Այրարատ

26. ԽՈՏԻԿ. ԱԶԱՊ. ԱԳՐԱԿ. ԽՈՐԱՍԱՆ. ՊԵՏՐԵՎԱՆՑ. ԶԱՂԻՆ

Յարեւմտեան սահմանածայր վիճակիս ՚ի կողմն Հմնար լերին եւ Վաղարաւանի, առաջին շէն նշանակի Գարա-չուխա գիւղ, զոր ագարակ մեծ կոչէ Ինճիճեան, եւ մերձ նմին Խոտիկ կամ Խատիք. եւ ՚ի Հս. սորին Գզլճա, եւ վերագոյն եւս ՚ի Հս. Ել. Հարան գիւղ, ընդ որ էանց Քէր-Բորդըր անգղիացի, (5 նոյ. 1819), եւ Արան կոչէ (Aran):

Ի ստորին կողման Ազապ վտակի ` ՚ի վերայ արքունի ճանապարհին որ տանի ՚ի Խորասան, կայ համանուն գիւղն Ազապ կամ Ազափ, որոյ մասն մի բնակչաց Հայք ` գաղթեցին ՚ի Ռուսս, յամի 1829 - 30. յառաջագոյն բնակէին անդ եւ նեստորականք ոմանք, ըստ Քէր-Բորդըրի: Յետ վերջին պատերազմին Ռուսաց, Հայք տեղւոյս առաջնորդութեամբ Թ. Տիգրանեան ` արարին աստ ընդունելութիւն մեծ ` Լազարէֆի զօրավարի համազգւոյ իւրեանց, ՚ի դառնալ նորին ՚ի Կարնոյ (16 - 28 յունիս, 1878): - Իսիսու գեօղ առ համանուն գետակաւ, որ բերէ ազգնիւ կարմրախայտ ձկունս:

Ի վերնակողմն հովտին եւ յեզր Արտոսդ գետոյ ՚ի հարաւային ստորոտս Ագրակ լերին կայ Կէրէկ կամ Գէրէք գեօղաւան, առ համանուն լերին, յորում կիրճ անձուկ եւ երկար ՚ի կրային եւ կաւուտ գետնի: Ի հարաւոյ նորին առ գետեզերբն ` Ալաճա կամ Ալա գիլիսէ գիւղ, այսպէս կոչեցեալ վասն գունոյ կարմիր եւ սպիտակ քարանց օրոցաձեւ հին եկեղեցւոյն, նկարակերպ տեսլեամբ, որ ՚ի ժամանակս վերջին պատերազմին (1877) սակաւ ինչ խանգարեալ ` արդ մարագ է Քրդաց: Մերձ ՚ի սա եւ ՚ի Խոփերան կամ Ծոփերան քրդաբնակ գիւղ ` են երկու կարմրաքար գմբեթաւոր եկեղեցիք, մեծ եւ փոքր, առ որովք եւ գերեզմանք եւ խաչվէմք անգիրք: Իսկ ՚ի լեռնակողմանն ` յարեւմուտս կոյս ` խնդրելի է ամայի մենաստանն Քէքլիկի ( Կաքաւուց ), յանուն ձորակի ` Քէքլիկ տէրէսի, ուր կայանք են Քրդաց: Խոնարհագոյն եւս ՚ի վերայ ճանապարհի որ իջուցանէ ընդ անձուկսն ՚ի Խորասան քաղաքաւան, Ծանծաղ ` ՚ի գեղեցիկ ձորակի. եւ յելս լեռնանցիցն ` Նորակ գիւղ: Ի Հր. սորին եւ ՚ի վերայ ճանապարհին ` Արտոսդ գիւղ մեծ, յորմէ  եւ գետն անուանի, եւ թուի ՚ի հնումն նշանաւոր շէն լինել Հայոց, գուցէ յանուն Արտաւազդայ, որպէս մերձասահմանն Մժնկերտ ` յանուն Մաժանայ եղբօր Արտաւազդայ Բ ի, զորս եւ յիշէ պատմութիւն ՚ի կողմանս յայսոսիկ, որպէս սուղ զկնի տեսցի: Իբրեւ փարսախաւ յարեւելից Ազապայ, եւ նոյնքան հեռի ՚ի հարաւոյ նորին ` է Ծարս կամ Զարս առ նոյն գետեզերբ, եւ մերձ յԵրասխ: Աստ նստէր երբեմն պէկն վարիչ վիճակիս, ծնունդ գոլով տեղւոյն, որ յամին 1839 (11 - 2 սեպտ. ) ասպնջական եղեւ Դէսիէ (Texier) նկարահան ուղեւորի. բնակիչք 30 տուն Թուրք, 20 տուն Հայ: Այլ օրինական իշխանանիստ վիճակիս եւ համօրէն Ստորին Բասենոյ է Խորասան քաղաքաւան, ժամաւ հեռի ՚ի Ծարսայ եւ ՚ի գետակէն, հուպ յԵրասխ, հանդէպ Թայհօճայ գեղջ Հաւնունեաց: Յետ գաղթելոյ Հայոց, առ Բասգեւիչաւ, նուազեալ է բնակութիւն աւանիս, եւ է իբրեւ 100 տանց Թուրքաց, որոց մզկիթ է փայտաշէն: - Յերկուս բաժնի աստ արքունի ճանապարհն որ տանի ՚ի Կարս. մին ընդ Մժնկերտ ` յարեւելից կողմանէ, միւսն ընդ Զուին ` յարեւմտից, իբր զուգահեռականք, եւ զատուցեալք ՚ի լերանց անջրպետաց Խանի գետոյ եւ գետոյն Մժնկերտոյ: Արեւելակողմն Խորասանայ երկիր է խճաքարուտ, յոր յետոյ մխեալ են որձքար ժայթմունք, անդրագոյն եւս ` կրային վարդագոյն զանգուած մառնախառն:

Ի հիւսիսային արեւելեան ծագ գետահովտին Արտոսդայ, անդր քան զԱգարակ լեառն ՚ի կողմն Տայոց ամբառնայ ա ' յլ լեառն Ագ-մէզրէ, զոր վերագոյն յիշեցաք, եւ թուի բնիկ « մայրաբուսակ Լեառն Մեծրաց, » որպէս անուանէ Ասողիկն Պատմիչ, ( Գ. ԻԴ ). եւ ՚ի սմին « Գիւղն ` որում Աստուածածին կոչի ` անուամբ եկեղեցւոյն որ ՚ի նմա ». եւ ցուցանէ սահմանամէջ գոլ Մամրուանայ ( Նառիման ) եւ Բասենոյ. յառաջնումն բանակեալ էր Գուրգէն Բ թագաւոր Վրաց, եւ յերկրորդումն Կանիկլ ? Մագիստրոս զօրավար Յունաց ` առաքեալ ՚ի Վասլէ կայսերէ, զողջոյն ձմեռնն 1001 - 2 ամի, այլ յետոյ առանց մարտի « հանդիպեալ միմեանց եւ խօսեցեալ զխաղաղութիւն, գնացին յիւրաքանչիւր տեղիս »: - Անծանօթ է տեղիդ արդի ուղեւորաց, որպէս եւ բովանդակ լեռնակողմն այն արեւմտեան Վերին Բասենոյ ` անշէն աննշանակ մնայ յաշխարհացոյցս. բայց ՚ի բանից գերմանացի ճանապարհագրի ուրումն ( յամի 1859), յայտնի ընդ մէջ յիշեալ գեղջդ Աստուածածնի եւ Ալագիլիսէի լինել Սըչան-գալէ, որ թարգմանի Մկան բերդ, զոր մարթ էր կարծել զՄկնառինճն, եթէ ոչ երկու պարսիկ հրասախ միայն հեռի ՚ի  Դու գեղջէ համարէաք, ըստ Ղազարայ Փարպեցւոյ:

Յելից Արտոսդ ձգի անձուկ հովիտ Սանամէր գետակի, որ այսպէս կոչի յանուն գեղջ միոյ ( Սանամայր ) եղելոյ ՚ի գլուխ հովտին ՚ի հիւսիսակողման, եւ առ Ծարսաւ խառնի յԱրտոսդ. 20 տունս Թուրքաց ՚ի սմա եւ վեց Հայոց ` յերեսնից անտի տանց ` որք գաղթեցին ՚ի Ռուսս յամին 1829, թուէր վերոյիշեալ ուղեւորն գերմանացի ( Պլում ): - Ի հովտի այսր գետակի ՚ի լեռնակողմն թուի գոլ Պետրեվանց գիւղ, ընդ որ էանց եւ գիշերօթեաց Աուզլէյ անգղիացի ճանապարհագիր ( ՚ի 23 յուլ. 1812), եւ կոչէ Պետրովաս, ցուցանելով եւ հեռաւորութիւնն ` իբր 15 մղոն ` ՚ի Հասանկլայէ, եւ իբր 24 ՚ի Մժնկերտայ. եւ ասէ բնակել ՚ի նմին 30 երդ Յունաց, 2 Հայոց եւ 5 Թուրքաց. որոց տունք կէս գետնափորք եւ կէս ՚ի վերայ չորից հիմանց բոլորաձեւ ամբարձեալ եւ հողակուտեալ, բարեձեւք քան զյոգունս ՚ի հողափոր բնակարանաց այլոց կողմանց երեւէին, վասն որոյ եւ ձեւագրէ զմի յայնցանէ այսպէս:

Հովիտ Խանի կամ ըստ ոմանց Խաին գետոյ ` ընդարձակագոյն քան զարեւմտեայս վիճակին, տակաւին անձուկ է, այլ ոչ աննշան թուի լեալ քաղաքական մասամբ ՚ի հնումն, որպէս եւ ՚ի նորումս ` պատերազօքն Ռուսաց եւ Թուրքաց: Առաջին գեօղ որ ՚ի գլուխ հովտին ` կայ ընդ մէջ Իսդի-սու եւ այլոյ վտակի օժանդակի ` Գայինլի կամ Գայընլար, հռչակեալ ճակատարմարտիւն որ յառաջնում նուագի ընդդիմամարտութիւն նոցին յամի 1829 (19 յունիսի ): Սակաւուք հեռի կայ ՚ի հարաւոյ կուսէ Ալի Պէկրի-Օղրամ կամ Ալլահվէրտի-Օղլան փոքր գեօղ կամ հանգրուան. եւ յելից նորին սարահարթ փոքր ` Հիւնքեար տիւզիւ անուանեալ, որպէս եւ վտակն ճապաղեալ առ երի ` Հիւնքեար-սու. եւ թուի վասն բանակելոյ երբեմն անդ Օսմանեան սուլտանաց ՚ի խաղալն ՚ի վերայ Պարսից ` այսպէս կոչեցեալ: Պատմիչք նոցին յիշեն եւ զձորափորն Սիւրմէլի չուգուր ՚ի Բասեն, յորում ասեն նախահայր նոցին Էրթօղրուլ եւ եղբայր իւր Տունդար դադարէին 400 վրանաբնակօք, մինչչեւ չուեալ ՚ի Փոքր Ասիա, այլ ոչ գիտեմ յորում կողման գաւառին իցէ տեղիդ: - Սակաւուք ՚ի ստորեւ ՚ի հարաւոյ առ գետեզերբն կայ Եէնի քէօյ գեօղ մեծ ՚ի 5960' բարձու, շինեալ ՚ի բնակչաց Ուխտեաց ( Օլթի ) յամի 1837, առ ՚ի դիւր հատանելոյ փայտս յանտառաց Սօղանլուի. եւ ՚ի նորին հարաւոյ առ կցուածով երկուց վտակաց գետոյն ` դոյզն մնացուածք Զաղին կամ Զեղին բերդի, զոր եւ յանուն Քէօրօղլուի կոչեն, հռչակեալ եւ դիւցազնացեալ գող քերդողի. կայ եւ գեօղ ՚ի նոյն անուն: Յելից նորա կայ առ ( Խանտէրէ ) վտակաւ գեօղ համանուն, առ որով եւ Սէրպէսան կամ Սըռպասան: Յերի սոցա եւ Հիւնքեար-տիւզի է դժուարագնաց կապանն Չագըր-պապա, ընդ որ անցանէ հիւսիսային ճանապարհ Կարուց, ընդ արեւելս դառնալով, իբրեւ 20 ժամուց, ՚ի Գարաուրկանէ ցքաղաքն Վանանդայ:

Սահմանք շինիցս յիշեցելոց տրոհեալք ՚ի խուռն վտակաց եւ խորաձորոյ ` բաւղաձեւ իմն դժուարավայրք են, ապառաժուտք եւ մացառուտք, նաեւ գոգացեալ մօրուտ ճահճօք, քաջադէպք ՚ի պաշտպանութիւն, ըստ պատերազմական հրահանգաց, որում վկայեն զարմացմամբ ամենայն հմուտ անցորդք. եւ յայն սակս կանգնեալ են ՚ի հնոց անտի բերդորայք ՚ի բարձունսն. վասն այնորիկ եւ Օսմանեանք ընտրեալ էին զայն առ արգելուլ զարշաւանս Ռուսաց (1829) յառաջ եւ յետ անցիցն ընդ Սօղանլու լերինս, այլ ոչ քաջ զգուշացան. զմեծ մասն բանակի իւրեանց եդեալ էին ՚ի հարաւոյ Գայինլեայ, զոր յերից այլոց կողմանց պատեցին Ռուսք. յ '17 յունիսի մղեցաւ բուռն կռուամարտ յափունս Հիւնքեար գետակի, ուր ամրացեալ էր Օսման փաշայ, եւ յետ երկար ընդդիմութեան ` տեղի ետ: Զօրավարն Մուրաւիէֆ էանց յայնժամ ընդ կատար Չագըր-պապա լերին, եւ էջ ՚ի հովիտն հետամուտ լինել նոցա ընդ կողմն Պարտիզացփորոյ Տայոց. ընդ նոյն էանց եւ մեծ մասն բանակին Բասգեւիչայ ` առ ՚ի խափանել զխառնուրդ թեւոց օսմանեան բանակին, որոց միոյն ` յարեւմտից կողմանէ ` առաջնորդէր սպարապետն Սալիհ փաշայ, գալով ՚ի Զուինայ, եւ միւսոյն ` յարեւելից ` Հակքի փաշայ, ՚ի կողմանց Մժնկերտոյ. եւ ինքն Բասգեւիչ յ՚ 18 յունիսի բանակեցաւ յափունս Հիւնքեար վտակի. ՚ի վաղիւն մղեցաւ պատերազմն հզօր ընդ մէջ Գայինլեայ եւ Զաղինայ բերդի, յորում ճարտարութիւն սպարապետին Ռուսաց յաջողեաց վանել զԹուրքացն եւ փախըստեայ արկանել ՚ի Հասանկլայ, որպէս եւ յերկրորդում  աւուր խորտակեալ զաջ թեւ նոցին ՚ի սահմանս Մըժընկերտոյ, հանդերձ գերութեամբ զօրավարի  նորուն: Քանի՞ այլազգ ` խաղաղական եւ խնդամիտ էին խորհուրդք Դուռնըֆորի  բուսարանի, որ ՚ի սկիզբն ԺԸ դարու ` յայսպիսի յայժմուս արիւնըռուշտ վայրս ծաղկաքաղ լինէր, եւ իբրեւ նշանաւոր մի ծաղիկ ` գծագրէր զկոչեցեալն յիւրմէ Cachris Orientalis.