Այրարատ

66. ՏԷՐԷՔԷՆՏ. ԲԱՌՆԱԿՈՒՏ. ԲԱՐԴՈՂ Լ. ՔԱՂԻՆ

Տէրէքէնտ անուն նշանակէ Ձորագիւղ ՚ի հայումս, բայց եւ ոչ ՚ի թուրք բարբառ նշանակի գեօղ յայս անուն ` ՚ի վիճակիս, գուցէ յայլ կոչումն փոխեալ յայժմուս, թերեւս իցէ գիւղն Օղրուճա, զի վտակն որ առ նովաւ ` կոչի Օղրուճա-Տերեքենտ: Ի ծագ կամ ՚ի սահմանածայրս Հս. Մ. բովանդակ գաւառիս ` ուր լեռնակոհակք են, դոյզն չէնք կամ հանգրուանք նշանակին, որպէս Մաշաճի, Ախդաշ, Թութ, Միսղան, առ որով եւ լճակ մի, եւ աւերակք, որպէս եւ կոչին իսկ ՚ի Թուրքաց ` Խարեպե: - Յելից սոցա եւ ՚ի Մ. Կողբայ ` առ եզերբ  Երասխայ հանդէպ խառնըրդոց Ախուրենոյ ` ամբառնայ լեառն մի Գղաշ Kgache, գրեալ ՚ի Տիւպուայ, այլ կարծեմ յանուն Ախդաշ գեղջ կոչելի, որոյ բազմահերձ  մառնուտ եւ զաճուտ խութք եւ ժայռք ` կարկառին ՚ի գետն մեծ, կարմիր եւ գորշ գունով, տարածեալ խաւ ՚ի խաւ, յորս գտանին եւ խճաքարինք պորփիւրեայք եւ այլազանք բռնաչափ մեծութեամբ եւ այլ փոքր, եւ սակաւ յոյժ քարացեալ ժժմակք, սակաւագոյն եւս բուսականք: - Յերի վայրացս հանդէպ Երուանդաշատայ ` ՚ի ձորակի ուրեմն կայ քարաշար մի գերեզմանաձեւ Ոբայ սուրբ Նշան կոչեցեալ, եւ ՚ի ռամկաց ` Օբասմիշան, առ որով եւ աղբիւր ցրտաջուր, ուր ՚ի տօնի Վարդավառին գան յուխտ մերձաբնակքն: - Ի հարաւային գոգս լերանց հիւսիսային արեւմտեան սահմանին ` են ակունք Թանտուրէկ գետոյ, յանուն կրկին գիւղից որ յայս եւ յայն կողմն իւր, Մեծ եւ Փոքր Թանտուրեկ, քրդափնակք, ՚ի 5975' բարձու, որք եւ թուին նորաշէնք, եւ կան առ եզերբ լճակի կամ հրաբղխային բաժակի, որ մեծագոյն քան զայլսն է ՚ի գաւառիս: - Յելից նորին եւ ՚ի Հր. գետակին ` Գարանլըգ գեօղ, առ որով խառնի վտակ մի համանուն. որպէս եւ սուղ ՚ի բացէ յարեւելից կուսէ ` ա ' յլ վտակ ` Օրմուխ չայ կոչեցեալ, առ Ճիվանլը կամ Ճուրան գիւղիւ: Առ սովաւ թթուաղբիւր մի է երկաթահամ, բղխեալ ՚ի բաժականման տափակ աւազանէ, 4' խոր, 4 կամ 5' տրամագծաւ. եւ մերձ նմին այլ եւս աղբերք, յորոց մին նոյնպէս բաժականման, ածղահամ 8, 6 Ռէօմ: - Ի միջոցս սոցին կան հանգրուանք Սարը-պուլագ, Թէպէրլի, եւ այլն: Վտակօքս ստուարացեալ Թանտուրեկայ ` փոխէ զընթացսն ՚ի հիւսիս կոյս, եւ յայնմ հետէ կոչի Բառնաուտ ` յանուն գեօղաւանին. առ դարձուածովն ` կայ ամրոց մի Ռուսաց ` Գազըք քօփարան կոչեցեալ թուրք բարբառով. առ որով եւ հանքային ջուրք ` իբր մղոնաւ յելից Ճիվանլեայ: Նոյնչափ հեռի ՚ի Հս. եւ յահեկէ գետոյն ` Օսման քէօյ, առ որով եւ լճակ փոքրիկ յոյժ, եւ պահակատուն Ռուսաց. յորմէ մղոնաւ հեռի ՚ի Հս. եւ յահեկէ գետոյն ` կայ հին բերդ մի եւս ՚ի ծանօթ անուն Քէօր օղլուի. զորմէ ասեն յոյժ հաճեցեալ ընդ Բարդող լեառն եւ կայանս հաստատեալ ՚ի նմին: - Հաւասար հեռի ( կիսով փարսախաւ ) յերկոցուն սոցա ( Օսման քէօր օղլու ) յաջմէ գետոյն կայ Միրզախան գեօղ, յարեւմտեան ստորոտս շարագոյն երկաթաժանգ մառնուտ ձուլակոյտ Գապագ-թէփէ ( Դդմասար ) լերին 2276 Չ. բարձու, որպէս ՚ի Հս. ստորոտսն ` Շամի գիւղ, առ փոքու վտակաւ, առ որով ՚ի Հս. Շամեայ մղոնաւ հեռի ` Չիրախլու գիւղ: - Վտակս այս փոքր իջեալ ՚ի լեռնէ անտի ` յաջմէ կողմանէ խառնի ՚ի գետն. եւ յանկեան անդ խառնըրդոցն ՚ի վայրենատեսիլ հովտին ` կայ Բառնաուտ գլխաւոր շէն դեհիս, որ է Բառնակուտ ըստ Թովմայի Մեծոփեցւոյ, յիշեալ յարշաւանս ասպատակաց Լէնկթիմուրի, յամի 1394, իբրեւ վիճակ մի առանձնակ. որոյ բնակիչք հանգոյն սահմանակցացն ` փախուցեալ զերծեալ էին յայսմ նուագի: - Երկու մղոնաւ ՚ի Հս. գեօղաւանին ` Բառնաուտ թափի յԵրասխ: Ի միջոցի խառնըրդոց սորա յարեւմտից ` եւ գետոյն Կողբայ յարեւելից, եւ Երասխայ ընդունողի նոցին ՚ի հիւսիսոյ եւ Գապագ-թէփէ եւ Թաքեալթու լերանց, են փոքր գետահովիտք, յորոց զմին ՚ի դէպ է կոչել Ախդաշ ` յանուն գեղջն որ առ եզերբ նորին. եւ կարծեմ թէ առանձնակ վիճակիկ մի էր գետահովիտ սորա, եւ զայս անկ իցէ իմանալ ՚ի բանս Թովմ. Մեծոփեցւոյ, որ վասն ասպատակին Լէնկթիմուրի. « Եկին ՚ի վերայ Ճակատուց երկրին ` Սուրմառու եւ Կողբայ, եւ ՚ի վերայ Բառնակուտին եւ գաւառին Արղիշոյ. այս երեք գաւառս ցրուեալ էին. առ հասարակ զամենեսեան կողոպտեցին, եւ ողորմութեամբն Աստուծոյ գերին ազատեցաւ ՚ի ձեռաց նոցա »: Ի Հս. Մ. սորա յեզր Երասխայ կայ Աղապէկ գիւղ եւ պահակատուն, իսկ ՚ի հարաւոյ արեւելից յեզր միւսոյ վտակին ` Գլըճլը գիւղ:

Ի հարաւոյ գետահովտացս փոքունց  եւ ՚ի հարաւոյ արեւելից Գապագ- թէփէի ` ամբառնայ երբեմն հրաբուղխն  թխագոյն ` լեառն Բարդող ` 7060 բարձր, ըստ Թուրքաց Թաքեալթու, յանուն գեղջն որ կայ յարեւելեան ստորոտի նորին: Հասարակ կազմած լերինն օձաքարուտ է թխագոյն բիւրղակերպ. երեսքն ծածկեալ են խաւ ՚ի խաւ զանազան խանձիւք այլեւայլ գունովք ` ՚ի վերայ մառնուտ եւ կրագաճ յատակի. ՚ի վերին կողմանս երեւի եւ պորփիւր ցցուեալ ընդ խաւսն. եւ ՚ի վէհն արտակիտեալ մեծամեծ  կճափայլ  հատորք կրայինք  սպիտակ եւ կապոյտ երանգօք մինչեւ տասն կամ 13 ոտնաչափ տրամագծաւ: Ոռոգեալ յինքնաբուղխ աղբերաց ` բուսուցանէ պէսպէս ծաղկունս եւ բանջարս, ՚ի զբօսանս աչաց եւ ՚ի ճաշակ: Յառաջին արշաւանս Լէնկթիմուրի  ՚ի կողմանքս ` յամի 1387, եւ յաւերելն  զՍուրմառի, « Բարեպաշտ տանուտէր մի Մարտիրոս անուն, յոյժ զօրեղ զօրական, ողորմած եւ աղքատասէր, ՚ի գեղջէն Կողբայ, ելեալ ՚ի լեառն Բարդող, որ կոչի յայլոց ազգաց Թաքաթլու, յոյժ արի եւ քաջ մանկամբքն գեղջ, ապրեցոյց զամենայն հաւատացեալսն մեծաւ պատերազմաւ եւ սրտապինդ զօրութեամբ, օգնութեամբ հզօրին Աստուծոյ Յիսուսի Քրիստոսի փրկչին մերոյ. եւ թէպէտ բազում անգամ պատերազմեալ ` ոչ կարացին առնուլ զլեառնն. որ յետոյ այնր այն նահատակեցաւ ՚ի պիղծ Թուրքմանէն Սահաթ անուն, հեղձեալ ՚ի ջուրն Արալու, անտես ՚ի մարդկանէ »: - Ջուրս այս անծանօթ է ինձ:

Ընդ մէջ ոստոց Բարդող լերանց ՚ի Հս. եւ բարձուն Փէրլուի ՚ի Հր. ձգի հովիտ Օղրուճա կամ Տէրէքէնտ գետակի յարեւմտից յարեւելս ` ցՔաղեն գիւղաւան. ՚ի սկզբանն ` երկու մղոնաւ հեռի յելից Գազըքքօփարանայ ` ունելով զՕղրուճա գիւղ յահեկէն, եւ մերձ նմին զԳարադաշ առ համանուն հերձակտուր լերամբ, եւ զԿիրամբա կամ Կրոմբա Ստորին եւ Վերին. որում հուպ ՚ի հարաւոյ եւ յաջմէ գետակին ` Ալլահվէրտի Խարապա, եւ ՚ի սորա Հր. եւ հուպ ` Գարաչա. որոց յելից կուսէ բացագոյն չւրիւք մղոնօք ` Էլմալըգ. յորմէ եւ անդր փարսախաւ յարեւելս ` խառնի գետակն ընդ Գարապուլագ գետակի: Սա յարեւելեաց թեւոց Փէրլի լերին իջեալ խաղայ ընդ Հս. Ել. ընդ խրամս հրաբղխի ղուղակի, յորոյ կոհակս կառուցեալ են գեօղքն Գոմ-օղլու, Ճան-տէրէսի կամ Ճանտէրվիշ. յորոյ յԵ. երկու մղոնաւ հեռի Սօուգ-պուլագ գիւղ: - Ի Հս. եւ յահեկէ գետակին ` Աղտիզ կամ Աղտին. երկոքին եւս ձայնքդ հնութիւն հնչեն, իբր Աղտք կամ Աղտից ` ՚ի սակս աղային եւ հանքային նիւթոց, կամ պարսկային դենի ինչ պաշտամանց: Յելից հիւսիսոյ սորին եւ յաջմէ գետակին կայ Քիլաքլը գիւղ, եւ հուպ նմին Չնչակլը  ( Ծաղկուտ ) եւ ՚ի նորին Հս. Ել. Սարը Ապտալ. յորմէ եւ անդր ցխառնուրդս գետակացն չիք այլ գիւղ. իսկ ՚ի միջոցի երկոցուն նոցին ` են գեօղքն Գըրգ պուլագ եւ Գում պուլագ: Ըստ անուանն ծաղկաշատ եւ գեղեցիկ է հովիտն Չիչակլի, յորում բազում աղբերք սահանաբար վիժին ընդ ղուղակուտ կոշկոռս:

Սուղ մի ՚ի ստորեւ խառնըրդոց գետակացս, որ որպէս ասացաք ՚ի սկզբան, գործէ զՎարդեմարգ գետ, կայ յաջմէ նորին հին գեօղաւանն Քաղին, որ թուի եւ գլխաւոր շինից կողմանցս ՚ի հնումն. ուր զոյգ ընդ Կողբայ եւ Թալնայ ` աւարառութիւն եւ կոտորած մեծ եւ աղետալի գործեցին Արաբացիք եկեալք ՚ի Դունայ ` յամին 774, որպէս զի էանց յիշատակն ՚ի շարս դժբաղդ դիպաց ժամանակագրութեանց: - Հանդէպ եւ հուպ Քաղինայ յայնկոյս գետոյն կայ Պէնտէմիր գիւղիկ: - Յելից հարաւոյ Քաղինոյ ՚ի միջագետս Վարդեմարգայ եւ Ագարակայ կայ Խատիմլի գեօղ, եւ վերագոյն ՚ի Հս. նորին ՚ի լեռնոտին ` Խատիմլի-պաշի բերդ, որպէս թուին աւերակ: - Այսմ վիճակի պատկան թուի Քէօր լեառն, իբր 8000' բարձր: