Այրարատ

132. ԲՋՆԻ

Փարսախաւ ճանապարհի ՚ի ստորեւ յարեւմտից Սօլակայ եւ սուղ ինչ պակաս նոյնչափ յելից Նեղուս գեղջ, ՚ի հիւսիսային  ձորեզեր Հրազդանայ ( յորոյ վերայ եւ արկեալ է կամուրջ փայտեայ ), կայ գլխաւոր տեղի վիճակիս ՚ի հնումն եւ յայժմուս, անուանատու նորին ` Բջնի աւան, 30 տամբք Հայոց նոյնքան եւ Թուրքաց, հընագոյն  եւ յիշատակաւ քան զայլ չէնս կողմանցս. զի  յիշի ՚ի Ղազարայ Փարպեցւոյ յերրորդ քառորդի Ե դարու ` Բճնի կոչմամբ եւ երեւլի գեօղ. յորմէ էր յայնժամ սըրբակեաց քահանայն Աթիկ, « այր բանիբուն բանիւ եւ խորհրդապահ սրտիւ », որ մատոյց զաւետարանն եւ ընկալաւ զերդումն միաբանելոցն ընդ Վահանայ Մամիկոնենի ` ՚ի պաշտպանութիւն հաւատոյ եւ հայրենեաց: Թուի վաղուց կառուցեալ անդ եւ ամրոցի, զի յայս անուն կոչէ Յովհ. կաթողիկոս զտեղին, ՚ի յիշելն զդէպս Մայրագոմեցւոյն, որպէս ՚ի վերդ նշանակեցաք. եւ երեւի  ցարդ յարեւելից աւանին ` բերդ կիսաւեր դժուարամատոյց, ՚ի բարձու քարաբլեր, որ յարեւելից եւ ՚ի հարաւոյ իսպառ անմատչելի է, յայլոց կողմանց սակաւ ինչ զիւր, եւ այնք պարսպօք բարձամբք եւ աշտարակօք ամրացեալք, եւ դուռն յարեւմտից կուսէ. ՚ի գագաթանն սփռեալ կան դերբուկք շինուածոց յորս երկուք կոփածոյ քարամբք թուին եկեղեցիք. բայց արձանագիր ցարդ ոչ յայտնեցան: Առ պայազատութեամբ  Պահլաւունեաց ` որոց ոստան եղեւ Բջնի, ոչ գիտեմ ստուգիւ երբ, այլ ՚ի Ժ դարու յայտնապէս, շինեալ քաղաքացու, եւ յայնմ հետէ պատմիչք կոչեն զայն ` քաղաք եւ բերդաքաղաք, եւ ՚ի սկիզբն ԺԱ դարու եղեւ եւ եպիսկոպոսանիստ, որպէս տեսցի յարձանագրի մեծի եկեղեցւոյն: Առաջին յիշատակ լինի տոհմի սոցա աստ յառաջնում կամ յերկրորդ  քառոդի Ժ դարու, յարձակման Գերմըկաց մինչեւ ՚ի սահմանս ամրոցին, մինչ տէր նորին քաջն Վասակ Հոլում մականուանել ( հայր Գր. Մագիստրոսի ) ազատանեաւն բազմեալ կայր ՚ի խրախունս, յորմէ յարուցեալփութացաւ եհար վանեաց զասպատակն, եւ ինքն ՚ի դարանակալէ սպանաւ ՚ի Սերկեւլի, որպէս նշանակեցաւ անդէն: - Յետ ոչ բազում ամաց եւ որդի նորա իմաստասէր ` Գրիգոր Մագիստրոս, առ թագաւորութեամբ Գագկայ Վերջնոյ յամի 1043, նոյնպէս առաքինացաւ ՚ի վերոյ այլոյ ասպատակի Թուրքայ, որպէս յիշէ Մատթ: Ուռհայեցի. « Եւ երթեալ զորոքն բանակս հարկանէր  ՚ի վերայ գետոյն Հուրաստանի մերձ ՚ի Բջնի ` մեծի ամրոցին, յայնժամ զորք այլազգեացն  գան ՚ի վերայ զօրացն Հայոց եւ եղեւ պատերազմ սաստիկ, եւ զորքն Հայոց յաղթեցին զզօրսն Պարսից, եւ արարին կոտորածս մեծս ՚ի վերայ գետոյն Հուրաստանայ. եւ զիշխանս թուրք զորացն արարին ձեռբակալս եւ մնացեալքն  փախստական  գնացին ՚ի Պարսիկս »:

Մեծահռչակ  եւ մեծահանճարս  այս Մագիստրոս, որ եւ յատուկ Բջնեցի կոչի ` տիրութեամբ տեղւոյն, ՚ի վերայ բանաւոր յիշատակացն եթող զաստակերտ հաստակառոյց հոյակապ եւ մեծ եկեղեցի ըստ Շահիւխաթուն. յերկայնութիւնն 21 քայլ հասարակ ՚ի լայնութիւն 17 Ս. Աստուածածին անուն, որ եւ բաղդիւ ցարդ կանգուն կայ, առանց սեան կամարօք վերամբարձեալ  զկաթողիկէն գեղապատշաճ երկուստեք  լայնագիր սեղանոյն ` են աւանդատունք. արեւմտեան աւագ դուռնն խցեալ էր ՚ի յետնոց եւ ընդ հարաւային էին մուտք, առ սովաւ արտաքուստ արձանագրեալ է յամի 1031.

Թ. ՆՁ. Շնորհիւն Աստուծոյ այս հրամանք է իմ տեառն Պետրոսի եւ Սմբատա Շահանշահի որ հաստատեաց Եպիսկոպոսարան ի Բջնի քաղաքս զՍուրբ Աստուածածինս, հիմնարկեալ կատարեաց Գրիգոր իշխանաց իշխան որդի Վասակայ. եւ տուաւ վիճակ ի սուրբ Աստուածածինս ի Փռշեհանից մինչեւ ի Նիգ եւ Դիւա(տ)ուն… զառակս եւ յԱստեւ տվաք գաւազան եւ սուրբ նշան եւ աթոռ. Արդ եթէ ոք խաբանել ջանա զաթոռս կամ յայլ տեղիս փոխել կամ զհողն յապշտակել կամ զաւանդ եկեղեցոյս գողանալ, թէ յեպիսկոպոսաց կամ յիշխանաց կամ ով որ հակառակի նզովեսցի յԱստուծոյ եւ ի մէնջ եւ ի ՅԺԸ հայրապետաց. արմատաքի ջնջեսցի յիշատակ նորա յերկրէ եւ անլոյծ կապեսցի: Եւ արդ այս է բնական եւ առաջին սահմանահատ վիճակ եւ աթ(ոռ զոր) հաստատեցաք արձանագրով եւ շրջաբերականով զսահմանահատ վիճակի սորա. որ է. Յարեւելից ի Ծար գետոյ մինչեւ ի գետն Ախուրեան, յԱնւոյ եւ ի հիւսիսային ս.. պետս խո ?…… եւ հատանել ջանա յայսմանէ ի միջոյ կամ յեզերաց աւելի կամ մասն ինչ զվերասացեալ զանէծս եւ զպատիժս կրեսցէ աստ եւ ի հանդերձելումն. ամէն.

Եղծուած արձանին ուրեք ուրեք անստոյգ թողու զսահմանագիծ եպիսկոպոսական թեմին Բջնոյ, այլ որչափ երեւի ՚ի բանիդ ` ձգիւր սահմանն ընդ երկայնն իբրեւ յարեւելից ծովուն Գեղամայ ցԱխուրեան գետ, եւ ՚ի հիւսիսոյ ` ՚ի սահմանաց Գուգարաց մինչեւ ՚ի հարաւակողմն բնիկ վիճակիս կամ գաւառիս Բջնոյ, այլ յետոյ եւ եւս տարածեցաւ ընդ այս կողմն յԱյրարատ նահանգ. քանզի Վրթանէս եպիսկոպոս որ առ Զաքարէիւ Մեծաւ ` կոչի եպիսկոպոս Բջնոյ եւ Դունայ. եւ թերեւս յայս սակս բազում անգամ կրկին եպիսկոպոսք աթոռակիցք նշանակին Բջնոյ. եւ յ ' ԺԲ դարէ հետէ համարեալ է մի ՚ի չորից գլխաւոր աթոռոց, որոց հարկ էր միաբանութիւն յընտրութեան կաթողիկոսի: - Պետրոս Գետադարձ որ հաւանութեամբ Յովհաննու Սմբատայ հաստատեաց զաթոռս զայս, յետ սակաւուց (1035) ՚ի նմին թագաւորէ մերժեալ յիւր հայրապետական աթոռոյն ` արգելաւ աստ ՚ի Բջնի ` զամ մի, հիւրընկալեալ ՚ի մտերմէ իւրմէ Մագիստրոսէ: Բայց եւ սա ոչ ընդերկարեաց ՚ի վայելս գեղեցիկ եւ հզօր բերդաքաղաքին իւրոյ եւ պայծառ եկեղեցեացն, ընդ նմին եւ պայազատք իւր. քանզի ընդ հուպ ՚ի բառնալ թագաւորութեանն Բագրատունեաց եւ յառնուլ Յունաց զԱնի, « ելեալ եւ նա, գնաց առաջի թագաւորին ( Յունաց յամի 1045), քանզի այր իմաստուն էր եւ խելամուտ յոյժ աստուածային գրոց, որպէս թէ ոչ այլ ոք: Իբրեւ ետես եթէ ոչ են թողլոց զԳագիկ ՚ի տեղի իւր, յառաջ կացեալ տայ զբանալին Բջնոյ ցթագաւորն եւ զամենայն զիւր զհայրենի ժառանգութիւնն. եւ մեծարեալ ՚ի նմանէ ` առնու զպատիւ մագիստրոսութեան, եւ զտեղիս բնակութեան ՚ի սահմանս Միջագետաց, գեօղս եւ քաղաքս գրով եւ ոսկի մատանեաւ յազգէ յազգ մինչեւ յաւիտեան »: Ի դէպ է ասել եթէ հազիւ կէս դար եկաց ՚ի փայլման դեռաբողբոջն Բջնի. եւ տուն Մագիստրոսի փոխադրեցաւ ՚ի հարաւային Հայս, ՚ի Միջագետս Ասորւոց եւ ՚ի կողմանս Տարօնոյ. ընդ որս եւ պանծալի կաթողիկոսունքն Գրիգորեանք եւ պանծագոյն Շնորհալին, որ ողբայ զվտարանդութիւն իւր ՚ի հայրենականաց անտի ծայրափառ սահմանաց, ՚ի ծանօթ տաղաչափեալ Վիպասանութեան իւրում: Ընդ տոհմին լռեն եւ ամենայն յիշատակք տեղւոյն ցդար եւ կէս, այն է մինչեւ ՚ի սկիզբն անդր ԺԳ դարու, յորում նորոգող արեւելեան աշխարհիս մեծն Զաքարիա եւ եղբայր իւր Իւանէ ` թափեցին յայլազգեաց եւ զԲջնի ` յամի 1201. եւ որպէս յայլ կողմանս ` եւ ՚ի սմա հրամայեցին առնել նորոգութիւնս, որպէս ցուցանէ արձանագիրն ՚ի մեծի վիմի ՚ի վերայ հարաւային դրան եկեղեցւոյն, գրեալ յամի 1209, զայս օրինակ.

Յաշխարհակալութեան քաջաց եւ յաղթողաց մեծ շահանշահաց Զաքարէի եւ Իւանէի որդւոց Սարգսի, յեպիսկոպոսութեան Վրթանէսի, ես մեղուցեալ ծառայ Աստուծոյ Վահանս… շինեցի զԻշխանավանից մեծ եկեղեցին յանունս Սուրբ Աստուածածնին. եւ զայս Աստուածածինս նորոգեցի սալով որ ի բնէ չէր սալած. եւ հաստատեցին ի տարին Ե աւր ժամ ի տաւնի Սուրբ Ծննդեանն վասն փրկութեան հոգւոյ իմոյ: Ով խափանէ զպատարագն` (իմ) մեղացն պարտական է առաջի Քրիստոսի:

Գործ մի դժպհի յիշէ Վարդան ( ԶԷ ), յետ մահուան Զաքարէի եւ յառաջ քան զ 1235 թուականն ` գործեալ ՚ի Խօշաքայ կնոջէ Իւանէի, առ տեղեաւս. « Քանզի Պարկեշտ անուն երէց մի մեռեալ ` հանել ետ ՚ի գերեզմանէն եւ այրել, եւ շուն զենուլ ՚ի տեղւոջն, վասն յաճախ ուխտականացն երթեւեկաց ՚ի նշխարս ոսկերաց նորա, ( զոր պատուեաց Աստուած իջմամբ լուսոյ ՚ի վերայ նորա, ակներեւ բերդաքաղաքին Բջնոյ, ուր եւ հիմն արկին եկեղեցւոյ ). ելեալ ՚ի բանս բանսարկու առն միոյ, զոր շանթակէզ արար Տէր ՚ի նմին գիշերի ` յորում ՚ի տունջեանն զայնպիսի անցս կրեցին »: Սա ինքն Վարդան գրէր առ Հեթում արքայ ՚ի գրքոյկն Լուծմանց խնդրոց ինչ բանից, եթէ մինչեւ դեռ գրէր: « Աբեղայ մի ծեր Յովանէս անուն Բջնեցի, պատմեաց մեզ » զերթ իւր ՚ի Սինէական լեառն, եւ զհրաշալի երեւոյթ եկելոցն անդր համազգեաց երեսուն ամօք յառաջ: - Մինչեւ ցանդր քան զկէս ԺԴ դարու գտանին յիշատակք տոհմին Զաքարեանց ժառանգողաց Բջնոյ ` որպէս եւ այլոց ամենայն գլխաւոր տեղեաց վերին աշխարհիս Հայոց: Առ Շահանշահի որդւով մեծին Զաքարիայ, յամի 1251, երկու եպիսկոպոսք Բջնոյ արձանագրեն ՚ի վերայ հարաւային դրան տաճարին ` զհրաման Կոստանդեայ կաթողիկոսի, վասն օրինաւոր ձեռնադրութեան: - Ի վերջ կոյս ԺԳ դարու ` Զաքարէ թոռնորդի Իւանէի մեծի ` ապահարկ կացոյց զԲջնի, արձանագրելով զհրամանն ՚ի վեր քան զնախագրեալ արձանդ: - Ի սկիզբն յաջորդ դարուն (1303 - 306) արձանագրեն նուիրատուք ոմանք ՚ի ներքին հարաւային որմն տաճարին յարեւմտից դրանն (4. 5): - Հուսկ ամենեցուն յամի 1358, պայազատ տոհմին Աթաբէկ Ամիր Զազայ ` վերստին յանձանձէր զԲջնի, յետ վտանգացն, որպէս յերկար արձանագրէ ՚ի ներքոյ պատուհանի հարաւակողման եկեղեցւոյն.

Թվ. ՊԷ. Ի զարմէ երկուց հարազատաց քաջաց եւ յաղթողաց Ամիր սպասալար Զաքարիայի եւ Աթաբակ Իւանէի, ես Աթարակ Շահինշահ(ի) որդի Աթաբակ Զազայս(),, ի ժամանակս բռնակալութեան Մէլիք Աշրաֆին, զմեր հայրենիքս զԲջնի քաղաք յիսնէ հուքմով խլեր էր, զիր ճորտերն էսիր կացուցեր. եւ Հաճիբէկ նիազեցավ ու զքաղաքս ի հիմանց քակեց ու շատ յանուանի մարդ ի սուր քաշեց ու զեկեղեցիքս տապալեց ու զերկիրս ի չորս դիաց անբնակ արար եւ զքրիստոնէք անխնայ կոտորեաց. Մեք յԱստուած ապաւինելով զմեր Սալահրի…… հեծելին գլուխ կացուցաք որ ի վերա նստաւ բազում աշխատութեամբ. գիր ապրանքն նախ նա բաշխէր. որ Աստուած խղճաց մեզ ու մեր հայրենիքս զԲջնու բերդս ի մեր ձեռս բերաց. վասն փրկութեան հոգւոյ եւ յերկար կենդանութեանս մերոյ կրկին նորոգեցաք զեկեղեցիս եւ զբունիաթ արձանս վերստին հաստատեցաք, զվիճակ զվանք, զգեօղ, զսարի զդաշտի հայրենիք բեց (?) ու շինական ու գործաւոր զինչ են (?) … Աստուածածնայ ծառ(այ)… ազատ եւ թարխան արարին հարկէ եւ ի ծառայութենէ. Տէր Վանական եւ սպասաւորք խոստացան Յակոբայ տ(աւնի) գիշերապաշտաւն առնեն. Ով ոք զմեր հաստատած արձանս խափանել ջանայ դատի յԱստուծոյ եւ մեր մեղացն պարտական եղիցի:

Զայս արձան կրկին գրեալ է Աթաբէկն երախտաւոր եւ ՚ի հանդիպակողմն յորմն հիւսիսային, սակաւ այլայլութեամբ բանից. որոյ եւ վիմագրիչն ՚ի ներքոյ անուանագրեալ է, Երեմիա գրիչ:

Զատ ՚ի մեծէ Ս. Աստուածածին եկեղեցւոյս ` երեւին եւ այլոց փոքունց աւերակք, յորս ոչ նշմարին արձանագիրք. բայց առ հարաւային որմով առ դրամբն կայ մատուռն մի փոքրիկ, որոյ արձանագիր բոլորեալ զքուօքն ` յանկմանէ քարանցն ` անվերծանելի մնայ, իսկ թուականն է ՉԻԱ, 1272: - Պարիսպ ընդարձակ շրջափակէ զեկեղեցին մեծ, յորում յարեւելից կուսէ ` էր եպիսկոպոսարանն քայքայեալ, այլ եւ այլ շինուածք յարեւմտից կողմանէ ` քարակերտք, շատ կամ սակաւ աւերեալք. եւ դուռն մի մեծ կոփածոյ քարամբք ՚ի հարաւոյ ` հանդէպ հարաւային դրան եկեղեցւոյն: - Յարեւելակողմն եկեղեցւոյն կանգնեալ կան չորք մեծամեծ շաչվէմք հանդերձ պատուանդանօք, ոչ է յայտ յորոց յիշատակ, զի միոյն միայն վերծանելի եղեւ դոյզն ինչ մնացորդ արձանագրութեան, յորմէ չէ մարթ ստուգել ինչ բայց միայն զթուականն 1219.

Ի թուիս ՈԿԸ. մեք Աւշիրա…… յիշեսջիք ի Քրիստոս: