Այրարատ

31. ՄԺՆԿԵՐՏ. Ս. ԽԱՉ. ԻԶՆՈՑ

Մժնկերտ ( Միճինկիրտ ըստ Թուրքաց, ) որ թուի անշուշտ կրել զանուն Մաժանայ ուրումն, եւ հաւանօրէն զքրմապետին ` զորդւոյ Բ Արտաշիսի, որ եւ եղբարբքն հանդերձ յիշատակի ՚ի պատմութենէ ՚ի կողմանս Բասենոյ: Բերդաւան է մերձ ՚ի ստորոտս մայրեւոր լերանց Մեծրաց, ՚ի կիցս երկուց քարակոշկոռ ձորակաց, ՚ի խորշ մի արեւմտայնոյն, յորոց իջեալ ուղիւք եւ խառնեալ ` գործեն զգետակն Զեկայ, ըստ հաւանութեան այսպէս կոչեցեալ յանուն նախայիշեալ Զեկ գեղջ, որ եւ այսու գուշակի ՚ի հնումն քաջանշան ինչ շէն լինել: Մժնկերտ նուազեալ է այժմ ՚ի բնակութենէ եւ անշուք շինութեամբ. ոչ յիշի ՚ի հին պատմութիւնս, այլ յայտ է թէ էր նշանաւոր եւ իշխանական տեղի ամուր, որպէս զի յելս ԺԲ դարու զաշխարհակալութիւն հարազատացն Զաքարէի եւ Իւանէի ` ՚ի Բարկուշատայ մինչեւ ցայս վայր ` ՚ի Մժնկերտ ` ձգէ Պատմիչն. եւ ՚ի սկիզբն ԺԴ դարու (1307) ՚ի ժողովի Սսոյ բազմի եւ եպիսկոպոս Մժնկերտոյ Կիրակոս անուն, բայց ոչ նախորդ եւ ոչ յաջորդ յիշի նորա: - Բերդն այժմ աւեր է, եւ մեծամեծ կոփածոյ քարինքն թաւալեալ դնին ՚ի բարձու երկայնանիստ քարալերին, ՚ի գլուխ կցուածի երկոցուն ձորակացն: Շէն բարգաւաճ եւ բազմամարդ ետես զտեղին Ճեմելլի իտալացի ուղեւոր յամի 1694. նա եւ ՚ի սկիզբն դարուս եւ յառաջ քան զառաջին պատերամն Թուրքաց եւ Ռուսաց ` էին ՚ի նմա աւելի քան զ '500 երդումարդ, որք ցրուեցան եւ գաղթեցին, որպէս զի երկու ամաւ յետոյ յանցանելն ընդ այն Սմիտհայ քարոզյի ` 35 տունք միայն համարէին. կրկին անգամ յաւեր եւ յաւար մատնեցաւ Մժնկերտ ՚ի յետնում պատերազմի 1877 ամին: Այժմ Ստորին կոչի տեղիս այս, զի գեօղ մի եւս նորաբնակ ` կոչեցաւ Վերին Մժնկերտ, ՚ի հիւսիսոյ կուսէ հնոյն, ՚ի բաժնի Ռուսաց: - Մերձ է ՚ի սա Շիր Ահմէտ գիւղ փոքրիկ:

Ի զառիվայր քարաժեռին Մժնկերտոյ կան երեք կամ չորք անջատ մեծամեծ կոշկոռք վիմաց, իբր 25' ՚ի բարձրութիւն եւ 20' ՚ի լայնն եւ յերկայն, փորեալք եւ տաշեալք ՚ի մատրունս հանդերձ սեղանօքն: Սոքա թուին յիշեալքն յԻնճնճեանէ ՚ի Ս. Խաչ լերին: Են եւ առ աւանաւն աւերակք եկեղեցւոյ եւ գերեզմանք խոյաձեւք. եւ հուպ ՚ի գագաթն լերինն Եազըլը դաշ ( Արձանագրեալ վէմ ), աւերակ տեղի, ուր եւ բերբուկք հին եկեղեցւոյ:

Լեառնս այս Ս. Խաչ, որձքար գմբեթաձեւ իբրեւ 9000' բարձր, Սարուճա կոչեցեալ ՚ի Քրդաց, ամբառնայ յարեւելից հարաւոյ Մժնկերտի իբրեւ մի ՚ի յետին ոստոց լերանցն Մեծրաց. յորում, ասէ Ինճիճեան, « կանգնեալ կայ եկեղեցի մեծակառոյց Սուրբ Խաչ կոչեցեալ, եւ ա ' յլ եւս վեց կամ եօթն եկեղեցիք քարաշէնք աստ եւ անդ ՚ի լեառնն, ցրիւ կառուցեալք մերձ առ միմեանս, որք կան մնան ամբողջ, այլ լքեալ եւ ամայի: Սակաւ ինչ հեռի ՚ի սոցանէ է փոքրիկ եկեղեցի կամ մատուռն բոլորակ եւ գմբեթայարկ Քիւփ-քիլիսէ անուանեալ, ողջոյն ՚ի միոջէ վիմէ կոփեալ յարկ նորա եւ որմունք, եւ առ նովաւ քանի մի սենեակք քարաշէնք, ամբողջ այլ անբնակ ամենեւին »: Սուրբ Խաչ եկեղեցի ` հաւանօրէն է վանքն Բոշիենց անուանեալ, զորմէ ասի ՚ի պատմութեան միում Խաչին Քրիստոսի գերեթափ արարելոյ ՚ի Հերակլեայ կայսերէ, եթէ յառաքել նորա զայն ընդ Հայս ՚ի մայրաքաղաք իւր, ՚ի մերձենալն այսր ՚ի Բասեն, իշխանք նորին թախանձանօք խնդրեցին եւ ընկալան մասն մի, յոր սակս եւ կառուցին վանս յանուն Ս. Խաչի: Այժմ իսպառ աւերեալ է, որմունքն եւեթ կան ըստ մասին. այլ տակաւին մերձաբնակ Հայք երթան անդր յուխտ յամարանի: Ի սկիզբն սեպտեմբերի 1882 ամի ընդ ջոկատի Ռուսաց որ երթայր հետազօտել ՚ի Սօղանլու լերինս զհրձիգ աւազակս, ել եւ Ա. Միրիմանեան բժիշկ ՚ի կատար Ս. Խաչի, եւ ետես քարինս եւեթ ցրուեալս եւ հիմունս որմոց, եւ յանկեալ վիմի միում քանդակ խաչի, եւ յայլում բոլորակ վիմի արձանագիր եւս, այլ ոչ կարաց վերծանել:

Յիշեալդ Քիւփ-գիլիսէ կայ բացագոյն ՚ի ստորոտս Ս. Խաչ լերին, ՚ի հիւսիսոյ կողմանէ, եւ է զոյգ եկեղեցեաց փորելոց ՚ի սպիտակ քարաբլրի, հանգոյն Այրիվանից եկեղեցեացն, եւ ՚ի միումն տակաւին կախեալ կայ ասեն շղթայ կանթեղին: Կան առ երի աւերակք բնակարանաց, ընդարձակ գերեզմանատեղի եւ խաչարձանք: Հ. Ինճիճեան ՚ի սկիզբն դարուս եւ Կիւրեղ Ս. Վարդապետ Էջմիածնի ականատես յամի 1879, կարծեն լինել զսա Թրին վանս. եւ չէ անդէպ, յիշատակեալն յԱսողկայ, յասելն վասն կնոջ Մուշեղի առաջին թագաւորի Կարուց, եթէ « Մայր թագաւորին Աբասայ բարեպաշտուհի ՚ի բարեպաշտ ծնողաց, որ էր քոյր թագաւորացն Փառիսոսայ, Սենեքերիմայ եւ Գրիգորոյ, ՚ի բաց ընկեցեալ զերկրաւոր պսակն … զվարս կրօնաւորութեան յանձն առեալ, երթեալ բնակէ ՚ի տեղին որ Թրին վանք անուանի. զի են եկեղեցիք փորածոյ ՚ի սպիտակ քարի ընդդէմ հարաւոյ. եւ աղօթից եւ գործոց բարեաց պարապեալ եւ հոգեւոր առաքինութեան »: Իսկ այլք ՚ի վեց կամ եօթն քարաշէն եկեղեցեացն են, մին ՚ի Խօշ կամ Խօշագիլիսէ կոչեցեալ գեղջ յԵլ. Ս. Խաչի, ուր երեւի աւերակ վանատեղւոյն, ընդարձակ գերեզմանատաեղի եւ մահարձանք, եւ ՚ի միջի եկեղեցեակ մի կարմրաքար, զոր արդ Չէրքէզք արարեալ են իւրեանց ՚ի մառան. որպէս եւ զայլ եկեղեցի մի ՚ի Հր. կուսէ փոխեալ ՚ի գոմս անասնոց, որ երեւի անսիւն ամբարձեալ որմասեամբք միայն. մնան եւ բոլորշի սանդուղք ՚ի կողմանէ բեմին: Կայ եւ ՚ի Հր. կողմանէ ՚ի վերայ բարձրաւանդակի միոյ եկեղեցի մեծ կամարակապ հանդերձ ժամատամբ, եւ արտաքոյ նորին ՚ի գաւթի գմբեթարդ մատուռն կամ շիրիմ ՚ի վերայ վեցից սիւնակաց. ՚ի մարագ փոխեալ են եւ զայս եկեղեցի: - Ժամաւ հեռի աստի ՚ի հարաւակողմն յերկոսին Խարավէլէտ կամ Խարախուրուտ գիւղատեղիս, ՚ի բլեր միջակայ երկուց ձորակաց ` կան ընդարձակ աւերակք շինից եւ ագարակաց, գերեզմանք եւ խաչվէմք շուրջ զեկեղեցեաւ, որոյ ձեղուն կործանեալ է, եւ ՚ի Չէրքէզաց փայտիւ ծածկեալ եւ ՚ի մզկիթ փոխեալ: Եւ ոչ ՚ի միում յեկեղեցեացս եւ ոչ ՚ի մահարձանսն չյայտնեցան արձանագիրք. թուի թէ եւ բարձեալ կամ քանդեալ են թշնամութեամբ: - Նման սմին եւ յԻզնոց գեղջ որ ՚ի հիւսիսակողմն լերինն Խօշագիլիսէի ` կան աւերակք վանաց եւ կարմրաքար եկեղեցւոյ ` ՚ի մարագ փոխեցելոյ արդ: - Յարեւելակողմն սոցին իբր ժամաւ եւ կիսով հեռի է Սուսուզ ( Անջրդի ) լքեալ գիւղ. եւ եկեղեցի անկործան սեաւ եւ կարմիր քարամբք կերտեալ, եւ գերեզմանք յարեւելից կողմանէ: