Այրարատ

142. ԱՒԱՆ. ՏԱՃԱՐԱԲԱԿ. ԱՌԻՆՃ

Երկու մղոնաւ ՚ի Հր. Ձագայ ` առ նովին ( ձախակողմեան ) եզերբ Գըրգպուլագ  գետակին  կայ Աւան, ըստ անունն երբեմն աւան մեծ, այլ եւ քաղաքագեօղ վերակոչեալ ՚ի Յովհաննէ  կաթողիկոսէ. աստանոր եդ զաթոռն հայրապետական  Յովհաննէս Սիւնական յետ մահուան Մովսիսի կաթողիկոսի, յորժամ  Յոյնք եւ Պարսք բաժանեցին միւսանգամ զաշխարհս Հայոց, եւ նա յունական մասինն եկաց առաջնորդ. « ուր եւ շինեացն ինքնին  Յովհան զպայծառակերտ  քաւարանն սուրբ, եւ շուրջանակի նորա յարդարեաց կալուածս կայանի իւրոյ »: Յետոյ ՚ի կրկին յուզման պատերազմաց ` խոյս տուեալ նորա ՚ի քաղաքն Կարնոյ, յառման  նորին գերեցաւ ընդ այլս, եւ վարեալ յԱհմատան ` անդ մեռաւ յամի 610, եւ « բերաւ մարմին նորա ՚ի գեօղն Աւան եւ եդաւ ( մերձ ) յեկեղեցին զոր ինքն շինեաց »: Առ նովին ժամանակաւ վանաց երէց Աւանայ էր Յունան  կամ Յուսան ոմն, որ գտաւ ՚ի ժողովի Աբրահամու կաթողիկոսի: Ոչ գիտեմ շինելոյն ՚ի Յովհաննէ կաթողիկոսէ եթէ յետնագունի ` հին քարաշէն եկեղեցւոյ աւերք կան ցարդ Յաւան, եւ յարտաքին որմն արձանագի մի թուականաւ  1285 ամի.

Ի թուիս ՉԼԴ յաշխարհակալութեան արքայից արքային Արղութեան ( Արղուն զանի ) ի թագաւորութեան Վրացն եւ Հայոց Դիմետրէի, ես Դաւիթ որդի Դեմետրէ թագաւորին թողի զԱւանայ զայգեաց չարէտն վասն միամտութեան սոցա եւ երկարութեան կենաց մերոց եւ թողութեան մեղաց մերոց: Արդ ոք ի մերոց կամ յաւտարաց տէր լինի Աւանայ եւ զհաստատեալ  գիրս մեր խափանել ջանայ եւ չարէտ առնու կամ … նզովեալ լիցի ի սրբոց Առաքելոցն եւ Ի սրբոց հայրապեաց. ընդ Յուդայի դատապարտի եւ ընդ այլ խաչահանուացն ամէն …

Այժմեան նոր եկեղեցի  Հայոց ` իբր 40 տանց, կոչի Ս. Աստուածածին

Իբր երկու մղոնաւ ստորեւ ընդ հարաւ Գըրգպուլագ ընդունի օժանդակ մի նայապէս իջեալ յարեւելից ՚ի լեռնավայր  սահմանաց Քիւլիւճայ եւ Մանկիւսայ. հուպ յետնոյս ` առ եզերբ ջրոյն կայ Տաճարաբակ կամ Դըժրաբակ գեօղ, Թեճիրապատ ըստ թուրքաց, որ հեթանոսական իմն հնութեան տայ կարծիս ունի եւ հին եկեղեցի աւերակ խարտածոյ քարամբք, իսկ նոր եկեղեցի աւերակ խարտածոյ քարամբք, իսկ նոր եկեղեցի Հայոց ` 25 տանց է Ս. Գրիգոր: Ի գեղջէ աստի էր Մովսէս վարդապետ յաւուրս Փիլիպպոսի կաթողիկոսի ՚ի կէս ԺԷ դարու, որ եկաց առաջնորդ Քանաքեռի վանաց: - Առ սովին վտակաւ է իբր չորիւք մղոնոք ստորեւ  Տաճարաբակի ` Ջրվէժ գիւղ, ՚ի սարահարթի բարձու, գեղագիտակ եւ այգեւէտ, 25 տամբք Հայոց եւ Կաթուղիկե անուն եկեղեցեաւ, է անդ եւ աւերակ հին եկեղեցւոյ  սրբատաշ քարամբք, կործանեալ ՚ի սասանութենէ  1679 ամի: - Յետ խառնրդոց վտակին առ արեւելեան եզերբըն Գըրգպուլագայ ` իբր երկու մղոնաւ յարեւելից հիւսիսոյ քաղաքին Երեւանայ եւ երիւք յարեւմտից Ջրվիժի. կայ մեծ եւ այգեւէտ հովասուն գիւղն Նորք կամ Նորգ. որ եւ թաղ մի համարի Երեւան քաղաքի, ՚ի Թուրքաց կոչի Չեօմլեկճի վասն գործարանայ բրտաց, զի կաւ ընտիր գտանի ՚ի սահմանսն  բնակեալ է ՚ի Հայոց իբր 300 տանց չէն մեծ թուի լինել եւ յառաջնումն թերեւս եւ գլխաւոր աւան բերդին Երեւանայ, յիշէ ոմն ՚ի սկիզբն  կոյս ԺԷ դարու գրեալ գիրս ինչ ընդ հովանեաւ Սրբոց ` որք անդ կան հաւաքեալ, նշանակ յոլովութեան եկեղեցեաց կամ մատրանց. յորոց յիշի միայն Ս. Ծերունի Սիմեոն եկեղեցին, յամի 1649, ուր յիշատակ գնէ Յովհանոմն աբեղայ զՄանրուսումն եղանակաւոր գիրս, յիշելով զհոգեւոր եղբայր իւր Մելիքսեդ քահանայ: Հնագոյն եւս յիշատակարան  (1595 ամի ) վկայէ « Նորուց ժամատեղեաց », անուանելով  եւ զերիցունսն,  Մելիքսեթ դասաւագ: Տէր Ղազար, Տէր Կոստանդին, Տէր Անդոն, եւ առաջնորդ եւ վերակացու դօլվաթաւոր Պետրոս աղէն »: Յանուն Ս. Սիմէոնի կոչի եւ արդ եկեղեցին  յորմէ ոչ հեռի յիշի եւ վանք Ս. Աստուածածին, այլ ոչ գիտեմ որպիսի իցէ: Ի մեծի սասանութեան 1679 ամի կործանեցան եւ չէնք Նորքայ: Ի սկիզբն այնր դարու յետ արշաւանաց Շահ Աբասայ եւ յամայանալ երկրին ՚ի բազմութենէ եւ մարդագայլոց յիշէ Զաքարիայ պատմիչ, « Կին մի ՚ի Նորք գեղջէ ( որ ) նստէր ՚ի դրան իւրում, ՚ի գիրկըս ունելով զմանուկ դուստր իւր. եւ ահա զայլ մի տեսեալ ՚ի հեռաստանէ եւ եկեալ ըմբռնէ զհանդերձից  մանկանն,  եւ քարշէր առ ինքն եւ կինն աղաղակէր, եւ գրկեալ զմանուկն ոչ թողայր ՚ի բաց. եւ ՚ի ձայնէ կնոջն  եկին ոմանք եւ հալածեցին զգայլն եւ զմանուկն  խլեցին  մեռեալ »: - Նորք ` մի է ՚ի գիւղորայից ` զորոց տասանորդս Յակոբ կաթողիկոս սեփականեաց յաթոռ Էջմիածնի: Զհին եկեղեցին Ս. Սիմէոն զվնասեալն ՚ի սասանութենէն ` նորոգեալ ըստ կարի ` անդ պաշտօն մատուցանեն արդ: - Գոյ անդ եւ ուխտատեղի յանուն Ս. Գրիգորի եւ Շողակաթ անուն վարժարան օրիորդաց, որում Սիրադուխտ Ներսիսեան (1887) կտակեաց 500 րուպլ դրամ:

Սակաւուք հեռի ՚ի գետակէն եւ իբր քառորդու ժամու յԱւանայ ` ՚ի Հս. նորին, առ արքունի պողոտային կայ Առինճ գիւղ Հայոց իբր 65 տանց (450 ոգիք ), Ս. Աստուածածին եկեղեցեաւ. ունի եւ հին մատուռն կիսաւեր յԵլ. կուսէ շինին, ՚ի միջի խուռն գերեզմանաց եւ խաշվիմաց: Ի վերոյիշեալ ժամանակի ամայութեան կողմանցս եւ յաճախութեան զայլոց ` յիշէ նոյն պատմիչ եւ ալեւոր մի յԱռինջ գեղջէ ( որ ) երթեալ ՚ի Քանաքեռ, եւ բարձեալ աղ շալակաւ ` գնայր ՚ի գիւղն իւր, եւ եհաս ՚ի գլուխս Ջրախաղացին, եւ ահա զայլք երկու իջին ՚ի բլրէն որ ասին Գարապաս, եւ կալեալ զալեւորն, եւ նա աղաղակեաց  առ ջրաղացն մինչեւ հասանելն նոցա ` սպանին զալեւորն զմի ձեռն եւ զերեսն կերին »: - Ի սկիզբն ԺԷ դարու (1608) յիշի Յակոբ վարդապետ ոմն Առընջեցի, եւ առ նմա Պօղոս վարդապետ աշակերտ Կարապետ վարդապետի Ձագ կոչեցելոյ եւ Մեսրովպայ վարդապետի Կաֆացոյ, որում շնորհեաց օրինակ մի Քերականի Յովհ. Եզընկացւոց, որ այժմ գտանի ՚ի մեծի մատենադարանի Բարիզու: Զայսու ժամանակաւ ապստամբ Ճէլալի փաշայ ոմն Թուրքաց ` Թոփալ Օսման կոչեցելոյ որ էր Զիալ փաշայի որդին. սա եկեալ մարտեաւ ընդ Քանաքռլու Մահմատին ` ՚ի գաւառին Կոտէից … մերձ ՚ի գիւղն Առինճ, եւ փախոյց զՔանաքրլու Մահմատն ». եւ գնացեալ նստաւ ՚ի Կարբի, ըստ Առաքելի պատմութեան: եւ Ոսկան վարդապետ ընդ եպիսկոպոսանիստ տեղիս կարգէ եւ զԱռինճ եւ մերձ նմին վանս. որ յիշի եւ յամի 1595. Առընջուց կամ Առընջեայ վանք կոչմամբ, ուր Տէր Աստուածատուր որդի Միքայիլի երիցու ետ գրել աւետարան մի, ՚ի ձեռն Յակոբայ եպիսկոպոսի, տուեալ 20 ֆլորի, եւ աւանդէ եկեղեցւոյ Նորուց: