` ասէ. Օգնեա ինձ, Աստուած, որ զդաւթեան պարսաքարն դիպեցուցեր ճակատու խրոխտացելոյն Գողիադու, ուղղեա եւ զնիզակս իմ ` ական հզօրիս այսմիկ: Եւ ոչ վրիպեցաւ ՚ի խնդրոյն. ընդ զաւակ ձիոյն յերկիր կործանեալ զահագին զվիրագն: … Վասն որոյ պարգեւէ նմա արքայ ( Խոսրով ) զտեղի ճակատուն ` զՕշական, ուր ինքնակամ դիմագրաւ շահատակն եղեւ ». որպէս աննախանձաբար վկայեաց առ թագաւորն ` Ասպետն Բագարատ ` վասն Վահանայ քաջութեանց եւ առաքինի դիպուածոցն »: - Որպէս սորա մեծ պաշտօն զինուորական, եւ միւսոյն Վահանայ մեծագոյն եւս ` հազարապետութիւնն Հայոց, շատ իսկ քարոզեն զաւագութիւն բարձի տոհմին Ամատունեաց. այսմ ` միւս եւս վկայութիւն տայ Գահնամակն, զի ՚ի Սահակայն ` ԺԷ բարձ գրի սոցա ՚ի թիւ եօթանասնիցն, եւ ՚ի Ներսիսին ` ՚ի հոյլս հարիւր վաթսնից յիշեցելոց ` ԺԱ. նոյնպէս եւ եպիսկոպոս տոհմին Ամատւնեաց ընդ աթոռընկալ նախագահսն դասի:

Յետ Ա Վահանայ, ՚ի նմին Դ դարու եւ սակաւուք զկնի ընդ աւագ իշխանս հրաւիրակս Դանիելի ծերունւոյ ` ՚ի տեղակալութիւն քահանայապետութեան Հայոց, յիշի ՚ի Բիւզանդայ ( Գ ), Կարէն իշխան Ամատունի. եւ սակաւ եւս ամօք զկնի, ( Դ ), Պարգեւ, ընդ յուղարկաւորս մեծին Ներսիսի ՚ի Կեսարիա: Ի վերջկոյս Դ դարու, ( Ե ), Կենան յազգէն Ամատունեաց, որ յերկուսն բաժանել թագաւորութեանն Հայոց, ընդ Գազաւոնի Կամսարականի հաւատարիմ եկաց Արշակայ Գ ի ՚ի բաժնին Յունաց. եւ յետ մահուանն Արշակայ եւ դարձի նախարարացն առ Խոսրով, ՚ի վարել սորա ՚ի գերութիւն ՚ի Պարսից, ջանաց զերծուցանել զնա, Պարգեւ, թերեւս թոռն առաջնոյն, որ ընդ Շաւարշայ եղբօր Գազաւոնի « հանդերձ զինուորօք իւրեանց եօթն հարիւրովք որսացան զաջողութիւն ժամու ՚ի ճանապարհի կարաւանին ` զերծուցանել զարքայն իւրեանց Խոսրով, եւ ոչ աջողեցան ՚ի պարաւանդելոյ ոտից նորա ՚ի շղթայս, եւ  հզօր մարտի եղելոյ ` սպանան Շաւարշ  եւ Մանուէլ որդի  Պարգւայ, եւ բազումք ընդ նոսա: Իսկ Պարգեւ ՚ի կալանս ըմբռնեալ ածաւ առաջի Արտաշրի, եւ տիկտեսակ գործեալ ուռուցմամբ ` հրամայեաց դնել յանդիման Խոսրովայ հանապազ: Յետ սոցա հանդիսայ ՚ի պատմութեան ՚ի կէս Ե դարու Վահան Բ, պարծանք տոհմին, զոր տեսաք ՚ի վերոյ աշակերտ, ընթերակայ մահուանն, յուղարկաւոր մարմնոյն եւ շինող եկեղեցւոյ Ս. Մեսրովպայ, յառաջ քան զայն ( այսինքն ՚ի 440 թուականի ) վասն զգօնութեան h եւ աչալրջութեան, « ՚ի նա էր հաւատացեալ Պարսից ` զհազարապետութիւն Հայոց աշխարհիս ». եւ այսու պատուով զկնի ամայ ինչ (446) ՚ի ժողովին Շահապիվանու ` յետ Վասակայ մարզպանի ` զառաջին տեղին ունէր ՚ի կարգի աւագորերոյն Հայոց պաշտօն դժուարին, զի գործ մեծ էր եւ զազգն  հաճել եւ զբռնաւոր  արքայն Պարսից  զՅազկերտ. այլ զի էր « այլ մտացի եւ խորհրդական », որպէս վկայէ ժամանակակիցն  Ղազար, ոչ երկբայիմ ընդ յաջողութիւնն, որում վկայ են եւ այլ կարեւոր գործք յանձնեալք  նմա. որովք ` առաւել քան եթէ պաշտամամբն ` մեծարեալ եւ սիրելի լինէր յաչս ազգին. եւ թերեւս այս էր առիթ « մթերից առաջին ոխութեանն ` զոր ունէին առ միմեանս իշխանն Սիւնեաց Վասակ եւ Տէրն Ամատունեայ Վահան », ըստ ասից նոյն պատմչի, որ եւ ծանուցանէ զխորամանկ  հնարագիտութիւն վրէժխնդրութեան Վահանայ, զի ՚ի դարձի նախարարացն  ուրացութեամբ ` ՚ի Պարսից, եւ ՚ի զղջալն եւ մտանել յեկեղեցի, գիտելով նորա զթերուղիղ միտս Վասակայ, « ոչ տայր դուլ եւ դադար զօրավարին Հայոց Վարդանայ, այլ մերթ ինքեամբ եւ մերթ այլովք ստիպէր ` վաղվաղակի  յայտնել գիրս ապաստամբութեանն … ( զի ) ըստ ծանր խոհականութեանն իւրոյ հայեցեալ նկատէր, թէ կամ չհաւանեալ ապստամբել ` իշխանն Սիւնեաց Վասակ ` մեռանի յիւրոցն ընկերաց անարժան մահուամբ, կամ թէ հաւանեալ առ վտանգին ` ապստամբել, արգելեալ անդրէն ՚ի Դրանն որդիքն երկոքեան ` չարաչար կենօք վտանգեալ ` պատահեն մահու », եւ այլն: Եւ յաջողեալ հնարագիտութեամբն ` հաստատէր ՚ի ժողովի նախարարացն ապստամբութիւնն, եւ խնդրել օգնութիւն ՚ի կայսերէ, դեսպանս առաքելով որոց գլուխ կայր ինքն Վահան, եւ ճարտարութեամբ կորզէր զձեռագիր ատելւոյն իւրոյ. քանզի ՚ի հարկէ ` որպէս մարզպան « զամենայն թղթեան կնքէր նախ ինքն ասակ իւրով մատեանաւ, եւ ապա ամենայն տանուտեարքն  Հայոց ». եւ զպատճէն նոցին յետ նահատակութեան  Վարդանանց ՚ի մեծի ատենի քննութեան գործոց Հայոց, ՚ի Դրանն Պարսից, յառաջ մատուցանէր ՚ի ձեռն Արշաւրի Կամսարականի, որով ափիբերան լեալ դատապարտեցաւ աւաղելին Վասակ ՚ի բանտ մահու: Եւ այսպէս կատարեցաւ գաղտնի խորհուրդ դեսպանին, թէպէտ եւ ՚ի դերեւ ել յայտնի խնդիր  դեսպանութեանն, յորմէ փութացեալ Վահանայ ՚ի դարձ եկաց նիզակակից  Ս. Վարդանանց ՚ի մեծի պատերազմին ` գնդաւ իւրով: Յառաջ քան զայն ՚ի հասանել յառաջապահ  բանակին Պարսից ՚ի կողմանս Հեր եւ Զարաւանդ գաւառի, իբրեւ  լրտես եւ դիմակալ ` ընտրեալ առաքեցաւ տոհմակից  եւ հաղորդ հանճարոյ եւ արութեան նորին ` Սեպուհն Առանձար, ընտրեալ « յամենայն զօրականէն, լի իմաստութեամբ եւ քաջութեամբ, ել ընդ առաջ ( զօրապետին Պարսից ) հազարօք երկու, հար սատակեաց զբազմութիւն գնդին, եւ զմնացեալսն անդրէն փախստական ՚ի բանակն արկանէր. եւ ինքն ողջանդամ այսրէն դառնայր. եւ լինէր տօն ուրախութեան մեծ յաւուրն յայնմիկ ` զօրացն Հայոց »: Սոյն ինքն Առանձար եւ այլ սեպուհ մի Առնակ անուն ` ընդ նահապետին իւրեանց Վահանայ ` կամաւ գերի գնացին ՚ի Դուռն Պարսից, յետ մեծի պատերազմին ` ընդ այլոց առաքինասէր իշխանաց ` որոց կեցինն զտասնամեայ ժամանակ վտարանդութեանն. դարձան ՚ի հայրենիս յետ մահուան Յազկերտի. բայց այսուհետեւ ոչ եւս յիշին սոքա ՚ի պատմութեան:

Յետ սոցա յելս Ե դարու եւ ՚ի սկիզբն Զ ին, տէր Ամատունեաց ճանաչի ( Թ ), Մանգէն ` ՚ի ժողովին Բաբգենի կաթողիկոսի ՚ի Դուին: Ի սկիզբն յաջորդ դարուն յիշի ( Ժ ) Կոտետ առ Մօրկաւ կայսերբ ընդ իշխանս որք ապստամբեցին ՚ի Պարսից: Եւ յետ ոչ բազում ամաց (638) ( ԺԱ ) Շապուհ ոմն, որ չասի Տէր, այլ յայտնի գոլ գլխաւոր ոք կամ սեպուհ ՚ի տոհմէն Ամատունեաց, ընդ այլոց երկուց զուգակցաց փութացեալ գոյժ արկանել ՚ի Դուին ` զառաջին մուտս Արաբացւոց ՚ի Հայս: Յետ այսորիկ ցդար եւ կէս ժամանակի ոչ գտանեմ յիշատակ իշխանաց Ամատունեաց, այլ մերձ յելս Ը դարու յիշատակին միւս Շապուն եւ որդի նորա Համա, գըլուխք գաղթականի Հայոց զզուելոց յԱրաբաց ` յ՚երթալ յերկիր Յունաց: Ի կէս Թ դարու յիշի վերջին ծանօթ Տէր Ամատունեաց գաւառի ( ԺԴ ) Վահան, յաւուրս Բուղայի, փախուցեալ, անկեալ յերկիրն Արծրունեաց, ՚ի պաշարման Նկան բերդի: - Յետ իբր հազար ամաց յելս կոյս ԺԸ դարու կային ՚ի Բերիա եղբարք երկու տոհմիկք Յովսէփ եւ Եղիա, որդիք Սահակայ ` կոմսութեամբ պատուեցելոյ ՚ի Հռովմայ գահէն, զորոց գրէր ոմն ՚ի մերոց Հարց, յամի 1774, եթէ ստուգին լինել « յազգէ Հայոց ` ՚ի Թիլն աւանէ, յԱմատունեաց տոհմէ, յ '900 ամաց հետէ որդի զհայր փոխանորդեալ », այլ ոչ գիտեմ որպիսի ` վաւերական վկայականք էին նոցա:

Յիշեսցուք  արդ եւ զեկեղեցականսն: Մեծապատուութիւն տոհմին Ամատունեաց յաւուրս Տրդատայ, յորժամ կարգեցան աթոռք Հայոց եկեղեցւոյն, աներկբայ առնէ եւ զառաջնակարգութիւն եպիսկոպոսի այնր տոհմի. որում երաշխաւորէ նախ Ուխտանէս պատմիչ, զի ՚ի թիւս երեսնից գահընկալ եպիսկոպոսաց կարգէ եւ զԱմատունեացն ` տասներորդ. եւ ՚ի ձեռնարկս ժողովոց տեսանեմք զնոյն ընդ նաշապատիւսն: Չիք երկբայել զի ՚ի Ս. Լուսաւորչէն ձեռնադրեցաւ առաջին եպիսկոպոս  Ամատունեաց, այլ ո եւ իցէ չէ պարտ շփոթել զնա ընդ Սիւղոսի առաջնորդի Յովհաննավանից, իբրու զի աստ նըստէին երբեմն եւ եպիսկոպոսք վիճակին, այս յետ բազում դարուց եղեւ, այլ զառաջինն հաւանելի է թէ յՕշական կային ` յոստանին Ամատունեաց, զորոց կրօնական բարգաւաճանս յայտնեն եւ երկոքին վանքն շինեալք ՚ի Ս. Սիոն յԵրուսաղէմ, յորոց մին հաւատաւորաց էր, այսինքն է կուսանաց:

Առաջին յիշատակեալ ՚ի գիրս եպիսկոպոս աթոռոյս յանուանէ ` գտանեմ զՏաճատ առ Ներսիսիւ  մեծաւ.

բ. Եղիշայ ՚ի կէս Ե դարու, որ գտաւ ՚ի ժողովին Արտաշատու գումարելոյ յաթոռականութեան  Ս. Յովսեփայ:

գ. Շահէ, ՚ի ժողովին Դունայ ` առ Բարգենիւ ՚ի սկիզբն Զ դարու.

դ. Ասայէլ, ՚ի ժողովի  Դունայ առ Ներսեսիւ Բ. յամի 544.

ե. Բար, յետ կիսոյ Զ դարու, առ Յովհաննու կաթողիկոսիւ.

զ. Մատթէոս, յելս Զ դարու, ՚ի տեղապահութեան Վրթանիսի քերթողի:

է. Յովհան, ՚ի վերջ կոյս Զ դարու եւ ՚ի սկիզբն էին, առ որով  յիշի եւ Խոսրով աւագերէց Օշականաւ.

ը. Սարգիս կամ Սարկաւա, յելս Է դարու, որ թաղեցան զվկայն Ս. Դաւիթ Դունեցի.

թ. Գրիգոր, յելս Թ դարու, զորմէ ասէ պատմիչն Թովմաս, « նստէր ՚ի հանգստի սրբոյ առաքելոյն Թադէոսի յԱրդազական գաւառին ». ոչ գիտեմ ըստ պատեհի իրիք, եթէ վասն վտանգի երկրի իւրոյ եւ աթոռոյ մանաւանդ զի յայնմ հետէ ոչ գտանեմ յիշատակ եպիսկոպոսի Ամատունեաց, որպէս եւ զիշխանացն իսկ տեսաք գրեաթէ ՚ի նմին ժամանակի դադարեալ: Յետ երից եւ կէս դարուց յամի 1243 Կոստանդին Ա կաթողիկոս ` զՄկրտիչ զառաջնորդ Յովհաննավանից ( որ վաղուց իսկ անուանիւր Ս. Կարապետ Ամատունեաց ), հաստատեաց թեմական եպիսկոպոս Անբերդոյ, տուեալ նմա սահման յԱպարանէ մինչեւ յԱշնակ, որ ՚ի Մ. Հր. ոտից Արագածու. վասն որոյ յաջորդք Մկրտիչ իբրեւ յաջորդք եպիսկոպոսաց Ամատունեաց ` տեսցին ՚ի կարգի առաջնորդաց վանացն ` զոր նշանակեցաք անդէն: