Այրարատ

118. Ս. ՀՌԻՓՍԻՄԷ ՎԱՆՔ

Իբրու երկու քարընկէցիւ ՚ի բացեայ յարեւելից կուսէ վանաց Մենաւոր Կուսին ` կայ հռչակաւոր Վանքն Հռիփսիմեայ, ՚ի տեղւոջ ` ուր յետ յաղթող մենամարտութեանն կոյսն հրաշագեղ եւ պարագլուխ կուսանաց, որպէս հրեղինօք տուառնեալ թեւօք ՚ի գիշերային պահուն ` հաւ զարմանալի, զհետ իւր ձգէր զերամն ողջախոհ երեսնիցն եւ երկուց, ՚ի ջամբ տարփալի քան ՚ի խուճափ փախստի. եւ այն ինչ ժամանեալ այսր, « ՚ի կողմն մի հիւսիսոյ ( քաղաքին ) ՚ի տեղի յարեւելս կոյս, ՚ի սարաւանդակ ՚ի բարձրաւանդակ յաւազին տեղի մի, մօտ ՚ի բուն պողոտայն ` որ երթայր յԱրտաշատ քաղաք. իբրեւ եհաս յայն տեղի ` ծունր եդեալ կայր յաղօթս ». եւ ահա որպէս անգեղք գիշատիչք ՚ի վերայ հասանէին դահճապետն եւ դահիճք իւր դառնացեալք, ջահիւք լուցելովն. եւ նախ զաղօթաւոր զհեզաբան զքաղցրախօսիկ յիսուսակոչ լեզուն հատանէին, եւ ապա դժնդակ եւ պժգալի կատանօք զնա եւ զընկերսն առ հասարակ սրակոտոր առնէին. « եւ քարշեալ ՚ի բաց ընկեցին զմարմինս նոցա ` առ ՚ի կեր լինել շանց քաղաքին եւ գազանաց երկրի եւ թռչնոց երկնի ». այլ սոցա պատկառեալ ՚ի սուրբ մարմնոցն ` թողին անարատս. մինչեւ յետ ինն աւուրց ելեալ Տքնոցն մեծ ՚ի վիրապէն, « իւրաքանչիւր պատառատուն հանդերձիւն պատէր զՍուրբսն »: - Սխրալի իմն յոյժ եւ սրտառուչ ` ՚ի ճահ ճարտար գրչի եւ վրձնի, յաւելու աստանօր հին ճառաբան պատմիչ ( Սիմէոն վարդապետ ), եթէ յայնմ պահու » մնացեալ ընկերք Սրբոցն ` ( որիշ յերեսուն եւ եօթանցն ), ՚ի ծածուկ եկեալ տեսանէին զնշխարս Սրբոցն, եւ փառս եւ գոհութիւնս ՚ի բարձունս ամենատեառնն մատուցանէին, որ արժանի արար զՍուրբսն ` ըմպել զբաժակն խաչակցաբար ընդ երկնաւոր փեսային Ք » իստոսի. եւ առեալ յարենէ նոցա զպերոզոտս նոցա ` բժշկէին. եւ զհողաթափս երկոցուն առեալ ` դարձան լալով ՚ի կայանս իւրեանց »: - Յետ երկամսեայ քարոզութեան եւ տեսլեանն, « ինքն Գրիգորիոս ` զլար ճարտարութեան շինողացն ՚ի ձեռն առեալ ` զերանելեացն վկայարանն հանգստարանացն հիմունս յօրինեալ … ամենայն ոք ձեռն ՚ի գործ արկեալ, եւ կանանւոյն անգամ սատարեալ ըստ իւրեանց  տկարութեան կանացի ուժոյն, եւ այսպէս հասարակ գործէին զգործն … Եւ կանգնեալ երիս վկայարանս, մի ՚ի հիւսիսոյ յարեւելից կողմանէ քաղաքին, ուր վկայեաց սանականն Հռիփսիմէ ` երեսունեւերկու ընկերօքն … շինեցին կազմեցին զտեղիսն, եւ զարդարեցին ոսկի եւ արծաթի կանթեղամբք լուցելովք եւ լապտերօք վառելովք եւ աշտանակօք բորբոքելովք: Եւ հրամայեաց մէն իւրաքանչիւր արկղագործ, տախտակամած, մայրափայտեայ, բեւեռապինդ, հաստահեղոյս, երկաթագամ տապան գործել. եւ … ինքն միայն առանձացեալ ` զմի մի իւրաքանչիւր ՚ի Սրբոցն ` յիւրաքանչիւր արկեղ դնէր, իւրաքանչիւր հանդերձով կազմութեամբ պնդէր, եւ կնքէր քրիստոսանշան կնքովն: … Արդ առեալ թագաւորին ( Տրդատայ ) փայտատ եւ բահ, հատանէր գիրս հանգստոցացն Սրբոցն իւրաքանչիւր ըստ չափական արկեղացն. սոյնպէս եւ ինքեանք երկոքին ` Աշխէին տիկին եւ քոյր թագաւորին Խոսրովիդուխտ, ըստ բրել բրողին ` ՚ի հանդերձս իւրեանց ընկալեալ զհողն ` արտաքս պեղէին: Եւ այսպէս կարգի կարգի յառաջակողմն պատրաստեցին զգիրս Սրբոյն Հռիփսիմեայ. եւ զկնի նորա զերեսուն եւ զերկոցուն ` ՚ի տեղւոջն յայնմիկ, ուր հեղան արիւնք վկայականք երանութեան նոցա, ՚ի տեղիհանգստեան պատրաստելոյ  սուրբ եւ փառաւոր սեղանոյն Քրիստոսի: … Ինքն թագաւորն  քերբն Խոսրովիդխտով հանդերձ եւ Աշխէն տիկնաւ ` զգիրս Սրբոյն իւրաքանչիւր բնակութեան յօրինէին իւրեանց ձեռօքն »: Ոչ շատացեալ այսու հսկայակերպըն Տրդատ, յամենայն մեծ, հսկայագունիւ իմն եւ վսեմական մտածութեամբ. « խնդրեաց հրաժեշտ ՚ի Ս. Գրիգորէ եօթնորեայ ճանապարհ կալեալ ՚ի վեր ՚ի բարձր լեառն Մասիս, եւ անտի ՚ի գլխոյ լեռնէն առեալ վէմս արաստոյս, անտաշս, անկոփս, յաղթս, ծանունս, երկայնս եւ ստուարս, մեծամեծս, որ զմի մի ոչ լինէր հնար ` թէ եւ դիպելոյ բազմութեանց ՚ի մարդկանէ ` զայն շարժել. արդ առեալ սկայազօրն հայկաբար  զութ արձանսն ` ՚ի վերայ իւրոց թիկանցն զայն գնէր, ստանձնեալ  բերեալ ՚ի վկայարան տաճարացն. մէն չորս արձանս սեամս կանգնէր, իբրեւ փոխարէն անմիտ մարտին, զոր ընդ Սրբոյն պատերազմեալ  յիւրում սենեկին: … Արարեալ շինեալ կազմեալ զսուրբ վկայարանսն … զերանելին Հռիփսիմէ երեսունեւերկու ընկերօքն ՚ի կողմն արեւելեաց  ՚ի կողմ տաճարին մատուցանէին: … Եւ ներքսագոյն խորանացն կենդանագիր գերեզմանացն  ՚ի տեղիս սեղանոցն ` յերեսին  վկայարանս ` մէն մի կանգնեաց  զսուրբ նշան տէրունեան խաչին. զի միայն, ասէ, առաջի այդր ամենակեցոյց նշանիդ ` երկիր պագանիցէք  Տեառն Աստուծոյ արարչին ձերոյ »: Եւ յետ դարձին ՚ի Կեսարիոյ քահանայապետական օծութեամբ, եկեալ Սուրբն Գրիգոր ուր նախ նշմարեացն եւ նշանակեալ կանգնեաց զնիշ խաչին սրբոյ, ուր եւ սուրբ վկայքն Աստուծոյ զետեղեցան եւ սոցա վկայարանքն , եւ կանգնեաց զսեղանն Աստուծոյ ՚ի հանգիստ Սրբոցն »:

Այսպէս աւարտէր շինուած գրիգորահիմն  եւ տրդատակերտ վկայարանին Հռիփսիմեայ, արեւմտեան արուսեկի արեւելեանս Լուսաւորչի, որոյ մէն չորս արձանեայ սեամքն մասիսականք ` ցուցանեն ինձ զերկոսին դրունս տաճարին, որպիսի են եւ արդ, յարեւմտից եւ ՚ի հարաւոյ, եւ հաւանութեան եւ նոյնաչափ եւ նոյնաձեւ մնալ նմին եւ յետ վերաշինութեանց. զի յաւերածին Վաղարշապատու յամի 380 յուրացելոյն Մեհրուժանայ եւ ՚ի Պարսից, աւերեալ եւ այսր  տաճարի ` վերաշինեցաւ ՚ի Ս. Սահակայ, - այլ « կարի ցած եւ մթին », ըստ Սեբիոսի. « խրթին եւ փոքրատեսակ  իմն ». ըստ Յովհաննու կաթողիկոսի պատմչի, - որ առ կնքով նախահաւուն  իւրոյ հրաշալւոյն Հռիփսիմեայ, մատրանաձեւ յարդարեալ զստորերկրեայ հանգստարանն ընդ բեմիւ տաճարին, եւ խորագոյն եւս ընդ նովաւ թողեալ զգիրս այլոց ընկերաց նորուն: Այս միայն եկեղեցի յիշի դաստակերտ մեծին Սահակայ, որ եւ խնամով իմն եւ հայրենական ժառանգութեամբ թուի գրգալ ՚ի վերայ տեղւոյն, իբրեւ ՚ի վերայ հոգածին դստեր կամ մօր, եւ դադարել երբեմն ՚ի գիրկս նորին. զի եւ անդանօր ասի յամի 111 Ս. Գրիգորի, որ է իբրեւ 413 ամ Փրկչին, յօրինեալ զԿանոն Աշխարհաթաղի ՚ի կարգի Մաշտոց գրոց, եւ որպէս զկաթողիկէն ` աւանդեաց ՚ի Ս. Մեսրովպ, յայտ է թէ եւ առ վկայարանի Ս. Հռիփսիմեայ հաստատեալ վանս ` յանձնարար երիցանց ` յաջորդութեամբ. յորոց ` յելս Զ դարու եւ ՚ի սկիզբն յաջորդին յիշի Սամուէլ վանաց երէց. եւ յետ նորա ներկուռն Կոմիտաս, որ համբարձեալ յաթոռ կաթողիկոսութեան ` ոչ մոռացաւ զառաջին սպասարկութիւնն ՚ի վկայարանի Կուսին, այլ մանաւանդ համարձակեալ ըստ եռանդեան ըղձիցն, քակեաց զմթին եւ զփոքրագիտակ մատուռնն այն սահակաշէն, եւ « եւս հրաշապէս եւ վայելուչ եւ նազելի եւ պայծառ շինուածով յորդորէր ». եւ « մինչդեռ քակէին զորմն մատրանն ` երեւեցաւ յանկարծակի լուսաւոր եւ չքնաղագիւտ արքունական մարգարիտն, այսինքն կուսական մարմնոյ սրբոյ Տիկնոջն Հռիփսիմէի. եւ քանզի անգամ անգամ յօշեցն զնա յօշեալ ՚ի միմեանց, եւ երանելի Սրբոյն Գրիգորի կնքեալ մատանեաւ իւրով, եւ մատանեաւ երանելւոյն Սահակայ Հայոց կաթողիկոսի, նա ոչ համարձակեցաւ բանալ. եւ կնքեալ իւրով եւս մատանեաւ, որ արժանի իսկ էր կնքել զայնպիսի մարգարիտ ` որ ոչ ծովային, այլ մարգարիտ որ ծնեալ ՚ի թագաւորական ազգէ եւ սնեալ ՚ի գիրկս սրբութեան եւ նուիրեալ Աստուծոյ. որում ցանկացեալ էին տեսանել զքեզ ` արդարք, եւ խանդակաթ էր ՚ի սէր երանելին Կոմիտաս: « Չափ հասակի երանելւոյն ` ինն թիզ եւ չորս մատունս: Եւ դղրդեալ ամենայն կողմն ( աշխարհին ) գայր յերկրպագութիւն. եւ բազում ախտաժետաց լինէր բժշկութիւն ամենայն ցաւոց: Շինեաց զեկեղեցին, եւ գերանելին եթող ՚ի բացեայ ` վասն գիճութեան որմոցն, մինչեւ ցամաքել կրոյն. ապա ամփոփեցաւ ՚ի կայանս իւր »: Կայ մնայ արձան յիշատակի շինութեան տաճարիս ՚ի Կոմիտասայ ` ՚ի սեաւ վիմի, ՚ի վերայ կամարի արեւմտեան դրանն. որ եթէ չիցէ նորոգ գրեալ ` մի ՚ի հնագոյն հայկական արձանագրութեանց է.

Ես Կոմիտաս եկեղեցապահ Սրբոյ Հռիփսիմէի կարգեցայ յաթոռ Սրբոյն Գրիգորի եւ շինեցի զտաճար սրբոց վկայիցս Քրիստոսի:

Յայնմ ժամանակի թուի արձանագրեալ եւ գեղեցիկ եւ վսեմարան մաղթանքս, դրոշմեալ ՚ի վիմի, ՚ի զանխուլ ստորերկրեայ մատրանն, զոր ՚ի վերջին նորոգութեանն ժամանակի, յամի 1653, ընդօրինակեալ է Առաքէլ.

Ո՜վ հրաշափառ եկ երջանիկ վկայ ` անբաժանելի Ծոցածին Հաւր եւ համազոյգ Հոգւոյն, կամողին ընդ ստորինս ասեմ, անոխակալ երկնաւոր փեսային հարսն, զբարեգործակ արքայն ունող, գոլով գլուխ միշտ եւ անընդհատ, յաղագս ծանաւթ քեզ եւ սպասաւոր Սուրբ Հոգւոյն. Ո՜վ Սրբուհի, աղաչեմ, յաշիտակողացս անուան քո ` բարեխաւսութեամբ եւ աննուազ աղաւթիւք լեր պահապան, եւ անդիս. որով հանդիսասցիս ստորնոցս լինել ` սուրբ Կոյսդ ` արագ աւգնական, որ եւ պատսպարան եղիցիս յամենայնի յաղթող բարեբան: - Յիշեա եւ զիս զոր նուիրացայց իսկապէս ըստ անուանս վերստին աստուածագործողին կամահաճոյ յարկիս զոհն մասնատիպս. որոյ շնորհաւքն բաւականացայց, աղաչեմ, յանձն եւ յարանուն քեզ, Հռիփսիմէ:

- Յակոբ քահանայ սուրբ կաթուղիկէ արհեպիսկոպոսարանին .

- Ես Խոսրովիկ ծառայ Սուրբ Հռիփսիմէի սուրբ ոլոգին. -

- Ստեփաննոս:

Թուեցուցանէ արձանդ ` տիկնոջ ուրումն Հռիփսիմեայ անուանակցի սրբոյ Կուսին ` տուեալ արձանագրել զայդ. իսկ Խոսրովիկ որ զինքն ծառայ ասէ Սուրբ Հռիփսիմեայ սուրբ ոլոգին ( կոճն ոտիցն ), յաջորդ Կոմիտասայ թուի յեկեղեցապահութեան, եթէ չիցէ արդեօք երիցագոյն յոյժ քան զնա, եւ ձեռասուն աշակերտ Սրբոյն Սահակայ, զորոյ եւ զվարսն գրեաց, Խոսրով Թարգմանիչ:

Աներկբայ հաստատուն մասունք տաճարին եւ գմբէթն կամ կաթուղիկէն ` ՚ի Կոմիտասայ շինութենէ անտի մնան. փոքր է տաճարն երկայն քառակուսի ձեւով արտաքուստ, իբրեւ 24 Չ. ընդ երկայնն ` զատ ՚ի գաւթէն, եւ 18 ընդ լայն, այլ ՚ի ներքուստ ՚ի չորս կիսաբոլորս եւ ՚ի չորս քառակուսի մասունս տրոհեալ, եւ ՚ի չորս մանր բոլորակս ` առ դրամբք քառակուսեացն, որք են չորեքին խորանքն կոչեցեալք յԱռաքելէ, երկու ՚ի կողմանց բեմին եւ երկու յաւագ դրանն ` որ եւ արեւմտեանն. եւ սա եւ բեմն են երկուք ՚ի կիսաբոլորիցն. իսկ միւս երկուքն ՚ի Հս. եւ ՚ի Հր. ՚ի միջակի երկայնութեան որմոցն ` ուր եւ դրունք են. այսոքիւք մէջ տաճարին բազմանկիւն իմն ձեւանայ բոլորչի, առանց սեան ` կամարակապ  բառնալով զկաթողիկէն  լայնագիր եւ հնաձեւ: Ի չորեսին կողմանս եւս արտաքին որմոցն ` սրանկիւն գոգք գործեալ են, եւ շուրջանակի զբովանդակ եկեղեցեաւն `  երեք աստիճանք վիմէղէնք, որպէս տեսանի այդ ամենայն ՚ի յատակաձեւիդ ( Թիւն 96): - Կոմիտաս կաթողիկոս `  ընդ նիւթականին յաւել եւ բանաւոր շինուած ՚ի պատիւ խանդադակաթ սիրեցելոյն ` Տիկնոջն սրբոյ, զքաջածանօթն եւ զզարդ դպրութեան մերոյ զայբբենակարգ  Շարականն Անձինք նուիրեալք, որ նախօրինակ եղեւ ( աննմանելի մնալով ) համաթիւ շարականաց, ( զի կոչին եւ այնք Անձինք ). ըստ կուսական փափկութեանցն  փափկացուցեալ զբանսն տաղաչափական  արուեստիւ, բարձր եւ գողար ելեւէջիւք հանճարոյ, զոր ` չէ հնար ումեք ` այց առնելով տաճարին, նա եւ ՚ի հեռուստ, ոչ հրաշացեալ  յեղյեղել, եթէ զիարդ յաստուածունակն յայնմ հանդիսի յաղթանակի Եկեղեցւոյ ՚ի Հայս:

« Թուլացան կորովիք հաստաձիգ աղեղանց,

Եւ տըկար կանայքըն վառեցան զինու.

Թագաւորն պերճացեալ զօրութեամբ եւ փառօք `

Ի մանուկ ` ՚ի կուսէն պարտեալ ամաչէր,

Ժողովեալ բազմութեան ազգաց եւ ազանց `

Ոչ զօրէին առ մի նահատակ.

Քանզի հասեալ ՚ի թիկունս աներեւոյթ օգնութիւն `

Խորտակեաց յայտնապէս ըզգաղտնի  պատերազմն:

Ի վերայ միոյ պատուական  մարգարտի `

Խաղացին ցնծալով ամենայն հեթանոսք.

Արեւմուտք յարեւելս ընթացեալ  հասին,

Քարոզել յայտնապէս ըզչքնաղ տեսութիւնն:

Լըւան թագաւորք եւ լըցան խնդութեամբ,

Որսալ յանձն առին ըզգաղտնի մեծութիւնն.

Պարգեւել իրերաց խոստանային բանիւք,

Եւ ծածուկ հնարիւք գողանալ ՚ի միմեանց:

Ծընան կուսանք ազգըս բազումս.

Եւ մարք մանկունք ` ըզհրապարակըս ծերոց..

Եդին զանձինըս  գրաւականըս բազմաց,

Եւ եղեն փրկանք անծանոթ աշխարհին »:

Եւ աշխարհն այն անծանոթ ` դրացի Պարսկին եւ Քըրդին, գարնանաբեր  իմն շնորհիւ Կուսանացն ` կանխեաց քան զբազումս յաշխարհաց ` բոլոր սահմանօքն յաստուածածանօթութիւն քրիստոնէական, եւ աշխարհաքարոզս  արար զերախտաւորս իւր ` զպարկեշտ կուսանսն գաղթեալս ՚ի տիեզերական քաղաքէն Լատիոնի: Շինող վկայարան եւ երգողն Կոմիտաս ` ՚ի լրումն բաղձանացն ՚ի սպասս նոցին ` չկարէր աւելի ինչ առնել, բայց եթէ եւ յետ մահուանն զնշխարս իւր աւանդել ՚ի հովանի նոցին. եւ ցայսօր կայ առաջի բեմին վէմ մի մեծ տափարակ, ընդ որով աւանդի թաղեալ: - Եւ քանզի ասի վասն սորա պատկառել ՚ի կնքոյ Ս. Լուսաւորչին եւ մեծին Սահակայ եւ չբանալ զարկեղս նշխարացն, առաջնոյն  ուրեմն քան զինքն  հանեալ էր մասունս ՚ի նշխարացն ` որ ուրեք ուրեք յիշին առ պատմիչս ` եւ գուցէ ՚ի Ս. Գրիգորէ իսկ մասն ինչ թողեալ արտաքոյ. եւ թերեւս առ նովաւ իսկ կամ յետոյ շինեալ էր եւ վանք մի յԵրուսաղէմ առ դրան Ս. Յարութեան ` յանուն Սրբոյն Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ, եւ կոչէր Գազաւոնի վանք, իբրեւ դաստակերտ տիրասէր Կամսարական կոմսին. իսկ ՚ի նշխարացն  յիշի յ՚Թ դարու յեկեղեցւոջ Տաթեւու « Աջ սրբոյն Հռիփսիմեայ նոյն մարմնովն » ( իմա մարթովն ), եւ ոչ ոսկր միայն. իսկ Հողաթափք  սրբաճեմ  ոտիցն եւ Շղարշն  եւ Պերոզոտ, քողքն նազելի գլխոյն եւ պարանոցին, պահէին ՚ի տան կաթողիկոսարանին, որք եւ ընդ Աջոյ սրբոյ Լուսաւորչին  գերեացն յԵգիպտացւոց յելս ԺԳ դարու յառման Հռոմկլայ: - Նահատակութիւն կուսանացն  հանգոյն խոստովանութեան  եւ կատարածի Սրբոյ Լուսաւորչին մերոյ ` վաղ ուրեմն յառաջին դարուց քրիստոնէութեան  ծանուցեալ եւ մուծեալ էր ՚ի տօնացոյցս արեւելեայց. առ սոսա յետինքս ` աւանդեցաւ եւ մեծ մասն մի նշխարաց  Գրիգորի՚ի Նէապօլիս Իտալիոյ, ՚ի վանս կուսանաց, որք ՚ի ԺԶ դարու եւ յետ այնր բազում անգամ ետուն հրատարակել  զվարս  եւ զպատմութիւնս նորա եւ ընդ նմին զանմեկնելի  Կուսանացն. որով հռչակեցան առ նոսա դէպքն հրաշալիք. եւ ոմանց խանդացեալ ընդ բաստ մերազնեայցս ` իբրեւ ասպընջականաց եւ աւանդապահից արեւմտեան  վկայուհեաց, ցանկանային գոնեա մասին նշխարացն, եւ իբրեւ ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու, ըստ նախագրելոցս (232) սկսան լատին քարոզիչք  սոցին մուտ եւ ել առնել ՚ի վանորայս եւ յեկեղեցիս  աշխարհիս Հայոց. սակաւ ամօք զկնի վտարանդութեան ազգին ՚ի Շահաբասայ ՚ի Պարս, եկին կրօնաւորք ոմանք ՚ի Յիսուսեանց  կարգէ, շրջել ՚ի վանորայս Այրարատայ  եւ հաւաքել զնշխարս  Սրբոց, զորոց ունէին ծանօթս  գտակաւ եւ նշանակաւ ՚ի գրոց ուստեք. եկին եւ ՚ի վանս Էջմիածնի ` որ կիսաշէն էր յայնժամ, իսկ Գայիանեայ եւ Հռիփսիմեայ ` ամենեւին  անբնակ եւ անպարիսպ  նաեւ դրունք եւս ոչ գոյին եկեղեցեացն  եւ խորանացն, եւ արտաքուստ կողմանէ տանիսն բովանդակ եւ երեսք որմոն քանդեալք, եւ հիմունքն խարխալեալք եւ խրամատեալք. եւ ՚ի ներսի կողմանէ բեմն եւ յատուկ եկեղեցւոյն  քանդքանդեալք, եւ բովանդակ եկեղեցին եւ խորանքն աղբովք անասնոց լքեալք:

… Եւ մատուռն գերեզմանին Հռիփսիմեէի խոր ՚ի մէջ գետնոյն շինեալ կայր ՚ի ներքոյ աւագ բեմին. եւ զբեմն ՚ի վերուստ կողմանէ կառուցեալ կազմեալ էին ՚ի տեղւոջ իւրում, ՚ի մէջ աւագ խորանին. իսկ զդուռն կամ զլուսամուտ մատրանն ոչ ոք էր տեսեալ, զի ոչ էր յայտնի. զի զդուռն մատրանն ` եւ զնորին ճանապարհն ՚ի կողմանէ  էր թողեալ ՚ի մէջ հիւսիսային խորանի եկեղեցւոյն. եւ ըստ չափու երկայնութեան եւ լայնութեան դրան մատրանն ` մեծ եւ անշարժելի վէմ մի ` զոր ոչ ոք կարէր շարժել ` կոփել էին, եւ սահմանեալ ՚ի մէջ դրանն մատրանն կափարիչ նմին »: Զայս կափարիչ, ասէ պատմիչն Առաքէլ, բազում աշխատութեամբ ՚ի յատակէ բեմին պեղելով զգետինն, հասեալ ` եւ ՚ի բաց թաւալեալ Հարցն երկոցուն, նոյնպէս եւ զյատակ ստորերկրեայ մատրանն, եւ գտեալ զարկղ տապանին Ս. Հռիփսիմեայ, հանեալ ՚ի վեր բարձին զնշխարսն ցանկալիս. այլ մինչչեւ ՚ի բաց տարեալ ` ՚ի վերայ հասին նոցա երկու եպիսկոպոսունք  յԷջմիածնէ, եւ կորզեալ տարան անդր զնշխարսն, յորոց մասն մի թոյլ ետ կաթողիկոսն  Մելիքսեդ ` առնուլ հանողացն. եւ զհասարակն ետ վերըստին իջուցանել ՚ի խորս տապանատեղւոյն, եւ կրով եւ խճով լնուլ ծածկել հանդերձ կափարշաւն. միայն ըզդուռն մատրանն բաց թողլով ՚ի մուտս ` վասն աղօթից: Բայց եւ զնշխարսն զոր առին Հարքն Յիսուսեանք ` եւ տարան մասն յԱպարաներ Երնջակայ, եւ մասն ՚ի Սպահան թափեցին յետոյ Հայք հրամանաւ Շահաբասայ, որ եւ յետ ամաց եւ սպանման երկոցուն Հարցն. իւրով ձեռամբ ետ մասն մի փոքր ընկերաց նոցին խնդրողաց, եւ առեալ տարան ՚ի Կսա քաղաք Հնդկայ, ՚ի վանս իւրեանց: Առաքէլ պատմիչ ականատես նշխարացն յԱսպահան եւ եպիսկոպոսացն  որ կորզեցին զնշխարսն `  յերկարորէն գրէ զիրացս յիւրումն Պատմութեան:

Յետ ամաց քառասնից կամ աւելի, Փիլիպպոս կաթողիկոս յեի ամենայն շինութեանց եւ վերաշինութեանց ( յամի 1652 - 3) ձեռն արկ ՚ի նորոգութիւն  տաճարի Ս. Հռիփսիմեայ. « Վասն  զի արտաքուստ  կուսէ եկեղեցւոյն ` գլուխ կաթուղիկէիւն եւ տանիքն բովանդակ  եւ երեսք որմոցն եւ յատակք նորին, իսկ ՚ի ներսի կողմանէ բգմն եւ սալայարկ յատակն, եւ չորից խորանաց մէջըն, այս ամենայն զոր յիշեցի ` աւերեալ եւ քայքայեալ էր. վասն որոյ ջանիւ եւ յոգնակի աշխատութեամբ գուն գործեալ ` մինչեւ զամենայն նորոգեալ կատարեցին, եւ ՚ի վերայ գագաթան եկեղեցւոյն կառուցին ըզնշան տէրունական խաչին: Եւ … գտաւ նշխար սրբոյ կուսին Հռիփսիմեայ ` ոչ միայն ՚ի միում տեղւոջ ` այլ յերիս տեղիս, զոր բաժին բաժին էին արարեալ եւ ամփոփեալ ՚ի զգուշաւոր տեղիս, զերկուց տեղեաց նշխարն  ՚ի մէջ վիմաց եդեալ էին, եւ զմինն ` որ եւ բազում էր նշխարն ` եդեալ էին ՚ի մէջ փայտեաց արկեղ, որ է սնդուկ, եւ տեղի փոքրիկ  իբրեւ զմատուռն շինեալ վասն նշխարացն, եւ անդ եղեալ էին զսնդուկն լի նըշխարօք, եւ յորմն մատրանն գրեալ կայր գիրն, զոր ՚ի վերդ գաղափարեցաք »: - Յաւել Փիլիպպոս շինել առ դրան տաճարին եւ դաւիթ կամ ժամատուն փոքր ` չորիւք սեամբք, եւ ՚ի վերայ արձանագրին Կոմիտասայ  եդ զիւրն:

Թուիս ՌՃԲ. Քրիստոսի ծառայ  Փիլիպպոս կաթողիկոս ամենայն Հայոց վեսրտին նորոգեցին զեկեղեցի  Սրբոյ  կուսանացն Հռիփսիմեայ եւ Գայիանեայ:

- Եւ ինքն Փիլիպպոս կաթողիկոս հանգոյն Կոմիտասայ առաջնոյն նորոգողի ` փափագեալ թաղեցաւ ՚ի նմին տաճարի, ՚ի հիւսիսակողմն  դասուն. յորոյ վերայ արկ Եփրեմ կաթողիկոս նոր տապանավէմ կճեայ, արձանաւս.

Հազար հարիւր չորս թուին, մարտի քսան եւ հնգին վախճանեցաւ Հաղբակեցի Փիլիպպոս սքանչելագործ կաթուղիկոս ամենայն Հայոց. եւ եդաւ սուրբ նշխարք նորա յայսմ շիրիմի. որոյ յիշատակն օրհնութեամբ եղիցի:

Յետ Փիլիպպոսի արար եւ Եղիազար կաթողիկոս ինչ ինչ նորոգութիւն կամ զարդարանս ՚ի վանս Ս. Հռիփսիմեայ, եւ ըստ Զաքարիայի Պատմչի « տունս գեղեցկաշէն, հրուանդանս եւ հովանոցս  եւ հաստատեաց միաբանս ». յորոց առաջնորդացն ` յանուանէ յիշի Ներսէս վարդապետ  յամի 1708: Յելս կոյս ԺԸ դարու Ղազար կաթողիկոս ետ կառուցանել զանգակատուն ՚ի վերայ փոքու դաւթին, արդեամբք հնդկաբնակ Ջնթլումեան Խաչկի:

Զպարիսպ  վանացս շինեաց յամի 1776 Մկրտիչ եպիսկոպոս միաբան Էջմիածնի, բրդամբք եւ կամարակապ  դրամբ ՚ի հիւսիսոյ կուսէ. յորոյ վերայ եւ արձանագրեաց.

Շնորհիւ Տեառն Աստուծոյ արտաքին պարիսպ սրբոյ վանիցս հանդերձ բրգովքս եւ կամարակապ դրամբս, (եղեւ) արդեամբք` Տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթուղիկոսի սպասաւոր  Մկրտիչ եպիսկոպոսին  ի յիշատակ իւր եւ կրկնակի ծնողաց  իւրոց հոգեւորաց եւ մարմնաւորաց. ի ՌՄԻԵ, ի յունիսի ելն:

Առ դրամբ եկեղեցւոյն ՚ի ներքոյ զանգակատանն  կան թաղեալք ` Կարապետ եւ Աստուածատուր կաթողիկոսունք, որոց մահարձանք ձարձեալ են: - Յարեւելակողմն  ՚ի թիկանց բեմին են գերեզմանք  առաջնորդաց վանացս, յորոց մի է Անտոն վարդապետ Դ 1758 այսու գորովական տապանագրակ.

                         Ողջոյն քեզ շիրիմ,

                         Ճշմարիտ տուն իմ.

                         Փախուցեալս ընկալ

                         Յաշխարհէս մոլեալ,

                         ԶԱնտոն ըզտըկարս

                         Քրիստոսի ծառայս,

                         Զառաջնորջ ուխտիս

                         Հռիփսիմեայ կուսիս.

                         Որ հազար թըւի

                         Երկհարիւր եօթի,

                         Ըստ Հասաչին բանի`

                         Հողս ի հող դարձցի:

                         Չըւեաց առ Տէրն համայնի,

                         Արդ որ ասէ սմա Ողորմի`

                         Ի Քրիստոսէ  զնոյն ընկալցի:

Ընդ սոսին եւ ընդ ` թաղեալ կայ անդ եւ քաջ գիտնականն եւ թարգմանչին Ստեփանոս վարդապետ Լեհացի կոչեցեալ, այսպիսի ունելով տապանագիր:

Յարկ (յայս) եդեալ պահի

                         Մարմին մաքուր վարդապետի

                         Աստուածաբան Ստեփաննոսի,

                         Որ տեղեաւն իսկ (էր) Լեհացի,

                         Անիւն ի գուրս այս ընկրկի

                         Հազար հարիւր ընդ երեսնի,

                         Կրկին բառիւ Կ թիւ հայկազնի.

                         Որ հանդիպիք տուք զՈղորմի,

                         Աստուած եւ ձեզ ողորմեսցի: