Այրարատ

16. ՍՈՍ. ԱԼՎԱՐ. ՀԵՐԴԵՒ. ՄԱԶԴԱՏ

Դարձ արարեալ անդրէն յարեւմուտս, ՚ի հարաւոյ Դուայ եւ առ արքունի ճանապարհաւ որ ՚ի Կարնոյ տանի ՚ի Հասանկլայ, կայ Ուզուն Ահմէտ գիւղ ՚ի բարձրաւանդակի, ուր բանակեալ էր ձախ թեւ Թուրքաց ՚ի յետին պատերազմին Տէվէպօյունի, (4 նոյեմբեր 1877) եւ ՚ի մերձակայ Չօպան-տաղ քարալերին հանդէպ նոցա կայր Տէր Ղուկասով զօրավար աջոյ թեւին Ռուսաց, որոց ճակատ ձգէր զԿիւլլիւ գեօղ եւ ցՀանճուղազ կամ Կեանճիղազ, որ գեաթէ իսպառ խանգարեցաւ ՚ի մարտին. եւ իբր 2500 ոգիք ՚ի Թուրքաց ասին անկեալ կամ վիրաւորեալ յայնմ աւուր: - Յարեւելակողմն Ուզուն Ահմէտի է Բուսիտէրէ գիւղ, որ տայ յիշել զԲոշիենց տեղի, զորմէ յետոյ լիցի բան: Իսկ յելից հիւսիսոյ նորին կայ Իզէրմիկ որ եւ Եէսիրմէն գրեալ, առ Երասխաւ. աղաւաղ եւս գրեալ Yusueri յանգղիացի ուղեւորէ, յամի 1877, որ եւ յիշէ զկանայս Հայոց բնակչացն շինողս կաւեղէն կարասից: - Յելից սորա, որպէս եւ ՚ի Հր. Ել. Այգորդի ` Սոս կամ Սօսի գիւղ հայտնիչ եւ հնանիշ, այլ ոչ գիտեմ մա՞րթ իցէ ակնարկել յԱնուշաւանն սօսանուէր ` ՚ի թոռն գեղեցիկն Արայի. իսկ ըստ բուսական նշանակութեան արդարեւ գտանին անդ քանի ինչ սօսի ծառք առ երի աղօրեաց: Ի Հր. սոցին կայ Գուրուճուգ: Յելից Սօսի եւ ՚ի Մ. Դիզկայ ` Սըռչապօղազ:

Իսկ ՚ի վերայ կողմնական ճանապարհի, որ զոյգ պողոտային անցեալ ընդ Տէվէպօյուն ` տանի յարեւելս կոյս, առաջին գեօղ եւ հանգոյց է Նապի կամ Նէպի, յոր անուն կոչի եւ վտակն որ խառնեալ ընդ այլում ` գետացուցանէ զԵրասխ: Առ եզերբ կամ յանձուկ հովտի Նապեայ ` բանակեցան զօրք Բասգեւիչայ յառաջնում արշաւանին Ռուսաց ` ՚ի վերայ քաղաքին Կարնոյ ( յամի 1829, ՚ի 26 յուլ. ) այլ առանց պաշարման եւ մարտի առաւ քաղաքն ՚ի վաղիւն. իսկ ՚ի վերջնում մարտին (1877 - 8) գրեաթէ ՚ի սպառ աւերեցաւ գեօղն, որպէս եւ Հաճիլեր, որոյ մերձ է Չաքմաք, եւ այլք: - Ընդ մէջ սորա ընդ արեւելս եւ ՚ի հարաւոյ արեւմտից Հասանկլայի, իբր փարսախաւ հեռի յերկոցուն ` կայ հին գիւղն Ալվար, ուր յամի 488 բանակեալ էր Շապուհ Միհրանեան զօրավար Պարսից, հետամուտ լինելով քաջին Վահանայ Մամիկոնենոյ, յորժամ եհաս առ նա բօթ սպանման թագաւորին իւրոյ Պերոզի ՚ի Հեփթաղացն մարտի, եւ դարձաւ յետս: Աստ գիշերօթեցին ՚ի 22 յունիսի 1830 ամին ` ամերիկացի քարոզիչքն Սմիտհ եւ Տուայթ, մինչ Հայք տեղւոյն ` 16 տունք ` պատրաստէին գաղթել ՚ի բաժին Ռուսաց: Առ նովին ճանապարհաւ բացագոյն յարեւելս, իբր երկու փարսախաւ ՚ի Հր. Հասանկլայի է Հերթեւ կամ Հերդեւ գիւղ, յորում 70 տուն բնակիչք էին յամի 1877, ըստ անգղիացւոյ ուրումն ուղեւորի (Burnaby). Յիշէ եւ զգիւղս այս Վարդան Յովնանեան ընդ վերոյգրելոցն.

« Տուրքն Հերթեւեան `

Ի կիրակէ գան,

Որպէս է պայման »:

Յելից սորա է Գեթիվան կամ Քէրէվէն ` առ համանուն գետակաւ, առ որով 6785' բարձր լեռնանցք: - Սուղ ինչ հեռի ՚ի Հս. կուսէ եւ հուպ յԵրասխ յաջմէն ` կայ Թէփէճիկ գիւղ, որ թուի առեալ զանունն ՚ի մերձաւոր հին Բլուրս բարձրադիր գեղջէ ` այժմ Բլուր կոչեցելոյ. եւ էր աւան մեծ ՚ի ԺԱ դարու ` պարսպապատ, այլ ՚ի բացավայրի, որպէս ակնարկէ բան ողբասաց պատմչին. « Քանզի բնակիչք տեղւոյն շրջապատեալ պարսպաւ զԲլուրն ` ՚ի վերայ հողոյ եդին զհիմունս նորա. վասն որոյ ՚ի գալ անօրինացն ( Սէլչուկեանց յամի 1057), զորէն յորդորեռանդն հեղեղի, ՚ի բախել զնա ` ոչ կարաց վայրկեան մի կալ ընդդէմ, այլ վաղվաղակի կործանեցաւ. եւ քանզի որ յայս կոյս Եփրատայ էին գեօղք եւ կրօնաստանք ` ամենեքեան անդ էին հաւաքեալք, այլ եւ յԱրծինն աւանէ բազումք, յորոց վերայ հասեալ թշնամեացն, կոտորէին զապրեալսն ՚ի փախստենէ ` չարաչար տանջանօք. յորմէ քստմնեալ ինքնին պատմչին ` գոչէ. « Ո ~ հ, քանի ~ դառն է պատմութիւնս ». եւ մեզ իսկ զզուանս ածեալ ` ոչ ներէ երկրորդել աստանօր: « Իսկ զթիւ համարոյ անկելոցն եւ գերեացն 7000 ասացին, եւ կրօնաւորս 60»:

Յարեւմտից Բլրոյ սակաւուք հեռի կայ Կնտեղի գիւղ: Յարեւմտեան հարաւային մասին վիճակիս ընդ մէջ Կարնոյ եւ Մարդաղւոյ նշանակին գիւղք Չամլըճա, Չափարլու, Եըխըլխան, Կէօլլիւ. առ յետնովքս բուռն մարտ եդին Թուրքք ընդ Ռուսաց ՚ի 4 նոյեմբ. 1877. - Սղըրլը, Ալիպազիրկեան, Էօրթիւլիւ, Գարապէլէտ ? - Յելից Ալիպազիրկեանի առ հզօր վտակաւ ` որ իբր ժամաւ ՚ի բացեայ ՚ի Հասանկլայէ խառնի յԵրասխ, եւ իբր ժամաւ ՚ի Հր. Ալվարայ ` նշանակի Մասսադ գիւղ, որ ինձ թուի հինն Մազդատ բերդ. յոր անկեալ ապակինեցաւ Վասիլ կայսր յամի 1022, յորժամ բանակեալ էր ՚ի կողմանքս, եւ ոմանք յիշխանացն խորհեցան ապստամբել ՚ի նմանէ եւ թագաւորեցուցանել զՆիկոեփոր, զորդի Ծռվիզն անուանեալ Փոկասու, այլ ոչ յաջորդեաց նոցա. քանզի, ըստ պատմութեան մերոյս Արիստակեայ Լաստիվարտցոյ մի ՚ի խորհրդակցացն ` Սենեքերիմ Դաւիթ ` երբեմն թագաւոր Արծրունեաց, ստրջացեալ հնարեցաւ կալաւ սպան զբռնաւորն, եւ առաքեաց զգլուխ նորա առ կայսր, որոյ հրամայեալ ՚ի վերայ ձողոյ բարձրացուցանել զայն ՚ի տեսիլ ամենեցուն, ելեալ մեկնեցաւ յարգելանէն:

Ի Հս. Ել. Մասսադայ եւ ՚ի Մ. Հերդեւոյ կայ Պլղասոն  գիւղ, որոյ կէս բնակչաց Յոյնք էին ՚ի սկիզբն դարուս, եւ անուն իսկ գեղջն  յունաձայն է: - Սոցա մերձասահման է, ՚ի հարաւոյ Բլրոյ եւ յելից Հերյեւի Թորդան գիւղ, ՚ի դաշտավայրի, 100 տամբք Հայոց ( ՚ի սկիզբն դարուս ) եկեղեցի ունելով յանուն Ս. Գրիգորի, Վարդան Յովհաննեան  ՚ի նուիրակութեան իւրում (1671) աննուէր մնացեալ աստ, գրէ.

« Մի յիշէր զԹորդան.

Զի քան զթթու թան

Զատամունս առան »:

Քսան ամօք եւս յառաջ (1652) յիշատակի գեօղս, եկեղեցեան եւ երիցամք եւ այլով:

Ի հարաւակողմն վիճակիս ՚ի ձախմէ Բասենոյ գետոյն կամ Մուրցայ ` նշանակին գեօղք ըստ ընթացից նորին Աքեար (Akyar), Եըլանլը, Գարապաշ եւ այլն: