Այրարատ

54. ՎԱՆԱՆԴ. ԿԱՐՍ. ԲԵՌՆԱՒՍ

Ի բնիկ վիճակի Կարուց ` որ զարեւմտեան եւ հարաւային կողմն Վանանդայ ունի, եւ ՚ի Թուրքաց Թախթին կոչի, աւելի քան զհարիւր գեօղք էին բնակեալք ՚ի սկզբան դարուս, եւ յոլովագոյն մասամբ տակաւին լսին յանուանէ, այլ եւ ոչ սակաւք ամայացեալ եւ անբնակք են յայժմուս ՚ի սակս պատերազմաց եւ գաղթի: Սակաւ շէնք յիշին յանուանէ ՚ի նախնեաց, սակաւք եւ այժմ հայկական անուամբ, այլ գրեաթէ առ հասարակ թուրքաշէն, նշանակ բուռն տէրութեան այլազգեաց եւ ՚ի վաղուց ցրուելոյ բնկացն. ընդ անուանցն ջնջեալ են եւ յիշատակք մերոց նախնեաց, եւ ամենայն յիշեալ տեղիք ՚ի գիրս մեր ` անծանօթք են այժմ դրիւք, եւ ներհակաբար, որք արդ հայկական ինչ կրեն անուանս ` անծանօթք են ՚ի գիրս. վասն որոյ եւ մեզ զանուանս եւեթ գիւղորայիցն մնայ գրել, բազմաց կեղակարծ դրիւք, որ ՚ի քարտս աշխարհագրականս գծին, բաց ՚ի պատերազմական տեղեաց, որք աւաղելի բաղդիւ ` արեամբ անջինջ դրոշմեցան:

Ընդ մէջ Կաղզուանայ, Մժնկերտոյ եւ Սօղանլու լերանց, ՚ի հարաւագոյն մասին համօրէն գաւառին Վանանդայ, ՚ի լերանց անտի որ սահմանեն զնոսին, իջանեն վտակք Սարը գամըշ գետոյ ` որ սկիզբն է գետոյն Կարուց. եւ առաջին գիւղ ՚ի ծագս հարաւոյ ` է անուանատու գետոյն ` Սարը գամըշ կամ Սարի Ղամիշ ( Դեղին եղէգն ), ՚ի ստորոտս մայրեւոր լերանցն, յորոց հատին անխնայ Ռուսք առաջնորդութեամբ Լօռիս Մէլիքովի, գիշերօթեալք անդ ՚ի 22 - 3 յունիսի, 1877, ՚ի խաղալն ՚ի Զուին ՚ի վերայ Մուխթար Փաշայի ( էջ 35): Երկու գեօղք կամ թաղք էին շինին, Վերին եւ Ստորին անուանեալ, սակաւուք հեռի ՚ի միմեանց. շատք ՚ի Հայ բնակչացն ՚ի գալ Ռուսաց ` տեղի տուեալ մեկնեցան, եւ այլք փոխանակեցին զնոսա. ՚ի Ստորինն ` զօրանիստ մեծ հաստատեցին սոքա, վասն որոյ ընդարձակի եւ բարգաւաճի տեղին. ՚ի Վերնումն ` յամի 1880 Աղեքս: Երիցեան եգիտ արձան բեւեռաքանդակ եւ տարաւ ՚ի Տփղիս: Համանուն լերինքն ( Սարի ղամիշ ) եւ Մեծրացն ` մատակարարեն փայտ բազում, յորոյ կտուրս եւ ՚ի վաճառ պարապին բազումք ՚ի բնակչացն, եւ շահին: Սակաւ ամօք յառաջ հաստատեալ է նոցա եւ դպրոց մանկտւոյ: - Մերձ սոցին է յարեւմտից կուսէ Քէօսէ-գիւմպէր, որ թարգմանի Ցած գմբէթ, եւ նշանակ թուի նոյնաձեւ եկեղեցւոյ: - Յարեւելից հիւսիսոյ սոցին գեօղք, Թօփրագ-գալէ, Տէլի-Մուսա, Գզըլ չըպուգ. իսկ յելից հարաւոյ ` Համամլու ( Բաղնեւոր ), ՚ի ստորոտս Գապագ թէփէ լեռնակի, եւ Ագ պունար, յանուն վտակի միոյ: - Ի հիւսիսոյ սոցին ըստ ընթացից գետոյն ` յաջմէն կամ յԵ. նշանակին ՚ի հովտի նորին եւ օժանդակ վտակացն, Ասբուղա ?, Գըրք պունար (40 աղբերք ), ուր բանակեցաւ Մուխթար փաշա ՚ի 4 յուլիսի, 1877, յետ վանելոյ Ռուսաց ՚ի Զուին. - Տէօլպէնտլիւ, Գարաչայիր, Ալիսօֆի, Փարսադան, Չայլախ կամ Չաուլագ, զոր Ճիւվալուգ (Jew եւ waluke) կամ Ճիվէլէկ կոչէ Քէր  Բորդըր, որ անդ գիշերօթեաց յ՚ 3 նոյեմբ. 1819: - Առ վտակաւ միով ` Մօլլա Մուսդաֆա, ամայիւ Թիքնիզ, Գառնաքաս ?, Գարա գիլիսէ, Իկտիր, եւ ընդ մէջ երկոցուն սոցա Բէռնա, 30 տամբք Հայոց եւ Սուրբ Լուսաւորիչ եկեղեցեաւ. եւ զի գիւղս այս չէ հեռի ՚ի սահմանաց Շօրէկէլի, իցէ թերեւս յանուն Շիրակայ նշանակեալն յԱսողկայ ` Բեռնաւս, ուր հանգուցան նշխարք Տեառնթագի նահատակելոյ յաւուրս պատերազմաց Վահանայ Մամիկոնոյ, ՚ի Զառմիհր Հազարաւուխտայ, յոր սակս եւ եկեղեցին կոչեցաւ Տեառնթագ: Նա զի եւ նշմարի հին արձանագիր ՚ի սեամս եկեղեցւոյն, եւ յարեւելից գեղջն գերեզմանատուն հին ձիաձեւ եւ որորոցաձեւ տապանօք. եւ սակաւուք հեռի կան աւերակք վանաց, ՚ի տաճկաբնակ տեղւոջ Սըբգոր կոչեցելոյ, որ աղաւաղեալ երեւի ՚ի Ս. Գրիգոր անուանէ. ոչ սակաւ աւերեցաւ գեօղս այս յաւարառու Թուրքաց ` յընկրկիլն Ռուսաց զառաջինն ՚ի սահմանաց Կարուց ` ՚ի սկիզբն յուլիսի 1877 ամի: - Յելից վտակիս ` առ այլով վտակաւ նշանակին Գանլը մաղարա եւ Չարմալու ՚ի Մ. Հաճի Խալիլ լերին 2783 Չ. բարձու, աւերեալք յաւարառու Թուրքաց յամի 1877: Ի Չարմալու կամ Ջերմելի բնակեն Հայք, ունելով եկեղեցի յանուն Ս. Յակոբայ Մծբնայ: - Ընդ մէջ սորա եւ Բեռնայ ամբառնան Աղա-տէտէ լեռնաբլուրք. ՚ի վերայ միոյն գերեզմանք, միւսոյն ` աւերակք վանաց, եւ առ ստորոտովն գերեզմանատուն Հայոց, եւ Լուսաղբիւր ախտահաւաք: Իսկ յահեկէ կամ ՚ի մտից Սարը գամըշ գետոյ, հանդէպ Չաուլուգայ ` Գարա-Համզէ:

Առ սոքօք գետն Սարը գամըշ ընդունի յահեկէն կամ ՚ի մտից զՉըպլագլը գետակ իջեալ ՚ի Գումրու լեռնէ, եւ ՚ի յոգունց վտակաց օժանդակեալ, յորոց հովտի աստի եւ անտի ` նշանակին յարեւմտից յարեւելս, Չիրաքլու, Էօրթիւլիւ, Գարա գալէ, Պօյալը, Սալուտ, Վերիշէն, յորում աւերակ հին եկեղեցւոյ: Չըպլագլը, Լալէ ողլու կամ Նալ-օղլու, Գալէ քէօյ, Գաթրանլը, Թուլի կամ Կիւլլիւ, Հալէպճիկ, Թողանլը, զոր Աուզլէյ անգղիացի ( որ ագաւ աստ ՚ի 21 յուլ. 1812 ամի ), Թուսանի գրէ, գովելով զլաւութիւն հողոյն եւ զմշակութեան, եւ զարմանալով ընդ գութանն հայկական ` ձգեալ ՚ի քսան եւ չորից եզանց:

Ի հիւսիսոյ գետակիս կայ հովիտ հզօրագոյն եւս գետակի Գարկալը կոչեցելոյ, որ ընդունի յարեւմտից հիւսիսոյ բազում վտակս մանունս ՚ի Սօղանլը լեռնաշարէ, եւ յորդագոյն մի եւս յելից կուսէ: Սակաւ գեօղք նշանակին յաջմէն կամ ՚ի հարաւոյ մինչեւ ՚ի խառնուրդսն ընդ Սարը գամըշ, եւ են. Գամըշլը ( Եղեգնուտ ), Քէքէճ ` թերեւս Կակաչ: Հուպ ՚ի սա առ ստորոտով Դաշգայա լերին (2007 Չ. ) կան աւերակք Խոնրկտուր կոչեցեալ ( Խնդրակատար ) վանաց, ուր ցարդ դիմեն ախտաժէտք ՚ի բժշկութիւն: Իսկ յահեկէն ` Պաշ քէօյ, որ նշանակէ զգլուխ կամ զծագ գետահովտին, եւ է ՚ի նմա աւերակ հին եկեղեցւոյ. թէպէտ եւ դրիւք առաւել քան զ '7000 ոտնաչափ բարձր համարի յերեսաց ծովու, այլ տակաւին քաջ հասուցանել զցորեան ` վկայի ՚ի ճանապարհագրաց:

Էմիրխանլու, Պօք քէօյ, Քարճիկ, Ագճա գալէ, Էնկիճէ ` ՚ի Հս. ստորոտս Դաշգայա ( Քարաժայռ ) լերին, Զալիճէ կամ Զէլէճի, Բալասձոր: Եւ յեզերս յորդագոյն վտակին օժանդակի որ ՚ի Հս. ընդ հարաւ իջանէ ՚ի Գարկալը, եւ Ավ-տէրէ ( Որսաձոր ?) կոչի ՚ի նոր քննչէ վայրացս. Մուքրել կամ Մուխրել, Լաչկերտ, Այաշ, Պօզկուշ, Թույկում, Եարմալի, Գարադիզի ( Քարադէզ ?), Օրթա գալէ, Պայքար, Սէօկիւտլիւ, Ղօզլուճա կամ Գօգլիւճէ ` հանդէպ Հալէպճիկայ, յորոց միջի խառնի վտակս այս ընդ Գարկալը գետակի: - Առ յետնովս յետ խառնրդոցն մինչեւ ՚ի խառնուրդս Սարը գամըշայ, կան յահեկէն, Թէփէճիկ ` ամայի, Եըլանլը կամ Եըլասի, Քօթանլը Վերին եւ Ստորին, Սուփանազատ: - Ի յետին առման Կարուց ՚ի Ռուսաց ` Հիւսնի Ավնի փաշա 150 արամբք փախեաւ ՚ի վերոյիշեալ Պօզկուշ գիւղ ` որ մերձ է ՚ի սահմանս Կողայ Տայոց, եւ մարտնչելով ընդ հետամուտ զօրուն Ռուսաց ` զերծաւ սակաւուք արամբք: Մի ՚ի փոքունց հովտաց արեւմտեանս Վանանդայ կոչի Եէտի գիլիսէ, յոր անուն եւ գեօղ ( Եօթն եկեղեցիք ), զի են անդ աւերակք եօթն եկեղեցեաց, եւ ՚ի շրջաբոլոր քարաբլուրսն ` այլոց շինից աւերակք: