Այրարատ

109. ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ.

Թէպէտ եւ անշուք այժմ ըստ շինուածոց, այլ տակաւին մերձաւորութեամբ եւ սեփականութեամբ աթոռոյն Էջմիածնի ` մի ՚ի յաւէտ նշանաւոր տեղեաք երկրիս մերոյ եւ Այրարատեան աշխարհի է, մանաւանդ եթէ նկատեսցի բաստ նորին ՚ի միջոցի Գ-Ե դարուց, յորս գրեաթէ զառաջնութիւն ունէր ՚ի համորէն չէնս Հայաստանեայծ, թագաւորական եւ հայրապետական գահոյիւքն, որոց բարձմամբն ` ՚ի կիսոյ Ե դարու ցկէս ԺԵ ին, լի հազար ամ, անշքեցեալ եւ այլափոխեալ, ՚ի վերադառնալ կաթողիկոսական աթոռոյն յԷջմիածին ` իբրեւ հին կալուած սորին ` վերստին հանդիսանայ: Թուի իմն տեղւոյս այսորիկ ՚ի բաղդ մեծանշան  նախակարգեալ ՚ի վաղ եւ յանյիշատակ ժամանակաց, եւ գրեաթէ յառասպելական  դարուց, յորոց նշմարք ինչ պատմականք գէթ այսչափ  ծանուցանեն, զի եւ յառաջ քան զվեց դար ՚ի Քրիստոսէ ` նշանաւոր էր տեղին, այլ ծագումն եւ որպիսիքն ` անյայտ ` նաեւ դիրքն եւ սահմանքն. զի ՚ի հարթածաւալ դաշտի գոլով 10 մղոնաւ ՚ի Մ. Երեւանայ, իբր 15 ՚ի Հր. Արագած լերին, եւ 30 ՚ի Հս. Մասեաց, յ '2660 բարձու յերեսաց ծովու, ըստ դեգերանց Երասխայ եւ օժանդակաց նորին ՚ի քսանեւհինգ դարուց հետէ ` ստուգապէս այլափոխեալ են եւ սահմանք շինի: - Ըստ այժմեան հանգամանաց ` Վաղարշապատ որ կենդրոնական մասն ունէր զԷջմիածին ` ՚ի հարիւր եւ քսան ամաց հետէ զատուցաւ ՚ի սպառ ՚ի նմանէ ՚ի ձեռն ՚ի ձեռն Սիմէոնի կաթողիկոսի, որ զերկոսին եւս առանձին պարսպօք զատուցեալ եթող դատարկ ՚ի միջի բայց սակաւ ինչէ խտրոցն, եւ քանի մի հարիւր քայլիւք  տարակային: Յիշեալ կաթողիկոսդ  սահմանս գեղջաւանին ( առ իւրեւ հանդերձ Աթոռոյն ), ասէ ՚ի հիւսիսոյ կուսէ զաիդաստանս եւ զծովակս ( որ արդ ցամաքեալ են ), իբր ՚ի կէս ճանապարհին որ ընդ Էջմիածին եւ ընդ Խաչի գիւղ ( Մօլլատուրսուն ) եւ Քարաքիր անուանեալ  տեղին, առ որով էր ծովակ մի շինեալ ՚ի Յակոբայ կաթողիկոսէ Ջուղայեցւոյ. յարեւելից կողմանէ խոտատեղիք ( ղօռուխ անուանեալ թուրք բառիւ ) Շօրլու գեղջ եւ Փարաքարու. ՚ի հարաւոյ ` Քիւլթեփե բլուրն եւ գեօղ. յարեւմտից ` Քասաղ գետ, եւ Ալիբեկլու գիւղ, յորում միջոցի էր գետինն Թեղուտներ կոչեցեալ ` կալուած աթոռոյն, ընդ որ անցանէր ճանապարհն յայնժամ Պազիւկեան-եօլի կոչեցեալ:

Յայտ է թէ այսքան սահման կարի ընդարձակ է վասն միոյ շինաբնակ տեղւոյ, թէպէտ եւ քաղաք իցէ, այլ յայտ  եւ այս ` զի ոչ միայն շէնքն, այլ եւ անդաստանք եւ այգիք որ շուրջ զնովաւ ` յանուն նորին համարին, այսպէս հարկ էր ամենեւիբ լինել եւ ՚ի հնումն, մանաւանդ զի բազում անգամ Վաղարշապատ կոչի ` Քաղաքուդաշտ, նշանակ ` որպէս թուի ինձ ` տարածութեան սահմանացն ՚ի դաշտին, անընդմէջ կցորդութեամբ շինից եւ այգեաց կամ անկախիտ վայրաց: Դարձեալ, յաւուրս բարգաւաճանացն առ Տրդատաւ ` գտանեմք առ Ագաթանգեղեայ կոչեցեալ եւ այլով իմն մակադրական անուամբ, որ ոչ այլ ուրեք լսի. « Հասանէր յառաջագոյն, ասէ, ՚ի դաստակերտսն  իւր յԸռոտստակն, յԱյրարատեան գաւառին ՚ի Վաղարշապատ քաղաքն », այս բառ նորալուր առ մեզ ` հաւաստի ՚ի պարսկականէն  ( Ռուսդակ ) ըմտ վկայութեան Եագութի արաբացւոյ աշխարհագրի ՚ի սկիզբն ԺԳ դարու, նշանակել երկիր մշակեալ ` յորում իցեն աւանք. այլ եւ քաղաքք ` բայց ոչ մեծամեծք եւ այս ՚ի դէպ գայ նախադրեալ կոչման եւ ծաւալական դրից քաղաքին, յերկոսին կամ յերեսին դարս անդ բարգաւաճանացն: Այլ ՚ի նախասկզբան շինութեանն հաւանելի է թէ փոքրատար էր տեղին, իբրեւ բերդաքաղաք մի, եւ կոչեր Արտմէդ, եթէ ստոյգ իցէ աւանդութիւն հնոց վիպասանիցն, ըստ որոց ` մի ՚ի հնագոյն քաղաքաց աշխարհիս մերոյ ընծայի, եւ առաջին յետ ձեռակերտաց բնիկ Հայկազանց, զի կանխէ քան զժամանակս Տիգրանայ Ա եւ Կիւրոս. այլ մնայ անյայտ պատճառ այսպիսի կոչման, որ բերէ զնմանութիւն անուանց ժամանակի Բ Արտաշիսի, որպէս Մարմէտն ` Եկք Մարի: Իսկ ՚ի Զ դարու նախ քան զգալուստ Փրկչին ասի նորոգ շինութիւն եւ անուն առեալ տեղւոյս ` ՚ի Վարդգիսէ, որ էր քեռայր Երուանդայ Սակաւակեցի ` հօրն Տիգրանայ Հայկազնոյ. զի ասէին յերգս իւրեանց. « Հատուած գնացեալ Վարդգէս մանուկն ՚ի Տուհաց գաւառէն ` զՔասաղ գետով, եկեալ նստեալ զՇրէզ բլրով, զԱրտամէդ քաղաքաւ, զՔասաղ գետով, կռել կոփել զդուռն Երուանդայ արքայի »: Ի բանաստեղծական եւ ՚ի մթին բանիցս ` Խորենացի զայս ինչ ստուգէ, եթէ Վարդգէս շինեաց զաւանս զայս, զոր եւ « Հզոր աւանն Վարդգեսի » կոչէ. իսկ Շրէզ բլուր ` ըստ այժմու գիտութեան բնակչաց կողմանցն ` ոչ մի, այլ գէթ չորք են, բայց բազում մղոնոք տարակացք ՚ի Վաղարշապատէ ` ընդ արեւմուտս յահեկէ Մեծամորի, որոց բարձրագոյնն սուղ ինչ պակաս 4000 յերեսաց ծովու, եւ իբրեւ 1500 յերեսաց դաշտին, եւ կոչին Շրէշի բլուրք, վասն առատութեամբ բուսուցանելոյ զբանջարան  Շրէշ եւ զԲոխ, իսկ յայլազգեաց կոչին Գզըլլար, այսինքն Կարմիրք, վասն զի կարմրահող առապարք են, եւ գոգք նոցին մակաղատեղք խաչանց:

- Թուեցաւ ոմանց եթէ Երուանդ ինքն էր շինող Արտմէդն քաղաքի, իսկ քեռայրն աշխոյժ ` եկն կռել կոփել զդուռն նորին ( որպէս եւ յաւել առ նովաւ զաւանն հզօր: Յետ հնգից դարուց ` Տիգրանն աշխարհակայ արշակունի աստ « նստոյց զհասարակ առաջնոյ գերութեանն Հրէից. որ ( եւ ) եղեւ քաղաքագիւղ վաճառօք ». այսինքն Հրեայքդ ` ըստ բնիկ ճարտարութեան եւ ախորժակաց իւրեանց ` պարապեալք ՚ի վաճառականութիւն  մեծացուցին զաւանն ճոխութեամբ եւ շինութեամբ, եւ եղեւ քաղաքագիւղ. եւ աճեցեալ բազմացան նոքա անդ ցդարս չորս, մինչեւ ՚ի կէս Դ, Շապուհ արքայ Պարսից ` ընդ այլոց աստի եւս վարեաց գերիս ՚ի նոցանէ ինն եւ տասն հազար երգ ըստ Բուզանդայ ( իբր 120, 000 ոգի ): - Բայց մինչեւ ցելս Բ դարու տակաւին չունէր տեղին զպատիւ քաղաքի, այլ ՚ի նմին ժամանակի կամ ՚ի սկիզբըն Գ դարու: Վաղարշ ` թոռն Արտաշիսի Բ « պատեաց պարսպաւ եւ հզօր պատուարաւ, եւ անուանեաց  Վաղարշապատ, որ է Նոր-քաղաք »: Յառաջ քան զայն շինեալ էր նորա զՎաղարշաւան, վասն անդ հանդիպելոյ ծննդեան, իսկ զսա առ իմէ շինեաց կամ ընդարձակեաց ` չասեն պատմիչք մեր, այլ ցուցանեն զի ընտրեցաւ տեղին յարքունի բնակութիւն, գէթ զեղանակ մի տարւոյն: Փարպեցին կոչէ զայն բնիկ սեփական « կալուած ազգին Արշակունեաց … բնակութիւն Ոստանին Արշակունի թագաւորացն ». որպէս վկայէ եւ Ագաթանգեղ կամ թարգմանիչ նորին. « Վաղարշապատ քաղաք, զոր եւ Նոր քաղաք կոչեն, ՚ի նիստս թագաւորացն Հայոց »: - Յորում եղանակի նստէին անդ. նոյն Ագաթանգեղ ցուցանէ ուրեք ՚ի ձմերանի. զի ասէ վասն Տրդատայ » « Խաղայր գնայր ՚ի Ջմերոց յԱյրարատ գաւառ, ՚ի Վաղարշապատ քաղաք, ՚ի Հայոց աշխարհ, յարեւելս ». իսկ այլուր յառաջն ցուցանէ գարնայնոյ ժամանակի նիստ լինել. զի ասէ վասն Խոսրովայ հօրն Տրդատայ ձմերել ՚ի Խաղխաղ քաղաքի յՈւտի գաւառի. « յորմէ իբրեւ եկին հասին աւուրք ջերոտ հարաւահողմն դարուն դրանցն բանալոյ, եկին իջին յԱյրարատ գաւառ ՚ի Վաղարշապատ քաղաք ». եւ այս դիպողագոյն է տեղւոյն, մանաւանդ եթէ ըստ այժմեան կլիմային եւ հանգմանաց դատիցեմք, քան ձմերոց լինել այնպիսի ցրտագին բացավայրի, բայց եւ զայն պարտ է խոստովանել, եթէ որք արքայանիստ  արարին զտեղին եւ զշուրջ սահմանսն, ապաքէն ոչ անշէն եւ անպատսպար  թողուին: - Ըստ ժամանակագրութեան պատմչաց մերոց: Վաղարշ թագաւորէ յամի Փրկչին 193, իսկ Նոր-Քաղաք անունն հնագոյն եւս երեւի քան զմեր պատմըչաց ցոյցս. քանզի Դիոն Կասսիոս յոյն ` ժամանակակից Խոսրովու, եւ Կապիտոլինոս լատին ` Տրդատայ, պատմեն, զի յառաջին ամս ինքնակալութեան Մարկ-Աւրելիոսի եւ Լուկ. Վերոսի ( իբրեւ յամս 163 - 4) Ստատիոս Պրիսկոս էառ զԱրտաշատ, եւ յաջորդ նորա Մարտիրոս Վերոս, եկն ՚ի Նոր քաղաք, ուր կարգեալ էր Պրիսկոսի գունդ հռովմայեցի պահապանաց, եւ զնորասէրն նուաճեալ ` արար զայն գլուխ քաղաքաց Հայոց: Առ մեօք ` յառաջ քան զսակաւ ամս (1862) ՚ի պեղելն զարեւելեան հիմունս պարսպաց Վաղարշապատի ` գտաւ տախտակ վիմեղէն քառակուսի, աւելի քան զՉափ մի երկայն, եւ երիր մասամբ նուազ ՚ի լայնութեան, յունաձեւ լատին արձանագրութեամբ, յորում յետ անուան կայսեր Մարկ. Աւրել. կէս տող թուի կամաւ եղծեալ, այլ զի յիշի ՚ի նմին Դ հիւպատութիւն, զայս Կոմդոսի կայսեր ՚ի ճահ վարկանին ոմանք ՚ի հնաբանից եւ 183 ամի Փրկչին. զի ոչ Մարկ. Աւրել. եւ ոչ Լուկիոս Վերոս աւելի քան զերիս նուագս ընտրեցան հիւպատք. եւ զի յետ մահուան գարշելի կայսերն այն Կոմոդոսի ` հրամայեաց ծերակոյտն ջնջել ամենայն ուրեք զանուանս նորա, զնոյն համարին արարեալ եւ աստ յայսմ արձանի. բայց զի ջնջեալ տեղին ` ըստ ոճոյ արձանագրութեանց ոչ պատշաճի անուան կայսեր, եւ բացայայտ գրեալ է անուն Մարկ. Աւրելիոս, եւ զի վերոյիշեալ պատմիչն Կապիտոլիոս վկայէ յետ նուաճման Արտաշատու ՚ի Պրիսկոսէ ` երկոցուն կայսերացն ( Մարկ. Աւրելեայ եւ Լ. Վերոսի ) առեալ զյաղթական անունն Հայկական (Armeniacus), թուի այլոց, եթէ ազգանախանձ ոմն կամ ոմանք Հայկազունք միճեհեր ջնջեալ զմակդիրսն Part, Armen. Պարթեւական եւ Հայկական: Թողցուք հմտագունից եւ հնագիտաց լուծանել զխնդիր ՚ի հիւպատութեանն եւ զայլն եւս մեզ առ այժմ հաւանելի է ` ոչ յետ բազում ամաց գլխաւորութեան Նոր-Քաղաքին, ՚ի վերոյիշեալն Մարտիրոսէ ` գրեալ եւ զայս արձան. քանզի անծանօթք են ՚ի պատմութեան անուանք առաջնորդաց լեգէոնին, յորոց յետինն ( Լաբրազ ) օտար եւ ոչ Հռովմայեցի երեւի վասն որոյ եւ չէ մարթ նովիմբք ստուգել զժամանակն. որ զիարդ եւ է ` այս յայտ է զի եթէ ոչ քսան կամ երեսուն ` գէթ տասն ամօք յառաջէ քան զ՚ 193 թուականն, յորում չեւ եւս էր թագաւորեալ Վաղարշ, ըստ մերոցս:

Իսկ արձանագիրն այսպիսի ինչ է, ըստ վերծանութեան Լէոնի Ռընիէ փռանկ հնախօսի.

«Imperatori Caesari Marco Aurelio Antonio Augusto (Commodo) Germanico Sarmatico Maximo Tribunicia potestate Imperatori VII, Consuli IIII, Patri Patriae, Vexillarij Legionis XV Apollinaris sub Coelio Calvino Legato Augusti Propraetore curam agente, Licinio Saturnino Tribuno militum et Aurelio Labrase Centurione Legionis ejnsdem». եւ իմաստն այս ինչ է. «Դրօշակիցք Ապոլինարեանն լեգէոնի ԺԵ, որոց էին կայսերական նուիրակ` Կելիոս Կալուինոս, տրիբուն զօրաց` Լիկինոս Սատուռնինոս, եւ հարիւրապետ Աւրելիոս Լաբազ, կանգնեն զյիշատակն Կայսեր Մ. Աւրել. (Կոմոդ. ) եօթնիցս Տիրապետի, չորսից Հիւպատի եւ Հօր հայրենեաց»: