Այրարատ

97. ՅՈՎՀԱՆՆԱՎԱՆՔ

Քառորդաւ ժամու ճանապարհի ՚ի Հր Սերկեւլի եւ նոյնքան յելից Կարբոյ, ՚ի նմին սարահարթ քարափին Քասաղայ, նման Սաղմոսավանից  եւ ժամաչափ հեռի ՚ի նմանէ կայ հռչակեալն քան զայն եւ քան զամենայն վանորայս կողմանցս ` Յովհաննավանք  կամ Յովհաննու վանք. կոչի երբեմն եւ յանուն սրբոյ Կարապետին, զոր եւ որոշելով յայլոց ` Զաքարիա վարդապետ առաջնորդ տեղւոյն ` կոչէ Ամատունեաց Ս. Կարապետ Աներկբայ աւանդութիւն է Ս. Լուսաւորչին հաստատեալ  զտեղին, դնելով մասն ՚ի նշխարաց Ս. Մկրտչին ՚ի փայտայարկ եկեղեցւոջ փոքու, եւ շուրջ վանկունս միակեցաց, ուր գայր, ասեն, երբեմն եւ ինքն մեծ արքայն Տրդատ, եւ վերակացու  կամ առաջնորդ կարգեաց զՍիւղոս ոմն ( թուի Յոյն ), յորմէ կոչեցաւ եւս Սիւղի վանք, եւ աղաւաղանօք ` Սովի վանք: Ա ' յլ պատճառ կոչման Յովհաննավանից ասէր հմուտն Առաքէլ դավրիժէցի ` առ հետաքննին Զաքարիա Սարկաւագ ` գրող պատմութեան վանիցս, զանուն Յովհաննու առաջնորդի, զոր փոխանակ իւր կարգեաց Ղազար Փարպեցի: - Ի սկիզբն Զ դարու սարկաւագապետ  եւ դպիր Մուշէի կաթողիկոսի յիշի ոմն որդի այրւոյ « ՚ի Յովհաննու վանաց յԱրագածոտանէ », որ ընդ հայրապետին գնաց ՚ի Սիւնիս եւ հրաւիրեաց զԵրիցակ յեպիսկոպոսութիւն  աշխարհին: - Յետ կիսոյ դարուն, եթէ ստոյգ իցէ յիշատակարան մասին ինչ Ս. Գրոց զոր Պատմիչն Զաքարիա գաղափարէ, Աշոտ ոմն Դունացի ստացող գրոցն ( ընդօրինակութեամբ  Մանկիկն կոչեցելոյ Գէորգեայ ), ձեռն արկ նորոգել « զՍ. Կարապետս մեծահռչակ, քարամբք պատուականօք, քանզի յառաջ փայտիւ էր ծածկեալ գլուխ սորա. զոր այս այր Աշոտ ` բազում աշխատութիւն յանձն առեալ, կիսատ թիակոքն զկիրն ՚ի վեր հանելով ` տայր ՚ի շալակս եղբարցն տանել. արդ ընդ հովանեաւ սորին Սրբոյ Կարապետիս գծագրեալ եղեւ այս քաղցրաճաշակ պատմութիւնս, ՚ի մէջ բազմախուռն միանձնացեալ եղբայրութեանս, եւ տուաւ ՚ի սոյն եղբայրանոցս սուրբ. յիշատակ հոգւոյ իւրոյ. եւ յետոյ եղեւ հայր վանացս. յամի թուականութեանս Հայոց նոր եդելոյ ԻԲ ամի (573 - 4), յաւուրս Տեառն Մովսիսի կաթողիկոսի որ ՚ի Վաղարշապատ »: - Յառաջին ամս Է դարու ՚ի ժամանակի պարապոյ կաթողիկոսական աթոռոյն Մովսէս  Պարտաւայ եպիսկոպոս ամբաստան Վիրոյ կաթողիկոսի Վրաց, գրէր ՚ի վանաց աստի առ Սմբատ մարզպան Վրկանայ. « Վասն խոտութեան ձմերայնւոյս եւ գնդայոյզ լինելոյ ` արգելեալ եղէ ՚ի Սրբոյ Մկրտչի ՚ի Յովհաննու վանս ` որ յԱրագածու, ոտին, եւ ընկալեալ եւս ՚ի ձեռն երանելւոյ Տեառն Բաբիւլասայ վանաց երիցու »: Ցամս 130 յետ այդր թուականի ոչ յիշի տեղիս, յայնմ հետէ դարձեալ յայտնի ՚ի գալ անդր Վահանայ Գողթնացւոյ, որում ընկերակից եւ զգուշացող կարգեաց առաջնորդ տեղւոյն Յովհաննէս ` զոմն ՚ի միաբանիցն: Դարձեալ յետ 200 ամաց (933) յիշատակի Մխիթար առաջնորդ, առ որ եկն Երեմիա Հայրն Մարմաշինու, եւ որոշեցին զսահմանս թեմից երկոցուն վանացն: Յետ աւելի եւս երկուց դարուց ` յայտնի Խաչիկ անուն առաջնորդ ` յամի 1171, ՚ի խաչվիմի գերեզմանատանն: - Յառաջ քան զայն ՚ի կէս ԺԲ դարու կացեալ էր ՚ի վանքս ` հռչակեալն Գրիգոր Տուտէորդի, զի գրէ ՚ի կողս հին մատենի միոյ. « Ես Գրիգոր նուաստ ՚ի մակս քանակութեանց ուսումնական, արտադրութեանց, յազատ տանէ, ստացա զմարգարիտս հաւատոյ, յաւերժ ցնծութիւն անձին, եւ յիշատակ հոգոյ: Ի ՈԳ թուոյ, կազմեցի ձեռամբ իմով, յաշխարհս Այրարատեան ՚ի վանս Յովհաննու, ՚ի դուրս Սրբոյ Կարապետիս. աղաչեմ որք աւկտիք, յիշել աղաւթիւք, եւ զենմամբ մարմնոյն ` Քրիստոսի »: Եւ յաւելու եւս կէս ծածկագրութեամբ այլաձեւ տառիւք կարմիր եւ դեղին որակաւ գրել զանունն, « Գրիգոր վարդապետ որդի Տուտայ » որպէս երեւիդ ( Թիւ 66): - Ի սկիզբն ԺԳ դարու ՚ի վերանորոգութեան  Այրարատեան աշխարհի ՚ի Զաքարեանց, յետ կամ առ ժամանակօք շինութեան Սաղմոսավանից, ձեռն արկ նորոգողն Վաչէ իշխան եւ ՚ի Յովհաննավանս, եւ քակեալ զփայտաշէն գաւիթ եկեղեցւոյն ՚ի հարաւոյ կուսէ, շինեաց ըստ նկարագրութեան Զաքարիայ « հաստ եւ երկայն քարիւ, կարմիր եւ սեաւ կոփածոյ, եւ սիւնք չորք ՚ի չորեսին կողմանսս յորոց վերայ կամարքն չորք, սեաւ եւ երկայն մուքաւորօք եւ դոնօք, եւ կամարք ՚ի վերայ նոցա սեաւ եւ կարմիր, եւ ՚ի կողմն հարաւոյ գրաեմբես գեղեցկաշէնս, եւ ՚ի գլուխ աւագ խորանին կարգ մի կարմիր քար եւ կարգ մի սեաւ. եւ ՚ի սիրտ բեմբին աստղանման փորածու նկարեալ, եւ յարեւմտեան  թեւն եւ առաստաղն կարգ մի սեաւ եւ կարգ մի կարմիր կոճկէն գեղեցիկ  յարմարեալ: Չորս լուսամուտ ՚ի հարաւակողմն, բոլոր եւ մի երկայն, մին աւագ խորանին, գ յարեւմտեան կողմն, մէկ բոլոր եւ երկուսն երկայն, չորս ՚ի կաթողիկէն. երկու խորան աւագ խորանին յաջմէ եւ յահեկէ, յոր քարեայ աստիճանօք ելանեն, երկու այլ ՚ի ներքոյ նոցա, երկու չյարեւմտեան կողմն ` յաջմէ եւ յահեկէ դրանն. երկու այլ ՚ի վերայ նոցա, յոր քարեայ սանդղով ելանեն մետասան աստիճանօք: Եւ աւազան ըստ պատշաճին ՚ի Հս. կողմն մին դուռն յարեւմուտս, մին ՚ի մէջ հին եկեղեցւոյն ՚ի Հս. կողմն, եւ ամենայն խորանաց մէն մի լուսամուտ. եւ սեղան կառուցեալ ՚ի տեղի պատարագի: Իսկ արտաքոյ կողմանէ երկու զարղիչ ՚ի հարաւակողմն գեղեցիկ փորուածոյ, երկու յարեւելից կողմն. եւ ՚ի յարեւելեան թեւն աղիւսաձեւ կարմիր եւ սեաւ քար. եւ ՚ի ներքոյ նորա որպէս կշիռս, լուծն եւ թաթն միաչափ: Եւ ՚ի Հր. կողմն խաչ ՚ի վերայ լուսամտին, եւ յարեւմտեանն նոյնպէս: Սալաթոռքն փորածու նկար, թէ չորս թեւքն թէ չարս փուզէքն ( եզերք ), թէ ներքոյ գտակին: Իսկ զամենայն դոնսն տափակ. եւ պարանոց կաթողիկէին մետասան սիւնք, նոյնպէս գտակն մետասան ելեւէջ. եւ խաչաթոռն նման չորից կերպից կենդանեացն. եւ ՚ի վերայ նորա խաչն աստուածընկալ ՚ի փրկութիւն հոգւոց մերոց: Եւ աւարտեցաւ ՈԿԶ թուին (1217), եւ օրհնեալ անուանեցաւ Ս. Կաթողիկէ. գեղեցիկ եւ զարմացուցիչ տեսողացն, եւ խորան եւ տաճար բնակարան փառաց Որդւոյն Աստուծոյ, յորում պատարագի Քրիստոս գառն Աստուծոյ: Եւ ինքն իշխանն Վաչէ վախճանեալ դնի ՚ի մէջ եկեղեցւոյն, առաջի գրաբեմբին դրան խորանին ՚ի հարաւոյ կողմն, որոյ հանգիստ եւ արքայութիւն պարգեւեսցի ՚ի Քրիստոսէ օրհնելոյն, յաւիտեանս. ամէն »: - Զյիշատակ շինուածոյ իւրոյ վայելչապէս արձանագրեաց ինքն իսկ Վաչէ ` ՚ի հիւսիսակողմն, յորմն ՚ի վերոյ տաճարին, այսու օրինակաւ.

ՈԿԶ. Ի ծագմանէ շնորհացն Աստուծոյ, ի  հիմնարկել եւ ի լուսաւորել եկեղեցեացս գաւառիս Այրարատու ի ձեռն երկուց եղբարց հարազատաց Զաքարիայի եւ Իւանէի, եւ արդարածնունդ զաւակաց նոցա Շահնշահի եւ Աւագի, ես Վաչէ իշխանաց իշխան որդի Սարգսի Վաչուտանց, սիրեցեալ ի սոցանէ մեծաւ պատուով, վասն հաւատարիմ ծառայութեան իմոյ կոչեցայ ի վերակացութիւն գաւառիս, միաբանեցայ հանդերձ զուգակցաւ իմով Մամախաթունաւ սուրբ ուխտիս վանացս Յովհաննու, բազում տրաւք եւ ընծայիւք աւգնական եղաք ի շինութիւն մեծափառ ձեռակերտս. Եւ առաջնորդք սուրբ ուխտիս հաստատեցին յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս յանուն իմ, զտաւն Ղազարու, զամենայն եկեղեցիքս` զհին եւ զնոր, եւ զաւր Խաչգիւտին` Մամախաթունին պատարագել զՔրիստոս, զհին եւ զնոր եկեղեցիքս անխափան մինչեւ ի գալուստ Որդւոյն Աստուծոյ. եւ որք չառնեն դատին ի Քրիստոսէ:

Գրեաթէ ՚ի նմին ամի արձանագրեալ կայ եւ յետագայս ` յաւանդատան տաճարին ` ՚ի բարձու.

ՈԿԵ թուին. Շնորհաւք բարերարին Աստուծոյ ես Վահրամ որդի Եղբայրական եւ զուգակից իմ Թայիկ ի սկիզբն շինութեան եկեղեցւոյս տուաք զամենայն ստացուածս մեր ի ծախ սորա զԴպրավանաց այգին. Եւ առաջնորդք սուրբ ուխտիս սահմանեցին յամենայն ամի շրջագայութեան` երեք աւր ժամ զնոր եկեղեցիքս, զՃրագալոյց, զԶատիկն եւ զԳալուստ Հոգւոյն յանուն մեր պատարագել զՔրիստոս. Ա աւր ինձ, Ա աւր Թայիկանն, մի աւր բոլոր ազգին մերոյ. Կատարիչք գրոյս աւրհնին ի Քրիստոսէ. եւ որք խափանեն զինն եկեղեցիս դատին յԱստուծոյ եւ յամենայն Սրբոց նորա. ամէն:

Յերկոսին եւս զուգաժամանակ արձանքս ` արժանի է  նկատողութեան յիշատակ Հին եւ Նոր, այլ եւ Ինն եկեղեցեաց վանատեղւոյնս. զոր արձան Կոստանդնի կաթողիկոսի Ինն Խորան գրէ, որպէս ընթերցցի ՚ի ստորեւ:

Զժամատունն կամ զգաւիթ եկեղեցւոյն շինեաց որդի եւ պայազատն Վաչէի ` Քուրդ մեծ իշխան, յամին 1250. որպէս գրէ Զաքարիա ՚ի Կոնդակի անդ վանացն, հրաշափառ եւ մեծածախ ինն խոյակօք ՚ի վերայ չորից սեանց, այլեւայլ յօրինուածովք, սեաւ քարիւ եւ զարմանալի լուսանցօք խաչաձեւիւք. եւ ՚ի վերայ տանեացն երկոտասան սիւն, եւ ՚ի վերայ սեանցն զգդակն,  դոնքն բոլոր. եւ ՚ի գլուխ գդակին խաչաթոռն, եւ խաչ երկաթեայ ՚ի վերայ մարդաչափ. եւ ՚ի մէջ սեանցն կախեալ զանգակ զարթուցիչ, եւ աւարտեցաւ ամի մի ՚ի Չ (1251) թուին »: Արձանագրեաց ինքն Քուրդ այսպէս ` ՚ի հիւսիակողման գաւթին.

Յամի ՈՂԹ, ի տէրութեան Շահնշահի որդւոյ մեծին Զաքարիայի ես Քուրդ որդի Վաչէի եւ ամուսին իմ Խորիշահ դուստր Մարծպանա եւ Մամքանայ, խնամաւքն Աստուծոյ հաճոյ եղեալ յայլազգի զաւրացն Նետողաց, զանձն իմ եդի ի վերայ եկեղեցեացն Հայոց. եւ վասն առ Աստուած սիրոյն կրկին հաստատեցաք զմիաբանութիւն մեր առ Սուրբ Կարապետս, եւ եղաք սկիզբն մեծափառ տանս, եւ բազում արդեամբք հասուցաք ի կատար: Եւ սպասաւորք Սրբոյս հաստատեցին ի տարւոջն քսան աւր ժամ. տասն ինձ Քրդիս, եւ տասն Խորիշահին. որչափ կենդանի ենք` տասն Վաչէի եւ տասն Մամախաթունի, եւ յետ ելից մերոց` մեզ. ի Նոր կիւրակէին սկսանին, եւ անպակաս առնեն: Որ խափանէ մեր մեղացն պարտական է: Կատարիչք գրոյս աւրհնին յԱստուծոյ. ամէն:

Ճակատ մեծի արեւմտեան դրան եկեղեցւոյն յանդիման կացուցանէ զնշանաւոր զայս քանդակ պատկերակերպ, վայելուչ մանր եւ նուրբ դրուագօք, զորս արժան էր ճշգրտագոյնս քննել եւ ստորագրել. այլ միայն զուրուագիծս զայս գտաք ՚ի հաւաքման ուրեք ( Կլիմայ Ռուսի ) տեսարանաց եկեղեցեաց Վրաց եւ Հայոց: Իսկ խորհուրդ պատկերիս է առակ Իմաստուն եւ յիմար կուսանացն, յաջմէ եւ յահեկէ Փրկչին, որպէս եւ նշմարիդ:

Յառաջ քան զշինութիւն ժամատանս ` Կոստանդին կաթողիկոս հաստատեաց զեկեղեցին յաթոռ յեպիսկոպոսական ( եթէ չէր եւ յառաջագոյն իբրեւ յաջորդ Ամատունեաց եպիսկոպոսաց ), տուեալ ՚ի թեմ զերկիրն Անբերդու, զորոյ եւ զսահման նշանակէ, այսպէս տալով արձանագրել ՚ի վերայ արեւմտեան դրան տաճարին.

Շնորհաւք բարերարին Աստուծոյ, տէր Կոստանդին կաթուղիկոս Հայոց ի թուին ՈՂԲ յիշխանութեան Շահանշահի որդւոյ Զաքարիայի, եւ ի մերում նահանգիս` Քրդին որդւոյ Վաչէի, միաբանեցայ սուրբ ուխտիս Յաւհաննու, եւ ետու Անբերդու երկիրս սեպհական վիճակ Սուրբ Կարապետիս, եւ յԱպարանուց ընդ որ բաժանի գետն Քասաղ մինչեւ յԱշնակ: Եւ սպասաւորք սորա Մկրտիչ եպիսկոպոս եւ եղբարքս խոստացան կատարել զյիշատակս մեր յետ ելից մեր` երկու քառասունք, զամենայն ի կարգին, եւ սուրբ Կաթուղիկէն ինն խորանաւ` յամենայն ամի պատարագել զՔրիստոս ի տաւնի Տեառնընդառաջին. եթէ ոք յազատաց կամ յիշխանաց հանել ջանայ զվիճակս ի Սուրբ Կարապետէս, անէծս առցեն յԱստուծոյ եւ յերից սուրբ Ժողովոյն, ի սուրբ Գրիգորի Լուսաւորչի աջէս եւ ի մէնջ. ամէն:

Մկրտիչդ եպիսկոպոս ` յանուանէ յիշեալ առաջնորդ, մի է ՚ի ստորագրողաց Շրջաբերականի կաթողիկոսին, զոր եբեր Վարդան մեծ վարդապետն ` սակաւ ամօք յետոյ: Շինողք տեղւոյս իշխանքն Վաչուտեանք ` քանզի ըստ ձեռանէ Զաքարեանց էին, պայազատ սոցին Շահնշահ ` որդի մեծին Զաքարիայ, ետ արձանագրել ՚ի վերայ դրան գաւթին, յամին 1258, յիշելով զտուրս հօր իւրոյ, յորս յաւելոյր ինքն զգեօղն Շալուաշէն.

Ի թուին ՉԷ. Ի կամս Աստուծոյ հզաւրին. Այս իմ հրաման եւ արձան սահմանի Շահնշահի Մանտադորթա Խուցէսի որդւոյ Զաքարիայի Ամիր սպասալարի Հայոց Մեծաց եւ Վրաց, զոր գրեցի (յ)իմ շինած ժամատուն. տուի զգեղն Շալուաշէն ի Սուրբ Կարապետս յիշատակ հոգւոյ իմոյ եւ Խոշաքին եւ յարեւշատութիւն որդւոց մերոց. եւ կրկին հաստատեցի զիմ հաւրն հրամանքն գիրն որ գրած են. եւ ի ժամատունս որ տուեալ էր զգեղն Որդկան եւ զՏաճկամարգն. եւ ազատ էր արարեալ զամենայն հայրենիք սոցա որ ի գաւառիս. եւ հաստատեցի որ աբեղայ որ այրաւղ լինի եւ աղմուկ հանէ, գիշերաւթ չտան առնել. ստացուածն տէրունի լիցի. Արդ եթէ ոք ի թագաւորաց կամ յիշխանաց հանել ջանայ` մեր մեղացն պարտական եղիցի. ամէն:

Հասան որդի եւ պայազատ Քրդին եւ կին նորա Արուս Խաթուն յաւելին ՚ի կալուածս եկեղեցւոյն, յամի 1283, զՎահրամագեղ գիւղ եւ զՂամազանցն, այլովք մասամբք, որպէս ցուցանէ արձան նոցա գրեալ ՚ի հարաւային որմն տաճարին. յորում ժամանակի առաջնորդ էր Տէր Համազասպ, որ յիշի եւ յայլում արձանի ` չորիւք ամօք յառաջ (1279) գրելոյ ՚ի հարաւային որմն գաւթին, ՚ի Վարդան վարդապետէ եւ ՚ի Մխիթարիչէ, որք ետուն ՚ի կալուած զԿոնթեղուտն ( հող ) եւ շինեցին հնձանս մեծածախս, որպէս ասեն: Յիշի նաեւ յամի 1300, յարձանագրի Հեճուպ Դաւթի որդւոյ Հոնայի ` գրելոյ ՚ի տաճարին ՚ի վերոյ աւազանին, որ ետ ՚ի սպասաւոր շինութեան Ձորագեղի ` շինական մի Աւետիս Կոնկիկ անուն: Այլ ոմն պայազատ տոհմին ` Թէոդորոս Չրքին որդի Անբերդցի Քրդին ` թոռին վերոյգրեալ Քրդին, յառաջին կէս ԺԴ դարու յաւել ՚ի կալուածսն հանդ մի ՚ի Սերկեւլի ` հանդերձ սահմանօքն, որպէս արձանագրեալ է առանց թուականի ` ՚ի հարաւային որմն տաճարին, այլ ստուգութեան կարօտի ընթերցուածն: - Քոյր Չրքին Թէոդորի ` Թայիկ ` տուեալ է վանացն զայգին իւր Աթարկենց, արձանագրելով ՚ի վերոյ աւանդատանն: Յաւուրս վերոյիշեալ առաջնորդին Համազասպայ ` Զանխաթուն նուիրէ զկէս այգւոյ իւրոյ որ ՚ի Խութուխթ, որպէս արձանագրէ ՚ի հարաւային որմն տաճարին: Են եւ այլ արձանագիրք անթուականք, որպէս թուի ՚ի ԺԴ դարու գրեալք, զորս կարգեսցուք ՚ի ստորեւ ( Ա-Ե ), յորս նշանակին պէսպէս նուէրք կալուածոց եւ արդեանց նուիրատուացն:

Ի կարգի առաջնորդաց ` յետ Համազասպայ յիշին Վասիլ, յամի 1311, որոյ կայր յիշատակարան ՚ի խաչարձանի. - Ներսէս, ՚ի 1318, ազգական Համազասպայ. սա է հաւանօրէն ներբողեալն յառաջ քան զառաջնորդութիւնն ` ՚ի յիշատակարանի մեծադիր գրոց Սարգսի մեկնութեան Կաթողիկեայ թղթոց ` գրելոց յամս 1317 - 20 ( որ կայ առ մեզ ), եւ տուեալ է գրել նոյն ինքն աստ ՚ի Յովհաննավանս եւ պարգեւեալ այլում եկեղեցւոյ. « Աստանաւր երեւեալ ՚ի շնորհաց Աստուծոյ ճգնաւոր ոմն միայնակեաց աստուածահաճոյ վարուք, պանծացեալ կուսակրաւն կարգաւորութեամբ, ընդդէմ հանապազաւրեան թշնամւոյն հանդիսացեալ ՚ի մանկութենէ, ժիր եւ հպատակ յամենայն աստուածային աւրէնսն. եւ տարաշխարհիկ լինելով յամենայն ամի ՚ի հեռաւոր քաղաքս յաղագս վաճառաշահութեան, եւ զմարմնաւորն առեալ ` հոգեւորին փոխանակէր, Ներսէս անուն. որ եւ մանկունս գնոց ստացեալ ` վարժէր աստուածահաճոյ վարուք, եւ ՚ի չափ հասուցեալ ` տայր յուսումն բանի սպասաւորութեան. եւ այլոց բազմաց կարեկից եւ արդիւնաբար լինէր, յաշխարհականս եւ ՚ի վանականս. եւ զամենայն ժամանակս իւր ` այսպէս անցուցանէր »: Յիշի անդ հարազատ եղբայր նորին Գրիգոր, եւ ծնողք նոցին Շիրինշահ եւ Տաւնիա, եւ « ձեռնասուն հոգեւոր որդեակն իւր Յակոբոս, որ է սպասաւոր բանի ». յիշէ անդ գրիչն Սարկաւագ մոնոզոն ` եւ զերախտաւորս իւր ոմանս, զՀեթում քահանայ որդի Դաւթի եւ Ոսկետիկնոջ, եւ  « զՀայր Թադէոսն զբոկիկ ճգնաւոր Ձագավանեցի », եւ այլն: Վկայէ եւ Զաքարիա պատմիչ բազում գիրս գրել տուեալ Ներսիսի, որք եւ յաւուրս իւր ( ՚ի կէս ԺԷ  դարու ) կային ՚ի վանսն: - Ի կէս ԺԴ դարու (1352) յիշէ Զաքարիա զԱբրահամ առաջնորդ, եւ յարձանագրութեանց ( զորս ոչ ընծայէ ) ասէ ՚ի վերայ հասեալ, եթէ յաւուրս նորա ուղիղ կանոնօք վարէին միաբանքն, զամենայն ինչ հասարակաց ունելով եւ ոչ առանձինն: - Զկնի սորա գրեաթէ դար մի ողջոյն ոչ յիշին առաջնորդք վանացս, այլ յամի 1425 արձանագրէ ՚ի գաւթին Զաքարիա ոմն թողռն Գամրիկէլի եւ պարգեւէ վանիցն զՄօղնի գիւղ. եւ յամի 1427 Սիմէոն վարդապետ ընծայէ զՅայսմաւուրս իւր, արձանագրելով նոցա յորմն խորանին:

Զկիսով ԺԵ դարու յիշի Կարապետ առաջնորդ յաւուրս հաստատութեան կաթողիկոսական աթոռոյն յԷջմիածին (1441), որում աթոռակալ հաստատեցաւ լինել յայնմհետէ վանահայրն Յովհաննավանից. այլ ձեռներէց գտեալ յաջորդ նորա Գաբրիէլ վարդապետ ` միաբանեցաւ ՚ի փոխել զկաթողիկոսն Կիրակոս եւ կարգել զԳրիգոր Մակուեցի: Սա ճարտար էր ՚ի գրչութիւն, եւ բազում եկեղեցական մատեանք գտանին ձեռագիրք իւր. եւ որպէս երեւի ՚ի յիշատակարանաց ` փոյթ մեծ էր յայնժամ ՚ի հայթհայթանս այնպիսի գրոց: Սակաւ ամօք զկնի (1464) յիշատակի Մահդասի Սամուէլ ոմն գրասէր, որ ընծայեաց վանիցն Բնամաշտոց մի հաւաքեալ խնամօք Ներսիսի ուրումն վարդապետի, եւ վայելողքն կոչին, « Տէր Կարապետ, Տէր Ստեփանոս, Տէր Մկրտիչ, Տէր Յովհաննէս, Տէր Գաբրիէլ, Տէր Մելքիսեդեկ եւ Տէր Գալուստ, Կարապետ եւ Խաչատուր եւ Սարգիս »: Յիշատակի յայսմ մատենի համառօտիւ նորոգութիւն եկեղեցւոյն. « Սուրբ Կարապետն որ նոր շինեցաւ Թվ. ՋԻԵ », 1476. այլուր ամաւ կանխէ. « Սուրբ Կարապետին վերջին շինումն Թվ. ՋԻԴ. », 1475: - Յետ սորա յընթացս ժամանակի դարու միոյ ոչ յիշին ստոյգ թուականաւ առաջնորդք, յետոյ ըստ համարման Զաքարիայ ` կարգին, Գրիգոր Բջնեցի, որ եւ առաջնորդ Բջնոյ, եւ սա բազում գիրս տայ գրել եւ ինքն իսկ գրէ. - Խաչատուր Քասաղեցի Ալթի ղօլաճ ( վերականգնեաց ), որ շինեաց ՚ի գեղջ իւրում եւ ընծայեաց վանացն երկուս ձիթահանս եւ ջաղացս մի Խրխընճան անուն: - Նահապետ Նգացի, որ եւ Սաղմոսավանից էր առաջնորդ, եւ եդ անդ բազում գիրս: - Միքայէլ, Գրիգոր Կարբեղի. առ սոքօք յամի 1584 Դօվլաթ բէկ ոմն ընծայէ վանացն հող, արձանագրելով ՚ի գաւթին: - Մատթէոս արքեպիսկոպոս, որդի Ոնոփրիոսի, « այր խոհեմ եւ երկիւղած », ըստ Զաքարիայ, յամի 1592, որ ետ նորոգել զվերոյիշեալ Մաշտոց գիրս, ընդ Հովանեաւ Ս. Աստուածածնին եւ Ս. Կարապետին. եւ կանգնեաց խաչ մի ՚ի գաւիթ եկեղեցւոյն. յիշին առ նովաւ «Վանից միաբանքն Տէր Յովհաննէսն, Տէր Աւետիս ժամարարն, Ովասաբ քահանայն, միակեց Իփակն, Խաչատուր ճորտն, որ բազում աշխատէին ՚ի դրան Ս. Կարապետին», եւ Յովհան կազմող գրոցն: - Ղուկաս Յովհաննավանեցի, որ եւ Տեղերոյ եւ Վժունայ առաջնորդ կոչի, յելս ԺԶ դարու: Իսկ ՚ի սկիզբն ԺԷ ին, յամին 1609 միաբանեալ հայրենակիցք նորին ` Շահվէլի, Զաքարէ, Միրզէ, Ամրում, Քէչի, Զաքարի տղայ Միրզէ, Աւետիս, Հուրու տղայ Հանէս, Ղոչի եւ Մկրտիչ, ընծայեն վանացն « զԴիլանճու Ամրումի այգին », եւ սպասաւորք ուխտին խոստանան նոցա » Բ ժամ ՚ի տօնի Վարդավառին եւ Ս. Խաչին »: - Յովասափ ՚ի 1616, որ թուի վերոյիշեալն ( յամի 1592), բնիկ Յովհաննավանեցի ՚ի Սեթեանց տոհմէ: - Յովհաննէս Կարբեցի մականուն Գայլ, հմուտ տօմարական արուեստի եւ ճարտար ՚ի գործ: - Առ սոքօք բազում անցք անցին ընդ գաւառս Այրարատայ, յաւուրս Շահաբասայ, ՚ի մարտս Օսմանեանց եւ Պարսից, որոց կուսակալ գոլով Թահմազ ` յետ հօր իւրոյ ( Ամիրգունայ ), էառ եւ ՚ի գեղջէ Յովհաննավանից արս ` կորովիս ՚ի զինուորութիւն. այլ ՚ի խռովութեան ժամանակի հէնք ( Ջալալիք ) յՕսմանեանց կողմանէ ընդ այլսն յաւարի առին եւ եւ զՅովհաննավանս: - Ղուկաս վարդապետ գիտնական (1629), զոր կարգեաց Մովսէս կաթողիկոս, ընդ նմին եւ դպրոց հաստատեաց ՚ի Յովհաննավանս, զոր եւ յաջորդ նորա Փիլիպպոս կաթողիկոս խնամով զարգացոյց: - Զաքարիա Վաղարշապատեցի մեծահամբաւ վարդապետ (1637), որ նորոգեաց վերստին զեկեղեցին եւ զվանսն, որպէս գրէ ինքնին ՚ի յիշատակարանի ուրեմն. « Յուսացեալ ՚ի յուսալին ամենից յԱմենասուրբ Երրորդութիւնն, որ ետ կարողութիւն նորոգել զսուրբ տաճարքս զայսոսիկ աստուածաբնակք, որ եւ ամենայն զարդիւք շնորհօքն Քրիստոսի զարդարեցի զսուրբ եկեղեցիքս, ամենայն գոյականօք ` շարժուն եւ անշարժուն, հոգեւոր եւ մարմնաւոր շքեղութեամբ »: Իսկ աշակերտ նորա համանուն ` Սարկաւագն ` ներբողելով եւս գրէ յերկարօրէն. « Շինեաց ՚ի մէջ հին պարսպին ՚ի հարաւոյ կողմն եկեղեցւոյն, զտնտեստունն, զսեղանատունն, զխցերն եւ զհոյակապ աղիւսաշէն հրուանդանքն. եւ ժողովեաց բազում անասունս … եւ զհողս եւ զայգիս, զվեց ստակ մուլք Յովհաննավանուց, Զ ստակ մուլք Որդկանայ, Ա ստակ եւ կէս Սերկեւիլոյ, Ա ստակ Փարպի, եւ Ա ստակ Բրնձաղաց … նաեւ ժողովեաց զբազում գրեանս, եւ ստացաւ բազում աշակերտս, որ եւ ես տրուպ Զաքէոս ընդ նոսա. հաստատեաց եւ դպրատունս, եւ զնուաստութիւն իմ կարգեաց ուսուցիչ մանկանցն: Եւ եբեր Ջուղայեցի Սիմէոնի վարդապետն, որ ուսոյց մեզ արհեստ արտաքնոց. եւ Իլովացի Նիկողայոս վարդապետն բերեալ, որ ուսոյց զերաժշտութիւնն. եւ այլ ամենայն բարեկարգութիւն եմոյծ նա անդ, ( եւ այլն ) … Եւ ՚ի թուին ՌՂԵ (1646) տարեալ զձեռնասուն աշակերտն իւր Յովհաննէս վարդապետ Կարբեցի. ետ ձեռնադրել եպիսկոպոս եւ կարգեաց ՚ի տեղի իւր, եւ ինքն գնաց յերկիրն Պարսից … եւ դարձաւ անդրէն ՚ի ՌՂԷ թուին. եւ ՚ի ՌՃ (1651) ձեռն էարկ ՚ի նորոգել զեկեղեցիսն, եւ զբազում քարահատս բերեալ, եւ վեց ամիսն աւարտեցաւ չորեսին եկեղեցիսնր ». յետոյ գնացեալ յԷջմիածին, անդ վախճանի (1659): Սակաւ ամսօք յառաջ քան զվախճանելն կտակօրէն գրէր ( ՚ի 1 յունիսի ) եւ թողոյր զամենայն ինչս իւր ` վանացն զոր ուղղեաց եւ նորոգեաց. « Ես իմ կամօքս եւ սրտի յօժարութեամբն եւ իմ հիւսն ըռըզովս, զիմ զայլք ամենայն ետու Սուրբ Կարապետի լոյս գերեզմանին վախմ եւ Սուրբ Կաթուղիկէին. ՚ի յեկեղեցւոյ գլխի խաչէն հետ, թէ ոսկեղէն, թէ արծաթեղէն, թէ գիրք, թէ աւետարան … մինչեւ ցմէկ թուղթ … թէ զարբաֆեղէն, թէ ապրիշիմեղէն, թէ բրդեղէն, թէ պղնձեղէն, թէ երկաթեղէն, թէ շինի, թէ փայտեղէն, թէ ձի, թէ ջորի, թէ գոմէշ, ելն, կով, ոչխար, թէ շարժուն եւ թէ անշարժուն … մինչեւ ց՚աւել եւ սընտուակալն եւս »: Յիշէ ՚ի նմին բանի. « Եւ զերաշտաւոր սրբոյ Կարապետին ` զծերունի Տէր Պետրոսն, եւ զծերունի Տէր Թումայն … եւ զօրիորդ մանկունսն զտէր Յովհաննէս եւ զտէր Յովհաննէսն, զՓոքրիկ տէր Գրիգորն, եւ զտէր Ղազարն, նաեւ զսարկաւագունսն ` Զաքարիայն ( Պատմիչն ), զտէր Պետրոսն, եւ զՎարդանն, եւ զժրաջան մշակն երախտաւոր բազմամեայ Առրահամն ` աղօթասէր կենդանի նահատակն. զի քսան եւ վեց ամ է որ աստ ՚ի դրան Սրբոցս աշխատի անխոնջելի երկամբք, եւ զմիաբանիսց բովանդակ վարեւցան եւ արտորայքն ` անձամբ իւրով ՚ի հասլ ածեալ ` ժողովէ զցորեան առատապէս »: Սակաւուք յառաջ յիշէր եւ զքեռին իւր « զԿարապետ եպիսկոպոսն, զՅովհաննէս Պարոնտէրն ( զԿարբեցին ` զյաջորդ իւր ), հայրապետ Մկրտիչն, քաղցրիկ եւ քաղցրաձայն Բոաղտիկն, Դռնապան Ղազարն » -: « Իսկ Յովհաննէս վարդապետ որ էր փոխանորդ նորա ( զատ ՚ի շինութեանց Անապատին Սերկեւիլոյ ), բազմացոյց զմիաբանսն աւելի քան զքառասուն արք, ամենեքեան միասիրտ եւ միակամ էին. այլ եւ շինեաց գաւիթ մի ՚ի վերայ Տապանատանն յարեւմտեան կողմն կից ընդ մեծ գաւթին ՚ի Հս. կողմն, կոփածու վիմօք. եւ մինչչեւ էր եղեալ աւարտ ` կարգեաց ՚ի տեղի իւր զՍարգիս վարդապետն ` որ էր ձեռնասուն աշակերտ իւր ՚ի ՌՃԻՐ թուին (1679), եւ ինքն վախճանեալ … եդաւ ՚ի գաւիթն զոր ինքն շինեաց »: - Յաջորդն նորա Սարգիս յետ հալածանաց ՚ի հակառակորդաց ` ձեռնադրի եպիսկոպոս յամի 1682: - Առ սովաւ եկեալ ՚ի տեսութիւն այրարատեան կողմանցս ` հանդիպեցաւ եւ վանացս բանասէրն Երեմիա Չէլէպի ` եղբայր երանելւոյ նահատակին Տեառն Կոմիտասայ, եւ գրէր.

« Էր ընդ իմ եւ որրդին իմ որ Մաղաքիա անուանեալ,

« Զաստուածաշունչ ծաղկէն սուրբ Յովհաննավանքս հռչակեալ »:

- Դարձեալ, առ սովաւ ` աւանդող յոլովագոյն մասին յիշատակացս այսոցիկ ` գրէր աստէն, Զակքէոս կամ Զաքարիա Սարկաւագ Քանաքեռցի, որդի Մկրտիչ, վեցերորդ ՚ի Ղապոյէ ազատորդւոյ Վրաց ` պատանդ առաքելոյ ՚ի վանսն, երեքտասանամեայ եկեալ այսր, յամի 1640, աշակերտեալ Զաքարիայի Վաղարշապատեցւոյ եւ ձեռնադրեալ սարկաւագ, ոչ յառաջեաց ՚ի բարձրագոյն աստիճան ` վասն ստիցն կաղութեան: Երախտապարտ յոյժ գտանի սա քան զյոգունս ՚ի գրչաց եւ պատմչաց, պատմագրութեամբ ժամանակին ցամն 1688, իբր շարայարութիւն գրելոցն յԱռաքելէ վարդապետէ Դավրիժեցւոյ, յորմէ բազում ինչ հարցանէր եւ հմտանայր. եւ առաւել եւս վասն մանրակրկիտ քննութեանցն զՅովհաննավանից, ուր եկաց իբրեւ ամս յիսուն, եւ ՚ի գրոց եւ յարձանաց, եւ ՚ի գիտնոց եւ ՚ի տգիտաց ` հարցուփորձ արարեալ տեղեկացաւ եւ գրեաց յամի 1686 զԿոնդակ Վանացն, աւանդելով զկարգ առաջնորդացն, ընդօրինակելով զարձանագիրս եկեղեցեացն եւ զոմանս ՚ի մահարձանաց, եւ ստորագրելով զորպէսն տաճարացն եւ զկարուածս նոցին: Այսու մասամբ արժանի գտանի դասակցութեան Ստեփանոսի Օրպելեանց ` պատմչի տանն Սիւնեաց եւ Տաթեւոյ վանաց:

Յետ յիշատակելոցն ՚ի Զաքարիայ ` առաջնորդս վանացն գտանեմք յամի 1708, զԳրիգոր վարդապետ, եւ հուսկ զՅակովբ վարդապետ յամի 1734, որ « հրաւիրեաց զՎեհն ( Աբրահամ Բ ընդ յաջորդի նորա Գ Աբրահամու ) վասն օծման նորաշէն խորանին եւ սեղանոյն ` որ էր նորոգեալ ՚ի հիւսիսակողմն մեծի տաճարին, ՚ի վերայ սրբոյ գերեզմանին Սրբոյ Կարապետին, որ էր շինեալ եւ նա ՚ի սրբոյն Գրիգորէ մեր Լուսաւորչին, եւ ամփոփեալ անդ մասանց եւ նշխարաց սրբոյ Ամլորդւոյն. որ մեծաւ հանդիսիւ օծեցաք զսուրբ սեղանն ՚ի միասին »: Սոյն ինքն պատմիչ դիպացս Աբրահամ Գ ` յետ երկուց ամաց, ասէ. « Յոյժ խօթացեալ կայի վասն չարաչար տենդիս ` ՚ի Յովհաննավանքն, ՚ի վերայ շինութեան ». յորում ժամանակի եհաս նմա հրաւէր յԻպրահիմ խանէ յեղբօրէ Շահին ՚ի Դավրէժ: Յառաջ քան զՅակովբ ` յամի 1718 յիշի Մեսրովպ վարդապետ Յովհաննավանեցի, որ ետ անդ ընդօրինակել մաշտոց մի, այլ չասի լինել առաջնորդ տեղւոյն: Յետ այսորիկ ոչ գտանեմ ՚ի գիրս յիշատակ զՅովհաննավանաց, բայց մինչեւ ցվերջ կոյս անցեալ դարու փոքր ՚ի շատէ շէն եւ բնակեալ էր. ՚ի սկզբան մերոյ դարուս լքաւ ամայացաւ եւ խանգարեցան բնակարանքն. իսկ եկեղեցին ` թէպէտ կանգուն ` այլ խարխալեալ եւ թօթափեալ ՚ի քարանց, ընդ որս եւ ՚ի յոլովից արձանաց, զորս ըստ օրինակութեան պատմչին Զաքարիայ գաղափարաեցաք:

Արդ ըստ յիշատակաց Զաքարիայ Սարկաւագի եւ այլոց ` այս է կարգ է ծանօթ վանահարց եւ առաջնորդաց վիճակին Յովհաննավանից.

Սիւղոս                                                                                               ՚ի սկիզբն Դ դարու.

Ղազար Փարպեցի                                                                 ՚ի վերջ Ե դարու.

Յովհաննէս աշակերտ նորա                                       յելս Ե դարու.

Ա. Ա. որդի այրւոյն                                                                ՚ի սկիզբն Զ դարու.

Աշոտ Դունացի,                                                                                          յիշեալ յամի 573.

Բաբիւլաս                                                                                        ՚ի սկիզբն Է դարու.

Յովհաննէս                                                                                   ՚ի կէս Ը դարու.

Մխիթար,                                                                                         յիշեալ յամի 993.

Խաչիկ                                                                                                 1171

Մկրտիչ եպիսկոպոս                                                           ՚ի կէս ԺԳ դարու.

Համազասպ                                                                                   1279

Վասիլ                                                                                                  1311

Ներսէս                                                                                              1318

Աբրահամ                                                                                        1352

Կարապետ                                                                                     1441

Գաբրիէլ                                                                                            1443

Գրիգոր Բջնեցի                                                                      

Խաչատուր Քասաղեցի

Նահապետ Նգացի

Միքայէլ

Գրիգոր Կարբեցի                                                                  1584

Մատթէոս                                                                                        Դ 1592

Ղուկաս Յովհանավանեցի                                            յելս ԺԶ դարու.

Յովասափ Սեթեանց                                                           1616

Յովհաննէս Գայլ Կարբեցի

Ղուկաս Գիտնական                                                            1629

Զաքարիա Վաղարշապատեցի                                                   1637 Դ 1639

Յովհաննէս Կարբեցի                                                        1639 Դ 1679

Սարգիս                                                                                            1679 - 93

Գրիգոր                                                                                             1708

Յակովբ                                                                                             1734

Ի բանից ինչ Զաքարիայ պատմչի գուշակի Տապանատուն մեծ ունել վանացս եւ բազում մահարձանս, յորոց յիշէ զոմանս, այլ երկուս եւ երիս միայն արձանագիրս ընծայէ. յորս միանգամայն նշանաւոր եւ գեղեցիկ եւ երիցագոյն գրեաթէ ամենայն արձանագրութեանց տեղւոյս, թէ եւ անթուական ( այլ յայտ է թէ յելս ԺԲ դարու կամ ՚ի սկիզբն ԺԳ ին ), յետագայս է, ՚ի վերայ Մատուսի Խաչին, որպէս գրէ Զաքարիա, եւ թուի ինձ լինել շիրիմ մատրանաձեւ խաչվիմաւ մեծաւ.

Զաստուածաբնակս զայս խորանս եւ զխաչս տէրունական ես Նանայս դուստր մեծ հազարապետին Սարգսի որդւոյ Զաքարէի որդւոյ Աւագ Սարգսի կանգնեցի ի վերայ նորակերտ վարդապետիս Մարգարէի, որ ի սկիզբն աշակերտութեան իւրոյ որդիացաւ ինձ, եւ առաւել եղեւ քան զծնունդ յորովայնի, եւ հոգայր զաւդուտն հոգւոյ իմոյ. եւ իմ տեսեալ զյաւժարուծիւն սրտի նորա անկայ ի շինութիւն պարսպին, նորա առաջնորդութեամբ. եւ մինչ նա յայս բարւոյ գործոյս վերակացութեան էր` մերձեցաւ կատարած կենաց նորա եւ ի հող էջ մանկահասակ, եւ մեզ սուգ անմխիթար եղեւ փոխումն նորա. եւ ես Նանայս աղէխարշեալ զայս գտի հնար սփոփանաց անձին իմոյ, զփոքր յիշատակս զայս ի գիրս նորա հաստատել, զի անմոռանալի լիցի առաջի Աստուծոյ յիշատակ նորա եւ անջախճան առ ի սէր որդիութեան նորա. Արդ ով մանկունք նոր Սիովնի, սիրով ցաւակցութեամբ յիշեսջիք զտարաժամն փոխեցեալն զամենաշնորհն զՄարգարէ. զի պայծառ եւ զուարթ երեսաւք տեսցէ զՔրիստոս. եւ մերս անշարժ մնասցէ միաբանութիւն ի դուռն Սուրբ Կարապետիս եւ ի հանդերձեալն առաջի Աստուծոյ:

Դիւցազնացելոյն յետ բարձման թագաւորութեանց Հայոց ՚ի Մեծ Հայս ` Սարգսի Սպասալարի, հորամոյն դուստր է դիւցազնուհի ` մեծաոգիս այս Նանա, որոյ եւ յայլում խոժոռագեղ եւ վսեմական վայրի, ՚ի վերայ սահանահոս ալեաց Ձորագետոյն, գերագոյն եւս յիշատակ անմոռանալի լարեալ է. յարգահատանս կսկծագոյն եւս աղէխարշելոյ սրտին, զԱւագ կամուրջն միակամար, նշանակ անվախճան սիրոյ վաղամեռիկ ամուսնոյ իւրոյ Աբասայ թագաւորին Տաւուշոյ յԱզնուահայս: Երկրորդ  արձան  ՚ի հարաւային որմն տապանատանն.

Ես Աշոտ որդի Երծաթայ տարաժամ ելայ յաշխարհէ. տուի զիմ այգին ի Սուրբ Կարապետս եւ սոքա խոստացան ի տարին Դ պատարագ. Բ ինձ, Ա իմ հաւրն, Ա մաւրն, եւ ես Ռուզուքան մայր Աշոտոյ իմ հայրենիք թէ ինչք տուի Սուրբ Կարապետիս յետ ելից իմ. Կատարողքն  աւրհնին  յԱստուծոյ: Ի խաչվիմի արձանագրեալ էր եւ յիշատակ Վասլի առաջնորդի, յամի 1311.

զՎասիլ հայր Յովհաննու վանից` առաջնորդ Շիրակայ եւ ամենայն Անբերդու` յիշեցէք ի Քրիստոս. Թուին ՉԿ: Կայր եւ տապանագիր Խաչկայ վանացերիցու ՚ի խաչվիմի յամի 1771, զոր չէ ընդօրինակեալ Զաքարիա, այլ յիշէ միայն, որպէս եւ զայլս ուրեք ուրեք: - Գոյ եւ յեկեղեցւոջն  առ դրն մատրանն ` որ ՚ի Լուսաւորչէ ասի հիմնարկեալ, տապան Յովհաննու Կարբեցւոյն, այսու արձանագրութեամբ:

Այս է տապան գերեզմանի

Կարբեցի Օվան սուրբ վարդապետին,

Որ վախճանեցաւ ՌՃ թուին:

Միոյ ՚ի խաչաքանդակ մահարձանաց անտի Յովհաննավանից է հաւանօրէն եւ պատկերեալս այս ( Թիւ 68), որ որպէս թուի ` բարձեալ ՚ի բնիկ տեղւոջէ ուր կանգնեալն էր ` եւ ագուցեալ ՚ի կամարակապդ, եւ ունի վերնագիր համառօտ եւ ազդու ՚ի վերայն, որպէս երեւիդ:

Գլխաւոր պատճառ պայծառութեան եւ հռչակի Յովհաննավանից անդստին ՚ի սկզբանէ ` նշխարաց սրբոց վկայիցն հանգիստն էր, յորս առաջին Ս. Կարապետին, որպէս եւ արձանքն ծանուցին լիովին. եւ Վանանդեցին Թովմաս ՚ի տաղերգութեան Ուխտատեղեաց ` յիշէ զայն, եւ զայլս եւս.

« Յովհանավանք եղեն հասեալ,

ԶԿարապետին նշխարք տեսեալ,

Այլ եւ Ճկոյթ Մատթէոսեան

Աւետարանչին մարդեղութեան »:

Երկրորդ պանծալի նշխար վկայական, ըստ աւանդութեան, էր մարմին Ս. Գէորգայ Զօրավարի, բերեալ ՚ի Կապպադովկիոյ ՚ի ձեռն Մեծին Ներսիսի, եւ դնելով աստ արարեալ ուխտատեղի ախտաժետաց, ուրկաց եւ նմանեաց. այլ յետ բարձման թագաւորութեանց Հայոց եւ ՚ի նուաճել Վրաց զկողմանքս, ըստ խնդրոյ  թագաւորի նոցին ( միոյ ՚ի Դաւթեանց )  պայմանաւ առաքեցան նշխարքն ՚ի Տփղիս ՚ի բժշկութիւն որդւոյ նորա Բեժոյ, եւ փոխանակ առան ՚ի պատանդ երկոտասան ( կամ առաւել ) ազատորդիք Վրաց, մինչչեւ հասեալ նշխարացն ` մեռաւ մանուկն, եւ հայրն տրտմեալ ` ՚ի բաց արձակեաց զբերողսն, եւ զնշխարսն  առաքեաց ՚ի Կածարէթ, վասն որոյ եւ պատանդքն արգելեալ  մնացին ՚ի Հայս եւ ազգախառնեացն ընդ մերազնեայս. յորոց ` որպէս յիշեցաքս, սերեալ էր պատմիչ իրացս Զաքարիա: Բայց մասն ինչ ՚ի նշխարացն մնայր  ՚ի վանսն, եւ զի ՚ի յաճախել  անդր խուռն բազմութեան ուխտաւորաց աղմուկ լինէր եւ վըտանդ վասն դժուարագնաց  քարուտ երկրին, փոխադրեցան անտի ՚ի Մողնի, ուր եւ տեսցուք ՚ի մօտոյ: Միւս եւս շնորհ եւ ճոխութիւն Յովհաննավանից  էր հաւաքումն գրենոյ, որպէս եցոյց եւ բանս զառաջնորդաց  տեղւոյս, որոց ոմանց իսկագիր իսկ են մատեանք, եւ  այլք ժողովեալ ուստեք ուստեք, եւ կային մինչեւ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու. յորում ՚ի ժամանակի պատերազմաց  Պարսից եւ Օսմանեանց ` բռնագոյն քան զնոսա գտեալ  Ճէլալի անուանեալ հինից Թուրքաց, յասպատակելն  եւ յԱյրարատեան գաւառս ` եկին ոմանք եւ ՚ի Յովհաննավանս. « յորոց տեսլենէ  բնակիչք վանիցն ամենեքեան  փախեան. բայց զտկար եւ զհիւանդ աբեղայ մի կալան, եւ խնդրէին ցուցանել դարան եւ պահարան, եւ  յաւուրս երիս կախեալ զաբեղայն ծեծէին … եւ չարաչար տանջէին. նա անճար մնացեալ եցոյց նոցա զդարանն եւ մտեալ ՚ի ներքո ՚ի դարանն ` կողոպտեալ  յափշտակեցին զամենայն ինչսն. եւ զկնի զաբեղայն եւս  սպանին եւ արկին ՚ի խոր մի վանիցն. եւ անտի ՚ի դարանէն հանին բազում ինչս, եթէ չորեղէն, եթէ պղընձեղէն, եթէ անօթք, խաչ, սկիհ, շուրջառ եւ բուրվառ, եւ Գրեանք որք էին ամենեքեան պատուական գրեանք  վարդապետականք: Այլ եւ էին ՚ի դարանի աստ սըրբութիւնք  վանիցն, որ էր Վարշամակ երեսացն  Քրիստոսի, եւ մասն ինչ ՚ի Փուշ Պսակեն Քրիստոսի, եւ Աջ սրբոյն Ստեփանոսի  Նախավկային, եւ այլ եւս սրբութիւնք եւ սուրբ նշանք: Զորս առեալ զամենեսեան Ջալալիքն եւ տարեալ կորուսին, եւ զանուն գլխաւորի սոցա Արդուռզմար Մուսալիմ ասէին. » Բայց եւ յետ ասպատակիս  ջանք կաթողիկոսացն  Մովսիսի եւ Փիլիպպոսի եւ երկոցունց  Զաքարեանց, դարձեալ հաւաքեցին ոչ սակաւ գիրս վասն աշակերտաց եւ գրասիրաց, որպէս յիշէ բազում անգամ Սարկաւագն պատմիչ, օգտեալ ՚ի նոցուն. եւ ինքն իսկ գրիչ. որոյ ընդօրինակեալ  մատեանք գտանին յԷջմիածին եւ այլուր. ՚ի միում ( որ առ մեզ ) եւ է Ճաշոց գիրք հնագիր ` նորոգեալ ինքեան ձեռամբ, յամի 1670 գրէ այսպէս ` յայլեւայլ լեզուս զանուն Աստուծոյ կրկնելով, ( Թիւ 69):

Այսպիսւոյ մեծի եւ հռչակաւոր վանաց ` հարկ էր մեծաթեմ լինել եւ շատահարուստ. եւ տեսաք զի անդստին ՚ի Ժ դարէ ` ՚ի Քասաղ գետոյ մինչեւ ցԱխուրեան ` թեմ սահմանեցաւ Յովհաննավանից, եւ Կոստանդին կաթողիկոս ՚ի կէս ԺԳ դարու ետ նմա զգաւառն Անբերդու, եւ յետոյ առաջնորդ տեղւոյն կոչէր յանուն սորին եւ Շիրակայ. եւ եւս յետոյ ` յանուն Կարբոյ, զի սա եղեւ շինագլուխ կողմանցս. եւ ՚ի նմին վիճակի էին յոլովք ՚ի կալուածոցն, որոց գլխաւոր երկոքին գեօղքն, բնիկն Յովհաննավանք, յորում բնակեն այժմիկ իբր 30 տուն Հայք, եւ Որդկան գիւղ (161). այլ եւ այլ այգիք յանուանէ յիշեալք ՚ի Զաքարիայէ, ՚ի Կարբի, ՚ի Յովհաննավանս, ՚ի Սերկեւլի, յՈւշի, ՚ի Փարպի, յորս եւ Բրնձահան մի եւ երեք ձիթհանք, հանդերձ այլովք: Եւ  յառաջ քան զդար մի ` Սիմէոն կաթողիկոս գրէր ՚ի Ջամբռն վասն վանացս, եթէ « ունի վիճակս զԿարփի, զիւր փոքր գիւղն ( Յովհաննավանք ), զՓարպի, ու զկէսն Շարապխանայ կոչեցեալ նահանգին … այլ եւ զՂօթուրպուլաղ կոչեցեալ »: Եւ յաւելու, զի հասք Շիրակայ եւ Ապարանից ` խառն հասոյթք եւ վայելք էին Յովհաննավանից, Սաղմոսավանից եւ Մարմաշինու. եւ այս արդարացուցանէ զհին գրուած կոնդակին Սանահնի վանից ՚ի Ժ դարու, եթէ վիճակեալ թեմք երկուց վանացն ` Յովհաննու եւ Մարմաշինու « ՚ի միասին լիցին, եւ մի ' հարստահարեսցեն զմիմեանս. ՚ի գետոյն Քասաղայ մինչեւ ցդուռն Կարուց եւ Ծաղկոցաց. եւ Հայրն Յովհաննու վանից իշխող լիցի Մարմաշինու »:

Ի փոքուէ գեղջէ աստի Յովհաննավանից ընծայեցան առաջնորդք ոմանք եւ միաբանք ուխտին, նախայիշեալք. եւ յառաջ քան զնոսա յնշն ՚ի ԺԴ դարու « Կարապետ Յովհաննավանից յազգէ Գնծկանն », մի ՚ի Միաբանող անուանեալ եղբարց ժամանակին: