Այրարատ

145. ԵՐԵՒԱՆ ՔԱՂԱՔ. ԵԿԵՂԵՑԻՔ. ԱՌԱՋՆՈՐԴՔ

Համառօտեալ զքաղաքական անցս Երեւանայ, եկեսցուք ՚ի շինականն. եւ նախ յիշեսցի, զի սեփական վիճակ եւ երկիր նորին կոչէր ՚ի դարուց հետէ Սահաթափոս կամ Սահաթի փոս, թերեւս յանուն այնր Սահաթ թուրքի ` յորմէ եւ Սհաթու երկիրն ` յԵրասխաձոր (56). իսկ յայլազգեաց կոչէր Չուգուր-Սատ: - Աբրահամ կաթողիկոս Գ առ իւրեւ յութ դեհս ( մահալ ) ասէ բաժանեալ զերկիրն Երեւանայ, մէլիքս ունելով ինն: - Շնորհ գլխաւորութեան Երեւանայ, որպէս ՚ի քաղաքական յիշատակացդ տեսաւ, Բերդ նորա էր, որով եւ նշանագոյն շինուած ՚ի նմա եւ առ նմին. քանզի իբր քառորդաւ մղոնի արտաքոյ կայ քաղաքին ՚ի Հր. կուսէ, ՚ի նախանշանակեալ արեւելեան սարափն զառիթափ խորաձորոյ Հրազդան գետոյ, որպէս զի յարեւմտեան կողմանէ ՚ի բնուստ ամրացեալ ահաւորատես դրիւքն ` անկարօտ է պարսպաց, բայց հրանօթովք զինեալ. իսկ յայլոց երից կողմանց ` խոր խրամաւ զատուցեալ. կրկին ունի պարիսպս, այլ հողախառն, որպէս եւ բրգունքն յիսնիւ չափ, եւ երիս դրունս շինեալս յՕսմանեանց, կարկատեալ եւ յաւելեալ ՚ի Պարսից. ընդ նշանաւոր բերդորայս արեւելից հռչակիւր դարս երիս, ( թող զհին շինուածն որ քայքայեցաւ ). այլ չէր բաւական զդէմ ունել հրազինուց եւ արուեստի մերոյ դարուս: Նշանաւոր քան ամրութեամբն ` էր եւ է ընդարձակութեամբ, յորում կային ամենայն կարեւոր տեղիք եւ մթերանոցք մեծի բերդի, զատ ՚ի զօրանիստ բնակարանաց. եւ եւս առաւել հոյակապ եւ պաճուճազարդ Ապարանօք Պարսիկ խանին. յորոց յետինն ` Հիւսէին ` շռայլօրէն իսկ ծախուք յարդարեալ եւ զարդարեալ էր, ըստ պատշաճի գեղադիտակ եւ սխրալի դրիցն, որում ՚ի ճահ յարմարեցաւ պատշգամբն կամ երեսբացն դահլճին ( այվան կոչեցեալ յայլազգեաց ), ՚ի վերայ անդընդախոր գետոյն ունելով զհայեցուածն, եւ անդրագոյնս նկատելով զվսեմական լերինս Արարատայ: Յայսմ պատշգամբէ, ասեն ոմանք, դարահոս արար զանձն ` Մարիամ գեղեցիկ աղջիկն վրացի, գերեալ ՚ի պատերազմին Ռուսաց, մինչ տարփածու նորին եւ խօսեցեալ ` Ալէքս, ՚ի վերայ կամրջին ակն ունէր նմա. եւ անկեալ ՚ի վերայ ծառոց ուռենեաց ` բարձաւ վիրաւորեալ, այլ ապաքինեալ ` շնորհեցաւ ՚ի սէրտարէն առ սիրելին իւր. վասն այն եւ պատշգամբն կոչեցաւ Աղջկավազք. եւ եղեն դէպքս առիթ վիպասանութեան: Այլ Հայք ստուգագոյն եւս ասեն, նորահարսն այլազգի յափշտակեալ ՚ի գեղջէ միոջէ ` հրամանաւ Հիւսէին խանի, եւ լուեալ զերգ փեսային ` հոսէ զանձն ՚ի պատուհանէ կանանոցին, եւ դարձեալ ձերբակալ եղեալ ընդ փեսային ` արձակին հանդերձ պարգեւօք: - Մեծ մասն առաստաղի եւ երեսք որմոց եւ սեանց դահլճին ( որ է 40 ոտնաչափ երկայն, 20 լայն եւ բարձր ), հայելեօք ագուցեալ են, եւ միջոցքն երնագ երանգ նկարագեղ զարդուք եւ կենդանագրօք դիւցազանց, շահից եւ խանից Պարսից, ընդ որս եւ վերջնոյն ` Հիւսէին եւ եղբօր նորին Հասանայ. յատակն կճասալ փայլէ: - Ի միում կողման ապարանիցն էր կանանոցն ընդարձակ եւ բազմայարկ, իբր երկերիւր ոտք յերկայնութիւն, հարիւր եւ քսանեւհինգ ՚ի լայնութիւն, չորիւք դահլճօք, եւ յանկագոյն վայելչութեամբ, « ամենեւիմբ, զոր մարթ իցէ գտանել ՚ի շինուածի ուրեք ՚ի վերայ երկրի », գրէր Իտալացի ոմն ճանապարհորդ ականատես ( Ճեմելլի ), յամի 1694: Այս ամենայն տեղիք փափկութեան ` փոխեցան ՚ի Ռուսաց ՚ի տեղի դարմանոյ ցաւոց եւ հեծութեանց, այն է ` յանկելանոց զօրականին: - Ըստ տպարանիցն ճոխութեան պատրաստեալ էին եւ գեղաղէշ պարտէզք եւ բուրաստանք եւ այգիք ` յայնկոյս գետոյն. բազմայարկ հովանոցօք եւ մենարանօք, շատրուանօք եւ զբօսանօք ջրոց, մեծ մասն ՚ի զբօսարանացն արդ լքեալ է եւ ամայացեալ, այլ պարտէզքն տան զպտուղս իւրեանց եւ ծառքն զհովանիս, ընդ որովք ճեմէին ճոճէին փարազունքն եւ փարազնուհիք Պարսից: - Հանգոյն բնակարանացն եւ զբօսարանաց ` վայելչակերտ էր եւ մզկիթն զոր կառոյց Հիւսէին ՚ի բերդին, կապոյտ եւ կանաչ յախճապակօք յարդարեալ զճակատն եւ զգմբէթն. այլ եւ սա այժմ ՚ի զինարան է փոխեալ: Միւս եւս մզկիթ էր ՚ի բերդին շինեալ յՕսմանեանց յամին 1725, զոր Ռուսք սրբեալ յեկեղեցի ` նուիրեցին ՚ի պատիւ Տիրամօրն: - Էր երբեմն յԵրեւան առ Պարսիւք Դրամանոց, ուր հատանէին դրամս արծաթիս եւ պղնձեայս, որպէս վկայէ վերոյիշեալ իտալացի ականատես ուղեւորն Ճեմելլի, յամին 1694:

Միջոց բերդին եւ քաղաքին հրապարակ իմն է ընդարձակ, որ բաժանի ՚ի վաղուց անտի ՚ի թաղս հինգ, յոր յաւելուն արդիք եւ զՆորն գիւղ իբրեւ վեցերորդ: Առաջին յայնցանէ ըստ մերձաւորութեան ` ՚ի հիւսիսակողմն բերդին եւ գետոյն է, յորոյ ՚ի ձորամէջն եւ ՚ի սարատափն տարածի եւ յայն սակս Ձորագիւղ կոչի, Տէրէքէնտ ըստ այլազգեաց. իսկ յառաջն ` ըստ Զաքարեայ Սարկաւագի ` կոչիւր Խնկելոյ-Ձոր, բնակեալ ՚ի Հայոց եւ ՚ի մահմէտականաց, ՚ի վերնակողմանն է Ձորագեղի Անապատ կոչեցեալ վանատեղի իմն շրջապարիսպ, սեփական կալուած կաթողիկոսաց Էջմիածնի, եւ սեփականագոյն օթեվանս նոցա, առանձինն որմով զատուցեալ ՚ի դարատափ գետոյն, շինեալ զառաջինն ՚ի Նահապետ կաթողիկոսէ, եւ յետոյ զկնի մեծի ժաժին ` ՚ի Յակոբայ Ե, ուր կայր եւ եկեղեցի յանուն Ս. Գէորգայ, զոր յամի 1837 փոխեցին ՚ի Դիւանատուն թեմին Երեւանայ, զի անդ նստի եւ արքեպիսկոպոս ` փոխանորդ կաթողիկոսին, որպէս յառաջն վարդապետ ոմն ` եկեալ իբրեւ նուիրակ Աթոռոյն: Այժմեան եկեղեցին կոչի Ս. Յակոբ, աղիւսակերտ եւ հողախառն, շինեալ ` որպէս ասեն ՚ի  վաճառականաց, որոց իջեվանք քայքայեալ են արդ: Միւս եւս եկեղեցի յանուն Ս. Սարգսի Զօրավարի շինեալ էր ՚ի Նահապետ կաթողիկոսէ, ՚ի հարաւոյ կուսէ օթեվանի կաթողիկոսաց, զոր վասն հնութեանն քակեալ յամի 1835 Յովհաննէս Շահխաթունեան ` ետ վերականգնել քարուկիր: Յարեւելակողմն սոցին այգիք են եւ պարտէզք եւ ծառատունկք: - Առ երի Անապատիս կամ եպիսկոպոսարանին ( յարեւմտից կուսէ ) ամբառնայ Աշտարակն զոր յիշէ Շարտէն եւ նշանակէ ՚ի պատկերի քաղաքին. զորոյ հետս խնդրեալ Քէր-Բորդըր Անգղիացի յամի 1818, լուաւ ՚ի գիտնոյ ` եթէ յառաջ քան ոչ զբազում ամս կայծակնահար կործանեալ էր, եւ քարանցն յայլ շինութիւն վարեալ: Նոյն ճանապարհագիր ( Շարտէն ) վկայէ, զի եկեղեցի առաջնորդարանին էր կոչեցեալն Երկուերեսնի, որ եւ ընդ այլս յիշի յամէ 1537, Երկուերեսնի Սուրբ Նշան կոչմամբ. յորմէ յայտնի նուիրեալ Սրբոյ Խաչի, կամ պահեալ ՚ի նմին համանուն խաչի. թուի թէ եւ թաղն սոյնպէս անուանէր ` Երկուերեսու: - Ի հիւսիսոյ արեւելից Ձորաթաղիս առ Հրազդանաւ ` կայ Բ թաղն ` Կոնդ, Թէփէպաշի ըստ Թուրքաց, զի է ընդարձակ սարատափ քարուտ տարածեալ ընդ հարաւ եւ ընդ արեւելս, ՚ի հիւսիսոյ ունելով զբլրակն Կոզեռն, յանուն Յովհաննու վարդապետի ` որ յառաջին կէս ԺԱ դարու, յորոյ վերայ կայ եւ մատուռն փոքրիկ, նորոգեալ յԱղամալեան Մէլիք Սահակայ յամի 1829, ուր եւ թաղեցաւ նա յամի 1834. յարեւմտակողմն են այգիք ՚ի դարատափի գետոյն: Եկեղեցին յանուն Ս. Յովհաննու Մկրտչի ` քարակերտ շինեալ է յամի 1708, երիւք սեղանովք եւ երկու աւանդատամբք, եւ շուրջ բնակարան քահանայից: Ի հարաւակողման թաղիս եւ յանուն նորին է մզկիթն մահմէտականաց: Ընդ մէջ այսր թաղի եւ Նոր թաղի, մերձ ՚ի Ս. Յովհաննու եկեղեցին ` յիշէ նոր ոմն տեղագրող զԾիծեռնակ բերդ. ինձ անծանօթ այլուստ: Մասն մի Կոնդ թաղի ` կոչէր եւ ցարդ լսի յոմանց ` Ծիրանի թաղ: - Յարեւելից Կոնդի կայ Գ, Նոր Թաղ, այսպէս կոչեցեալ վասն շինութեան եւ բնակութեան նոր գաղթականի յԱտրպատականէ ` ՚ի նուաճման երկրին ՚ի Ռուսաց, զի յառաջագոյն ընդարձակ այգիք էին անդ խանից Երեւանայ, վասն որոյ եւ Խանլըղ կոչիւր կամ Խանլու-պաղ: - Կայր անդ ՚ի վաղուց Անապատն Ս. Անանիայ, մատուռն հին ՚ի վերայ նշխարաց առաքելոյն ` եւ խցկունք զնովաւ. որ ՚ի սկզբան ԺԷ դարու, ըստ պատմութեան Առաքէլի, « էր աւերակ եւ անմարդաբնակ, որոյ վասն ասաց խանն ( Ամիրգիւնա ) առ վարդապետն ( Մովսէս Սիւնեցի ): Տեսանե՞ս զայս եկեղեցի որ ամայի կայ. արդ լուր ինձ եւ մի ' գնար յայլ աշխարհ, այլ արա զսա քեզ բնակութիւն, եւ դադարեա աստէն, զի իրերաց մերձակայութեամբ եւ տեսութեամբ մխիթարեսցուք. այլ եւ ամենեքեան ժողովուրդք քաղաքականք եւ վաճառականք աղաչելով զնոյն խնդրէին ՚ի վարդապետէն: Որոց հաճեալ սրբոյ վարդապետին ` ձեռն ՚ի գործ էարկ շինել զտեղին արդեամբք եւ ձեռնտուութեամբ քրիստոնէից տեղականաց եւ վաճառականաց, որք յօժարութեամբ տային զտուրս տեղւոյն ՚ի շինումն տեղւոյն, վասն սիրոյ վարդապետին, զի բնակեսցի ՚ի միջի իւրեանց: Վասն որոյ փութանակի շինեցին զպարիսպ եւ զխուցս եւ զժամատուն եւ զսարաւոյթ, եւ զայլ տունս յոլովս, եւ կատարեալ զամենայն շինուածսն ` բնակեցաւ անդէն վարդապետն իւրովք միաբանօքն, կարգաւն եւ սահմանաւն այնու ` զոր կարգեցին ՚ի մեծ Անապատն, առ որ ժողովեցան միաբանք բազումք, միաբանակեացք եւ գրոց աշակերտք իմաստունք եւ սրբակացք: Կային ՚ի միասին մեծք եւ փոքերք սիրով հանդարտեալք ՚ի խցի, հանապազօր կանխեալ յաղօթս եւ յընթերցումն սուրբ գրոց: … Ապա Մելիքսէթ կաթողիկոսն եկեալ ՚ի դամբարանս Սրբոյ Առաքելոյն Անանիայի, ուր էր բնակութիւն Մովսեսի վարդապետին, զոր անուանեցին Անապատ. եւ անդ օրհնեաց զնա եպիսկոպոս յաւագ երկուշաբթի աւուրն: …( Աստանօր ) պատահեցաւ լինել ( եւ ) վախճան սորա ( յամի 1632) յԵրեւան քաղաքի ` ՚ի վանս Դամբարանի սրբոյ Առաքելոյն Անանիայի … վասն որոյ եւ տարեալ ՚ի հասարակաց գերեզմանատունն ՚ի Կոզեռ կոչեցեալ բլուրն, վասն գերեզմանի Կոզռան վարդապետին ` որ անդ է, եւ յարահուպ գերեզմանի Կոզռան վարդապետին եւ Մելքիսեթի վարդապետին, ՚ի մէջ երկուցս այսոցիկ պատրաստեցին զգիր հանգստեան սրբոյս այսորիկ. եւ անդէն ՚ի մէջ երկուց կափուցելոյ տապանաց ` եդին զսրբասնեալ նշխար մարմնոյ նորա մեծաւ պատուով եւ փառօք »: Արձանագրեցաւ յետոյ ՚ի վերայ տապանին, ՚ի բլեր անդ.

Այս է տապան դամբարանի

Եդեալ շիրիմ ճանապարհի`

Տեառն Մովսիսէ վարդապետի,

Ընտրեալ սուրբ Հայրապետի,

Որ է տեղեաւ Տաթեւացի.

Նորոգող սուրբ Էջմիածնի,

Բացող եւ շինող գմբեթի.

Թուին ՌՁԲ ին:

Յաջորդն Մովսիսի Փիլիպպոս կաթողիկոս յամի 1636 նորոգեալ զտեղիս ` զաւերեալն ՚ի մարտի Սուլդան Մուրատայ ընդ Պարսից, « վերստին շինեաց, ոչ թէ փայտիւ, այլ քարիւ եւ բռով, գմբեթեայ զժամատունն, զսեղանատունն, զխուցսն եւ զայլս եւս շինուածս ամենեսեան »: - Յետ սասանութեանն Երեւանայ, յաւուրս Նահապետի կաթողիկոսի ` յամի 1693, Խօջայ Փանոս ոմն ընդարձակեաց զմատուռնն նորոգ քարակերտ շինութեամբ ՚ի վերայ չորից սեանց, հանդերձ սիւնազարդ ժամատամբ եւ երկու աւանդատամք, եւ զանգակատամբ ՚ի վերայ միջնադրանն, եւ նուիրեաց յանուն Սրբոյ Աստուածածնի, որպէս եւ արձանագրեալ է առ դրամբն, անոճ շարաբանութեամբ

Ի թուականիս Հայկազունի

… որ աստ շարագրի,

Ի քառեակ տասներորդի

Երկեակ թուով յարաբարդի,

Ի հայրապետութեան սրբազանի

Տեառն Նահապետ կաթուղիկոսի

Արի եւ քաջ հովուապետի,

Լուսաւորիչ Հայոց ազգի

Մեծ եւ ազնիւ բարեպաշտի

Աստուածասէր երկիւղածի,

Խոջայ Փանոս վերաձայնի,

Սուրբ Աստուածածինս շինողի

Յիշատակ իւրն եւ նախնի

Ծնողաց իւրոց հարցն առաջի.

Որդւոցն իւրոց Էլիազի

Եւ Մովսեսի քաղցր ողկուզի.

Թոռան իւրոյ Ահարոնի.

Զանգակատնօք սա զարդարի

Սուրբ Անապատս Անանիայի:

Մեսրոբ առ սուրբ հեզահոգի,

Որ եւ յաջորդ է սուրբ տեղիս,

Վերակացու համագործի

Դաւիթ անուամբ վերաձայնի:

Յելս կոյս անցելոյ դարու (1793) վերստին նորոգեաց զտաճարն ` Գաբրիէլ ոմն Երեւանցի ` Հարիւրապետի անուամբ պատուեալ, եւ գրեաց իւր արձան յիշատակի ՚ի վերոյ հարաւային դրանն, որպէս տեսցի ՚ի ստորեւ: - Տապան նշխարաց սրբոյ Առաքելոյն է ՚ի փոքու խորանայարկի ընդ եկեղեցեաւն ` յոր իջանեն աստիճանօք. եւ է անուանի ուխտատեղի, զոր ընդ համանմանսն յիշէ եւ Վանանդեցին Թովմա յամի 1655. կոչի եկեղեցին եւ Զօրաւոր ` յանուն աւետարանի միոյ հրաշագործ համարելոյ:

Յարեւելից հարաւոյ Նոր թաղի կայ Դ Թաղն Շհար, ընդարձակ եւ պարտիզաշատ. յորում են երկու եկեղեցիք Հայոց. մին Կաթուղիկէ, օրոցաձեւ ՚ի վերայ չորից սեանց, կրկնայարկ կաթողիկէիւ կամ գմբէթօք ՚ի վերայ սեղանոյն ` որ նուիրեալ է Ս. Աստուածածնի, երկու աւանդատամբք, եւ երկոքումք եւս փոքրիկ խորանօք ` ՚ի միջոց նոցին եւ աստիճանաց բեմին, յանուն Յովհաննու Մկրտչի եւ Ս. Ստեփաննոսի, եւ երկու դրամբք, շուրջանակի պարսպաւ եւ երիցատամբ. չունի արձանագիր, այլ միայն թուական ՌՃԽԲ (1693), նշանակ նորոգ շինութեանն յետ ժաժին. զի էր եւ յառաջն համանուն եկեղեցի, զոր եւ հրաշափառ Ս. Կաթողիկէ կոչէ յիշատակագիր մի յամի 1537. յիշէ եւ Առաքէլ վարդապետ յօրինակի միում Պատմութեան գրոցն ` զոր ետ գրել աստէն յամի 1665: Երկրորդ եկեղեցին մեծագոյն նուիրեալ սրբոց Առաքելոց Պետրոսի եւ Պօղոսի, ՚ի վերայ չորից սեանց կառուցեալ, յորում յառաջ քան զկէս դար շինեցան երկու եւս խորանք հանդերձ կաթողիկէիւք յանուն Ս. Յովհ. Մկրտչի եւ Ս. Ստեփանոսի: - Ի թաղի աստ են եւ Մահմէտականաց երեք մզկիթք: - Ի հարաւոյ Շհարայ եւ յարեւելից բերդին ` կայ Ե թաղն քարահանք, այսպէս անուանեալ վասն մերձակայ քարահատիցն, եւ յայլազգեաց ` Տէմիրպուլագ ( Երկաթաղբիւր ) կոչի վասն աղբեր միոյ, որոյ աւերակ երեւին ջուրք, եւ բնակեալ է ՚ի նոցունց. իսկ ՚ի Հայոց նուազանց, վասն որոյ եւ չգոյր նոցա առանձինն եկեղեցի: - Յիշեցաք ՚ի տեղագրութեան Նորքայ (293) զի յայժմուս համարի եւ այն յոմանց ՚ի թաղս Երեւանայ. յորս յաւելաւ ՚ի նորումս եւ թաղ Մալականաց աղանդաւորաց Ռուսաց, ոչ գիտեմ յորում կողման քաղաքին. իսկ յառաջնոյն ` որպէս տեսաք ՚ի պատմութեան առման նորին ` յամին 1724, յիշին ՚ի պատմչէն եւ Ջուհարէնց Թաղ, Հին Երեւան Թաղ, եւ Խանի Թաղ, որ թուի մերձ ՚ի բերդն:

Յիշատակագիրն 1537 ամի, զոր ՚ի վերդ յիշեցաք, ընդ Կաթողիկէին եւ ընդ Երկուերեսնի Ս. Նշանին յիշէ եւ այլ երկու եկեղեցիս, զՍ. Աստուածածին եւ զՍ. Յարութիւն, որք ոչ գիտեմ յորում թաղի էին: Թերեւս առաջինն իցէ հին մատուռն մի յայգեստանս Նորքայ, ուր երթան յուխտ ՚ի կիւրակէս յինանց: Յառաջ քան զսակաւ ամս շինեցաւ եւ մեծ եկեղեցի ` յանուն Ս. Աստուածածնի: - Այլ յիշատակագիր ՚ի սկիզբն ԺԸ դարու յիշէ « զփառաւոր եւ զամենավայելուչ եկեղեցի Նոր Երեւանայ որ կոչի Ս. Ամենափրկիչ եւ Ս. Ստեփաննոս ». որ թուի ՚ի նորաշէն մասին քաղաքին, յոր սակս Նոր կոչէ եւ զքաղաքն: - Յամի 1684 հրովարտակաւ Շահին Պարսից առ խանն ( Զալ ), եկն յԵրեւան ոմն ՚ի Յիսուսեանց ` Հ. Լոնժոյ (Longeau), հաստատել անդ քաղաքատուն. եւ վաղամեռ լեալ, փոխանակեաց զնա Հ. Ռու (Roux) առաջնորդ նոցին ` որ ՚ի Սպահան, եւ սա վախճանեալ յետ երկուց ամաց (1686) թաղեցաւ մեծաւ հանդիսիւ ՚ի գերեզմանս քահանայից Հայոց, հրամանաւ Եղիազարայ կաթողիկոսի, որ ոչ նովին յօժարութեամբ ընկալաւ զյաջորդն նորին զՀ. Տիւբիւր (Dupuis). եւ յետ սորա եւս արագ վախճանի, յելս կոյս դարուն ` եկին ՚ի Լեհաց քարոզիչք ոմանք. եւ դարձեալ Յիսուսեանք հաստատեցին անդ բնակութիւն, եւ ՚ի սկիզբն ԺԸ դարու ընդունելութիւն գտեալ ՚ի կաթողիկոսէն ` քարոզէին յեկեղեցիս Հայոց: Յառաջ քան զսոսա Հ. Գաբրիէլ Շինոն (Chinon) վեղարաւոր միանձն, որ ամս յոլովս քարոզեալ էր ՚ի Հայս, կառոյց անդ եկեղեցի մի սատարութեամբ Չէլէպի Ազարիայի ուրումն մեծատան. այլ միաբանք Էջմիածնի ՚ի ձեռն խանին ետուն փակել զայն, եւ զՇինոն խոշտանգեցին, որ եւ յետ սակաւ աւուրց մեռաւ (1668) եւ թաղեցաւ ՚ի գերեզմանս վարդապետաց Հայոց. յորոց վերայ հաւատարիմք նորին գրեցին արձան հայերէն այսպէս ` իտալական տառիւք, ըստ աւանդելոյ մեզ միոյ ՚ի կրօնակցաց նորին ` ՚ի նմին ամի. « Այս է տապան հոգեւոր Հօրն Բատրէ Գաբրիէլին տա Գինոն Քարոզողին ՚ի Քաբուչինից կարգէն, երկրորդ առաքելոյն եւ լուսաւորչի Հայոց ազգին. վերափոխեցաւ ՚ի յայս կենացս լի արդեամբ եւ առաքինութեամբ, ՚ի թու. Տեառն 1668»: Իսկ Ազարիայ տուեալ խանին 1200 ոսկի ` զերծաւ ՚ի ձեռաց նեղչացն: Առ սմա ագաւ յետ ամաց ինչ (1673, մարտ 27 ց 10 ապրիլի ), Շարտէն մեծանուն ուղեւոր ակնավաճառ, եւ յիշէ զհաւատս նորա եւ զհալածանս զոր կրեաց վասն վերոյիշեալ դիպաց:

Վասն մերձաւորութեան ՚ի կաթողիկոսական աթոռն ` առաջնորդք կամ եպիսկոպոսունք Երեւանայ ` աթոռակալք կամ փոխանորդք անուանին, թէպէտ եւ արքեպիսկոպոսունք իցեն, եւ ՚ի նախընթաց դարս կոչիցին պարզապէս եպիսկոպոսք Երեւանայ. յորոց ծանօթք ինձ են.

1537                            Զաքարիա Եպիսկոպոս.

1601                            Յակովբ, յայսմ ամի էր ՚ի Հռովմ, անցեալ զութսնամենիւք.

1657                            Սիմէոն Անարծաթ Ջուղայեցի.

1669 Դ 74                Ոսկան, հռչակեալ Տպագիրն.

1690                            Մովսէս.

1708                            Յակովբ Վարդապետ.

1722                           Սիմէոն Վ.

1837                            Ստեփանոս Արքեպիսկոպոս.

1857                            Ստեփանոս Վ. Բադալեան.

1863                           Մովսէս Վ.

-                                         Աբէլ Վ. Մխիթարեան.

1864 Դ 6                    Ստեփանոս Արք. Բադալեան, վերստին.

1866                            Յովհաննէս Արշարունի Արքեպ.

1868 եւ 70               Մեսրովպ Վ. Սմբատեան.

1871                          Մկրտիչ Բաբումեան Արքեպ.

1873                            Եղիազար Արքեպ.

1881 Դ 6                    Գէորգ Սուրենեանց Եպիսկոպոս.

1886                            Կարապետ Վ. Ապարանցի ( ընտրեալ ).

1887                            Սուքիաս Պարզեանց Եպիսկոպոս.