Այրարատ

6. ԱՇԽԱՐՀԱԳՐԱԿԱՆ ԱՆՈՒՆ.

Բայց մեր թողեալ ` ըստ խոստման մերում զայլ նաչ գիտելիս ՚ի ստորագրութեան իւրաքանչիւր գաւառաց աշխարհին, անցցուք յաշխարհապատմականն. յորում հարկաւ առաջին ՚ի քննութիւն պահանգի անուն եւ ծագումն Այրարատայ: Յայսմիկ ` նախ զայս յիշեցուցանել պարտ վարկանիմ, զի անունս որ եւ ՚ի հին Սուրբ Գիրս լսի առ Եբրայեցիս, եւ անտի ` ՚ի թարգմանութիւնս նոցին, եւ ապա ՚ի նոր լեզուս Եւրոպէացւոց, եւ երբեմն յաւելմամբ ՚ի տառի Այրարատ, եւ փոփոխմամբ վերջին տառին ՚ի դեւ Արարադ, եւ հոլովի պէսպէս, Արարատայ, Արարատոյ եւ Արարատու: Եւ երկրորդ, զի առ մեզ յաճախ եւս յածական ձեւ յանգեալ ` յԱյրարատեան, այլ եւ այլ տեղանիչ գոյականօք վարի, որպէս ` Այրարատեան  աշխարհ, եւ այսու ըստ նախագրեցելոցս ` սովորաբար բովանդակ քսան գաւառօք երկիրն  իմանի, եւ երբեմն արքունի կալուածն: - Երկիր Այրարատեան . որով մերթ բնիկ աշխարհն, հնագոյնք փոխանակ այսր ` յաճախ գոյականօք  վարին. Երկիր Այրարատայ  ասելով. որպէս նախ ՚ի հայ թարգմանութեան մերում Ս. Գրոց « Զերծան ( որդիքն Սենեքերիմայ ) յերկիրն Արարադայ ». զոր այլուր պարզապէս ասէ. « յԵրկիրն Հայոց ». իսկ առ Լատինս ` ներհակաբար ` յառաջնումն տեղւոջ Երկիր Հայոց ասի, յերկրորդումն Երկիր Արարադայ : - Տուն Այրարատեան, որպէս գրի ՚ի միջին կամ յետին դարուց յիշատակս, եւ որպէս ասէ զինքն ` Զաքարիա առաջնորդ  Յովհաննավանից, ՚ի կէս ԺԷ դարու, « Ի Տանէս արարատեան  ՚ի Վաղարշապատ  շողակաթիկ  սուրբ աթոռոյս »:

- Դուն ուրեք եւ Այրարատեան  կողմն, որպէս ճահողակի  կոչեցաւ յելս Դ դարու, ՚ի բաժանելն յերկուս պետութեանն Հայոց, եւ նախարարք յունական մասին գրէին առ իշխող միւսոյն , « Տեառն մերում Խոսրովայ արքայի կողմանն Արարատայ »:

Սեփական կալուածն արքունի, այսինքն  արեւելեան մասն աշխարհին, որպէս ՚ի սկզբան ակնարկեցաք, առ հին նախնիս մեր եւ գրիչս Դ եւ Ե դարուց ` ստէպ եւ սովորաբար Այրարատեան գաւառ կամ Այրարատ  գաւառ, կամ Գաւառ Այրարատու կոչի, ըստ որոց եւ յետագայ  պատմիչք, այլ սոքա ընդարձակօրէն եւս առնուն զսահման կամ զիմաստ գաւառին: Իսկ Նահանգ Արարատեան սովորաբար ըստ եկեղեցական բաժնից կամ թեմից իմանի. որպէս գրի ՚ի յիշատակարանս, յամի 1267, « Գրիգոր արքեպիսկոպոս  այրարատեան նահանգի … ՚ի Բջնի ». յամի 1444, Սիմէոն վարժապետ նորոգէ զվանորայս  Այրարատեան նահանգի: - 1447 « Յաթոռ Էջմիածնի Վաղարշապատու  Այրարատեան նահանգին »: - Մովսէս վարժապետ յամի 1666 կոչի « արքեպիսկոպոս Բջնւոյ մեծ նահանգի Այրարատեան երկրին »: Բազում ուրեք եւս յիշի Այրարատ սոսկ միայնակ առանց յարադրութեան այլոյ տեղանիչ անուան, եւ նշանակէ  զարքունի կալուածսն, կամ զՈստանն. որպէս յօրինագրելն Արտաւազդայ Բ, « ոչ կեալ ( արքայազանց ) յԱյրարատ, ՚ի բնակութիւն  արքայի ». եւ ի թողուլն Արշակայ Գ. « զբաւն թագաւորութիւն հարց իւրոց զԱյրարատ ». եւ յասել Փարպեցւոյն  վասն տօնախմբելոյ զյիշատակ  սրբոյն Մեսրովպայ, « Բազմութիւնք ժողովրդոցն Այրարատայ ». եւ այլուր ` անձկագոյն եւս սահմանաւ նշանակէ զանունն. « Չեւ եւս հեռացեալ տեսանէր օթեվանս ոչ բազումս յԱրարատոյ », ուր  բուն իսկ զոստան մայրաքաղաքն  զԴուին կամ զԱրտաշատ է իմանալ: Բայց յատկապէս Արարատ  անուն չէն կամ քաղաք ոչ ուրեք լսի առ մեզ, այլ առ օտարս վարկպարազի իմն ` Արարադ կոչի քաղաքն ` յորում ասեն նահատակեալ զառաքեալն Յուդա Յակովբեան:

Զատ ՚ի շինանիստ  եւ բնակեալ իմաստէ: Արարատեան կոչումն յարի սովորաբար ՚ի Լերինս, որպէս յայտ է, որով յաճախ լերինք Մասեանց իմանին, մանաւանդ յայժմուս. այլ ըստ Ս. Գրոց անորոշ իմն, եւ յաճախագոյն եւս Դաշտն, որպէս ասէ Բուզանդ ( Գ. Է ). « Իջանէր ՚ի դաշտն Այրարատեան գաւառին, ՚ի Վաղարշապատ քաղաքի ». եւ Վարդան ` վասն Յովհաննու թագաւորի Բագրատունւոյ ` ժառանգել « զԱնբերդ եւ զԴաշտն Այրարատեան, զԿարոն, եւ այլն ». եւ պատմիչն Վրաց ` վասն ասպատակելոյ Խազրաց « մինչեւ ցԱրարատուդաշտն եւ Մասեաց »: Եւ է դաշտս ` նոյն ինքն գաւառն Այրարատայ, յորում Ոստանըն  արքունի, որ ՚ի սկզբան ՚ի դարու ՚ի Վաղարշապատ էր, յորոյ անուն եւս կոչի, զոր օրինակ ասէ Սեբիոս վասն զօրավարի կայսեր Հերակլի, « Հասանէր ՚ի գաւառն Արարատայ եւ բանակի ՚ի ԴԱՇՏԻՆ ՎԱՂԱՐՇԱՊԱՏ քաղաքի »: Այլ յաւէտ եւս յանուն Աբայի կոչի, որպէս ասէ Խորեն, ( Ա. Ժ ) զՇամիրամայ, « գայ ՚ի Դաշտն Արայի, որ եւ յանուն նորա անուանեալ Այրարատ ». եւ ըստ նմանէ ամենայն պատմիչք մեր, սկսեալ ՚ի Սերիսսէ. « Արայն Գեղեցիկ, որով անուն իսկ դաշտին այնորիկ, կոչեցաւ յանուն Այրարատ »:

Եւ աւասիկ հասաք ՚ի պատճառ կամ ՚ի ծագումն անուանդ ԱՅՐԱՐԱՏ, ըստ աւանդութեան մերոց պատմչաց, զորոյ եւ զհնութիւն աներկբայ երաշխաւորեն նախայիշեալ Ս. Գիրք հին կտակարանաց,  հնագոյնք եւ ստուգագոյնք ՚ի պատմութիւնս ազգաց, եւ եթէ ինքեան մեծին Մովսիսի նախամարգարէի գրեալ իցէ զպատմութիւն Ջրհեղեղին ՚ի գիրս Ծննդոց, որպէս չիք երկբայել մեզ հաւատացելոցս, յեբրայեցի լեզու, ահա 2000 եւ աւելի ամօք յառաջ քան զմեր պատմիչքս ` Արարատն անուն ծանուցեալ եւ գրեալ է ՚ի ճակատ առաջին գրոց աշխարհի, եւ ոչ է անդէպ համարել հռչակեալ յայնժամ զանուն երկրինս մերոյ ըստ ազգայինս աւանդութեան, ըստ որոյ Արայ երէց է ժամանակաւ քան զՄովսէս  300 ամօք, աւելի կամ պակաս: Բայց գործ է հաւաստել զստուգաբանութիւն կոչմանն յԱրայէ  անտի, զորոյ թէպէտ կրէ զանուն ` առաջին մասամբն  Արարատ, այլ յետին մասնն անծանոթ է այժմ մեզ 4000 ամօք կրսերացս, եւ յոյժ երկբայական է կարծելն զմահ կամ զվէրս Արայի արատ յաւելուածովն,  կամ զպարտումն նորին ` ՚ի րետ արաբացի բառէ. այն զի յաճախ դ տառիւ յանգի անունդ. եւ ըստ Եղիշեայ նաեւ թիւ: Հաւանագոյն ինձ թուի եթէ որպէս Արագածն ` բնակութեամբ Արմենակայ կոչեցաւ այնպէս ` ( թէպէտ եւ չիք եւ ՚ի սոսա հանգիտութիւն ձայնից ըստ այժմեան ստուգաբանութեան ), նոյնպէս եւ  Արարատ կենօք Արայի եւ սաւս բնակութեանն ՚ի կողմանս իւրանուն լերինն կոչեցեալ իցէ: Օտարազգի մեկնիչք Ս. Գրոց անգէտք մերոյ ազգիս պատմութեան, յեբրայական լեզու համարէին նշանակել Անեծք սասանման  միթէ սակս ստէպ սասանութեանցն ` ՚ի հրաբուխ զօրութեանց եթէ սոսկ ըստ նշանակի բառին, այլ հմտագոյնքն  ասեն  արմատ անուանդ զ ' Հարահարա, այսինքն լերինք լերանց, վասն կարի լեռնոտ լինելոյ երկրին. մինչեւ ոմն յայժմու անգղիացի գիտնոց զբանն Եսայեայ « Ձայն զօրաց բազմաց ՚ի վերայ լերանց », համարի զՀայոց աշխարհէս ասացեալ, վասն բազմութեան լերանցն, կամ թէ եւ անդ հարկ իցէ ընթեռնուլ յեբրայեցին ` Արարատ, որպէս ՚ի գերահռչակ հրաւիրականն բանի Երեմիայ ( ԾԱ. 27) « Պատուէր տուք յինէն Այրարատեան թագաւորութեանցն եւ Ասքանազեան գնդին », զոր եւ մերս Պատմահայր Խորենացի առնու ՚ի վկայութիւն. « զի արդարեւ, ասէ. զայնու ժամանակաւ էր ազգիս մերոյ թագաւորութիւն »: Նաեւ երիցագոյնն ՚ի գրաւոր մարգարէս ` Եսայի, ՚ի նոյն անուն կոչէ զերկիրն ` ուր փախեան հայրասպան որդիք Սենեքերիմայ. իսկ ըստ մերում թարգմանութեան ` « գնացի փախստական ՚ի Հայս », որպէս եւ ՚ի գիրս Տովրիթայ ( Ա. 24), « փախան նոքա ՚ի լերինս Հայոց ». այլ ՚ի Դ Թագաւորութեան ( ԺԹ. 37) ըստ եբրայականին գրեն եւ մեր թարգմանիչք, « Զերծան յերկիրն Արարադայ »:

Նորք ոմանք բանասէրք բազմախոյզ համարեցան եւ ՚ի բեւեռաքանդակ վէմս ընթեռնուլ զանուն Արարատայ ` Հուր-արտա, իբր Աստուածային հուր կամ հրաբուղխ նշանակելով, եւ ըստ զանդիկ լեզուի ստուգաբանելով ` Ահուրա-արտա, մանաւանդ զի առաջին երկիր բնակութեան մարդկան, ըստ աւանդութեան Արիական ազանց, ՚ի սանսկրիտ հին գիրս ` կոչի Արիա-վարդա. նշանակելով Արեաց երկիր եւ այս հաւաստագոյն թուի քան զընթերցուած որ ՚ի բեւեռաքանդակաց: - Աւելորդ վարկանիմ հանդէս առնել եւ այլոց կարծեաց զիմաստէ Արարատ անուան, այս շատ է եւ ստոյգ, զի այգու անուամբ ճանաչի երկիրս Հայոց ՚ի Գիրս սուրբս, եւ յառաջ քան զԱրմեն կամ զայլ անուանս. որովք յետոյ եւ այժմ ճանաչի ազգս. եւ երկրորդ, զի Ս. Գիրք միշտ զերկիրն կամ զաշխարհ կոչեն յայդ անուն, եւ ոչ զյատուկ լեառն ինչ ` այլ նշանակեն զլերինս յԱրարատ աշխարհի, կամ որ նոյն է ` ՚ի Հայս եւ չէ մարթ ասել եթէ Ս. Գիրք զՄասեանց լերինս կամ զայլ որ եւ է լեառն ՚ի բանիկ յայսմ Արարատեան աշխարհի ` իմանան, այլ անորոշաբար զմի կամ զոմանս ՚ի լերանց աշխարհին Հայոց, եւ հաւանօրէն ՚ի հարաւայնում մասին երկրիս մերոյ. քանզի ապաստանք որդւոցն Սենեքերիմայ վկայեալ են եւ ՚ի մերոց պատմչաց լինել ՚ի կողմանս Աղձնեաց եւ Արծրունեաց. որոց դրացի աշխարհն Կորդուաց, եւ բարձր բարձր աղխաղխեալ լերինք նորին ` համարեցան ՚ի թարգմանութիւնս Քաղդէացւոց եւ Ասորւոց ունել զտապանակիր լեառնն. եւ յայս կարծիս եղեն ոչ միայն Հայք նոցին եկեղեցեաց, այլ եւ մերոյս իսկ: Իսկ, երրորդ, հաւանագոյն, զի ՚ի գեղեցիկն Արայէ նահապատէ մերմէ ածանցեալ է անունդ, ո ' ր եւ է պատճառաւ, ապա ուրեմն եւ տեղի բնակութեան նորին էր բնիկն Այրարատ, յորում թէ չէր լեառնն տապանակիր ( որպէս կարծեցին ոմանք ՚ի մերոցս եւ յայլոց ՚ի հնումն, եւ յոլովք արդ յԵւրոպացւոց ), հարկ է եւ ստոյգ ` զի անուն Արարատայ վաղվաղ տարածեցաւ եւ ՚ի վերայ հարաւային կողմանց երկրիս մերոյ: - Բայց զի ոչ է խնդիր մեզ այժմ զընդհանուր Հայոց երկրէ, այլ զմիջնաշխարհէ նորին, շատ համարեալ զայսքանս, առ սա իսկ դարձցուք վերստին: