Այրարատ

94. ԾԱՂԿԱՎԱՆՔ. ՈՐԴԿԱՆ

Համօրէն արեւելակողմն Արագած լերին եւ հովիտ Քասաղ գետոյ ` ՚ի համանուն աւանէն մինչեւ ՚ի սահմանս Վաղարշապատու, բմվանդակի ՚ի վիճակ մի յանուն Կարբոյ. սահմանս ՚ի հիւսիսոյ ունելով զՆիգ գաւառ կամ զԱպարան վիճակ, յելից ` զԿոտայս, եւ ՚ի հարաւոյ ` զԱյրարատեան գաւառ, իսկ յարեւմտից ` զնախագրեալ վիճակս Անբերդու եւ Սարտարապատի: Ի հնումն կամ ՚ի միջին դարս ` յայտ է թէ ընդարձակագոյն եւս էր գաւառն Կարբոյ եւ գրեաթէ հոմանիշ համարէր Արագածոտան, որպէս վերագոյնդ յիշեցաւ ( էջ 133). իսկ յայժմուս ձգի իբրեւ 20 մղոն ընդ երկայնն եւ տասն ընդ լայն, սակաւս ոմանս ունելով գիւղորայս, եւ գետակս մանունս եւ ոչ անուանիս, զորս ժողովէ Քասաղ: Արեւելակողմն երկրին դաշտավայր է, յորում ամբառնայ Արայի լեառն, ( Գառնը-եարըգ ըստ Թուրքաց ) մեկնակ, իբրեւ 8000' բարձր, ՚ի հիւսիսոյ գեղջն Եղիվարդայ. եւ ՚ի հարաւոյ սորին Իւչ թէփէլէր երկարաձիգ լեռնաբլուրք: Այս մասն որ յահեկէ Քասաղայ ` սակաւաջուր է, եւ վտակքն ինչ վտանին ՚ի դաշտին ` ոչ ժամանեալ մինչեւ ՚ի Քասաղ:

Ըստ վերոյգրեալ սահմանի վիճակիս, յարեւմտակողմն Քասաղայ ` որ է յաջմէն, իբր երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Ապարանի ( Շիրաղալայի ) կայ Ղալայճի փւքր գիւղ Հայոց. առ որում ՚ի հիւսիսոյ կուսէ ` Արայի գիւղ անուանեալ աւերակ, յորում իջեվան մի մեծ քարաշէն կործանեալ տանեօք, այլ որմունքն կանգուն եւ դուռն կամարակապ ՚ի Հր. կուսէ, յորոյ վերայ կայր արձանագիր հայերէն ` ՚ի շարս քարանց անկելոց եւ եղծելոց, եւ միայն թուականն յայտնի երեւէր (1213), որ ցուցանէ զժամանակ շինութեանց մեծին Զաքարիայ Սպասալարի, եւ կոչի արդ Ղալայճի Քէրվանսէրայ: Ամայի եւ անբնակ են շուրջ սահմանքն մինչեւ յՈրդկան գիւղ եւ ՚ի հռչակաւոր վանորայս Կարբոյ: - Առաջին գիւղ յարեւմտեան գետեզեր անդ Քասաղայ ` նշանակի Ծաղկավանք. ամայի եւ սա, բայց անունն հետաքննելի կարգէ զայն, մանաւանդ զի ոչ յիշի առ հինս, ըստ իմ գիտութեան. եւ երկբայելի եւս են ինձ դիրքն, թերեւս յարեւմտակողմն եւ յահեկէ գետոյն իցէ, ՚ի ստորոտս լերինն Արայի, զի յիշի անդ ուխտատեղի մի « ՚ի Ծոցն Արայի լերինն ` որ Ծաղկէվանք կոչի », ըստ Սիմոնի կաթողիկոսի. եւ ՚ի նորոց ոմն գրչաց յանուն տեղւոյն Ծաղկեվանքայ սար կոչէ եւ զլեառնն, որ յահեկէ Քասաղ գետոյ շեշտ ամբառնայ, առ որոյ ստորոտով աւանդի բանակեալ Գեղեցիկն Արայի ` որդւոյ քաջին Արամայ, եւ անդ անկեալ եւ թաղեալ. վասն որոյ եւ զլեռնաբլուրն որ հանդէպ նորին ՚ի Կոտայս ` յայնկոյս Հրազդան գետոյ, Շամիրամայ լեառն ( Քեօթան տաղ ) կոչեն բնիկքն, առ նովաւ ասելով բանակեալ զդշխոյն շամբուշ. բայց յայլազգեաց Գառնը եարըգ ( հերձափոր ) կոչի լեառնն Արայի, զի ՚ի հարաւոյ կուսէ վերուստ ՚ի վայր պատառեալ է ՚ի գետնադղորդ ներգործութեանց. ՚ի գոգ պատառածոյն քարայր մի պատուի ցարդ իբր գերեզման Վառվառեայ կուսի, ուր երթան յուխտ յաւուր տօնի Համբարձման: Նշանակի եւ հանգրուան մի յարեւելեան հիւսիսային ստորոտս լերինն, որպէս եւ յարեւմտեան ստորոտսն ` առ գետեզերբն Քասաղայ ` Համամլը եւ Այվազ-ալի թուրքաբնակ գեօղք փոքունք. եւ ՚ի Հր. սոցին Չամլու հանգրուան, յորմէ եւ անդր չիք շէն ՚ի ձախակողմեան ձորահովտի Քասաղայ, մինչեւ մերձ ՚ի ծայրս սահմանաց վիճակին:

Դարձ արարեալ յարեւմտակողմն Քասաղայ, առաջին գեօղ ՚ի Հր. Գալաճեայ ` է Եըլանչալան, ընդ մէջ ստորոտից Արագածու եւ գետոյն, իբր մղոնաւ հեռի ՚ի սմանէ, բնակեալ ՚ի Հայոց իբր 12 տանց: Այս գիւղ է ըստ Շահխաթունեանի կոչեցեալն Որդկան ` ՚ի Զաքարիայ պատմչէ, թէպէտ սա ասէ Սէլախրամ կոչիլ առ իւրեւ. եւ այլուր յիշէ, Պր. Այվազայ Կարբեցւոյ ` փողրակաւ բերեալ ջուր յՈրդկան գեղջէ մինչեւ ՚ի դուռն եկեղեցւոյն ` զոր շինեաց ՚ի Կարբի: - Նշանակի այժմ առ գիւղիւս ` առու ելեալ յԱյուչայ ( Արջոյ գետ ) գետակէ Արագածու, որ իջանէ ՚ի Քասաղ: Թուի սա կամ այլ վտակ մերձաւոր կոչեցեալն Գիւռլէիկ ՚ի Ջամբռ մատենի Սիմէոնի կաթողիկոսի, յորոյ վերայ կայր եւ քարաշէն կամուրջ, եւ առընթեր աւազան քարեղէն. նոյն թուի եւ կոչեցեալն Ծարծած (Zarzadz) ՚ի գերմանացի ճանապարհագրէ: