Այրարատ

ԴՐՈՒԱԳ Ի Ս. ՂԵՒՈՆԴ  ԵՐԷՑ  ՎԱՆԱՆԴԱՑԻ

Ի բազմակերպ ձրից եւ շնորհաց ` որովք պարգեւեցաւ մարդոյ Արարչէն, երիւք յաւէտ մեծ եւ հրաշանշան հանդիսանայ յաչս համասեռիցն, եւ զհասարակաց  սահմանաւ մահկանացու ասպարիզին  անդրաքայլեալ ` յափշութիւն կրթէ զազգս եւ զդարս: Յիշատակք, դիւանք, արձանք ` վեհագոյն գրեն եւ սիրեն զառաքինացեալսն իսկապէս զորութեամբ սրտի, մտաց եւ հոգւոյ: Եթէ զազնիւ ինչ եւ զօրինաւոր եւ ոչ դիւրահաս ` կէտ նպատակի եղեալ, ուժգնակի առ այն դիմիցէ ` իրագործել, թէպէտ հասցէ ՚ի կատարողութիւն եւ թէպէտ խոչընդոտեսցի  մահուամբ քաջ եւ արի վկայի, դրուատի եւ պատուի սիրտն այն- եթէ զթանձրութիւն  եւ զհամրութիւն տարերց ` որովք շուրջ պատեալ է, նա եւ ինքն իսկ ՚ի նոցունց կազմեալ, կամ զներիքն զանտարրական բնութեանն օրէնս եւ զօրութիւնս ` երդմնեցուցանելով իմն նկրտիցի հերձուլ եւ թափ անցանել ընդ զգալիսս եւ ընդ իմանալիս եւ նորա նորս ինչ յերեւան հանցէ, կամ զառաջագունիցն  քան զինքն յայտնեալս ` յ ' ուշ իւր ամբարիցէ ճոխապէս գիտուն եւ իմաստուն ճանաչի եւ մեծարի միտքն այն. - իսկ որ յայսոսիկ զօրացեալ կամ ոչ, բայց գերագոյն իմն բաղձմամբ եւ բերմամբ, ՚ի սկիզբն էութեան իւրոյ յէացուցիչն վերբերիցի, ՚ի հրաշափառն յարակրթեալ նմանողութիւն աստուածութեան, ըստ տանելոյ հողախառն հաստուածոյն: Ազնիւ եւ սուրբ խոստովանի եւ պաշտի հոգին այն: - Սիրտ, Միտք եւ Հոգի առաքինիք, կամ Արիութիւն, Իմաստութիւն եւ Սրբութիւն, երրեակ գերահրաշ սխրալիք ՚ի մարդում եւ ՚ի մարդտկ. որոց ` երկիր պատուանդան լինի, երկինք ` օթեւան: Զարիացեալսն ` մանաւանդ յօգուտ հայրենեաց, հռչակեն կիրթք եւ անկիրթ ազինք ` պէսպէս օրինակօք, որպէս ամենեցուն է յայտ. ընդ Իմաստունս ` սքանչանան եւ պարծին ` որոց միանգամ զիմաստութեան առեալ իցէ ճաշակ. զՍուրբս ` ազնուագոյնք ՚ի մարդկանէ եւ եկեղեցի եւ երկինք ` տօնեն, եւ տօնեսցեն ` եւ ՚ի լռել քնարաց, ՚ի փշրել արձանաց, տի նա եւ ՚ի դադարել դարուց ամանակաց:

Այլ, օ ~ ն անդր, համախմբեսցին երեքին եւս դասք ըզմայլողաց ` ՚ի սքանչանալ ընդ անձինս յաւէտաշնորհս, ընդ անձինս դոյզնագիւտս չնաշխարհիկս, որք միանգամայն  երրեկի հրաշալի ձրիւքս ` արիութեան, իմաստութեան եւ սրբութեան ` գերազանցեալք գոն եւ վեհագոյն ՚ի վեհագոյնս անգամ: Եւ զի մի իբր վայրայածք ընդ երեսս երկրի դանդաչիցիմք ՚ի տոհմս ազգաց, յանդիման կացցէ մեզ եւ կայ իսկ ՚ի տեղւոջս հայրենեաց մերոց ` Երէց մի Վանանդացի, Երէցն Ղեւոնդ: Վաղու իսկ եկեղեցիս Հայաստանեայց ընդ կատարեալ Սուրբս իւր տօնէ զնա, ազգայինքն ընդ գերագոյնս ազգասիրաց իւրեանց եւ արի արանց. այլ եթէ դպիր ` ոչ այնքանոյ մեծի զօրութեան սրտին եւ հոգւոյն հաւասարեալ եւ զմիտսն կարծէր, ծանիցէ զնա այսուհետեւ գերազանցիկ եւ յայսմ մասին. եւ թերեւս ոչ զոք այլ գտցէ յիւրում տոհմի, զի թողցուք զօտարս ) հաւասար եւ նման սմին զծորդեալ, ճոխացեալ, եւ ծայրացեալ միանգամայն երեքումքս եւս բարեփառ, դրուատելի եւ գերունակ վիճակօք:

Ըղձալի էր յոյժ արդարեւ ինձ, առաւել քան զնահատակութեանն, - որ երկարապատում ճառեալ է յերկոցուն ժամանակակցաց: - զնախկին կենացն եւ վարուց Ղեւոնդեայ դիտել զհանգամանս, զորմէ սակաւ ինչ աւանդեն մի ՚ի նոցանէ, եւ երկուք կամ երեք եւս այլք երիցագոյնք, որք յառաջ քան զնահատակութիւնն  նորին գրեալ էին զգիրս իւրեանց, եւ ոչ յայնքան բարձրութիւն  կարծէին զնա յետոյ վերանալ: Բայց եւ ՚ի սակաւուց կայծից անտի բանից հնգեցուն ականատեսիցն  եւ մերձաւոր գրչաց, եւ յիմացուածոյ  յետագայիցն ` մարթ է նշմարել զնշոյլս  հարուստ  հրատի հոգւոյ  նորին, եռահրաշ շառաւեղօքն, զոր բերանն շնորհաբուղխ կնքեաց ՚ի մի բան հաւաստի համառօտելով, Լուսաւորիչ ամենեցուն:

Լոյս աննուազ եւ Լուսաւորիչ խաւարելոց, կոչէր ոմն ՚ի զգօնից իշխանաց ժամանակին ` զերանելին Մովսէս Խորենացի, եւ փափագէր ցնծուլ փոքր մի ՚ի ցնցուղս լուսոյն, դաւանելով  զնա ` տուեալ « մեզ երկրորդ Սահակ եւ Մեսրովպ, յետ գնալոյ նոցա առ Աստուած », Այլ եթէ գրուածքն ծանօթք  մեզ այժմիկ ` իցեն  աղբերք լուսոյ Մովսիսի, տակաւին չեն բաւականք ՚ի հաւաստել ` ի՞ւ եւ որո՞վ էր նա երկրորդ Սահակ եւ Մեսրովպ. եւ եթէ իմաստասիրութամբն եւ պէսպէս գիտութեամբք հրաշացուցանէր նա զԱրծրունին Սահակ եւ զնմանիսն ` յաւուրսն յայնոսիկ. ՚ի գալ յետ սակաւուց այլոց աւուրց նեղութեանց եւ տառապանաց, ոչ եւս երեւի Մովսէս ՚ի միջի, եւ ոչ այլ ոք յիմաստայեղց եւ յոսկէգիր Թարգմանչաց անտի, ՚ի տագնապ ժամուն ` որ եհաս ազգիս եւ եկեղեցւոյս Հայոց, յետ տասն ամի գնալոյ առ Աստուած երկոցուն վեհից վարդապետացն այնոցիկ: Սահակայ եւ Մեսրովպայ: Այլ ՚ի մէջ եւ ՚ի շուրջ անցանէ ահաւոր հանդիսի ` պարագլուխն աշակերտաց նոցին եւ թարգմանչաց ` Երէցս այս Վանանդացի, որ հրաշացոյցն  եւ հրացոյց զգերփառունակ ամենայ h իշխանաց ժամանակին ` զՄամիկոնեանն Վարդան եւ զվեց բիւրս քրիստոսազգեաց բանակին ` յանմոռանալի ճակատամարտին, ՚ի մեծի աւուր սերտագոյն դաշնակցութեան խաչի եւ նիզակի Հայաստանեայց. եւ յետ կատարման նորին ` զյառաջադէմն եւ զգո h ագ y յն մնացելոյ նախարարացն `  զԿամսարականն  Արշաւիր, որ փղձկէրն եւ ոչ յագենայր « յամենայն ժամու ՚ի տուէ եւ ՚ի գիշերի ». յիշատակաւ եւ յեղյեղմամբ  հոգեբուղխ խօսից եւ խրատուց նորուն, եւ « այն էր նորա հոգւոյն կերակուր եւ որոճումն քաղցի »: Խնդակցիմ Սահակայ ` զուարճանալովն ՚ի լոյս Խորենացւոյն, այլ Վանանդացւոյն բանք հրաշափառագոյնք ` թուի ընդ Արշաւիր անցեալք եւ ընդ այնքան դարս, խորագոյնս յիս ինքն ազգեն, քան այլոյ ուրուք յոսկեղինիկ պարուէն. որոյ եւ փափկագոյն բանահիւս ` անուշակն Եղիշէ ` ո՞չ աւանիկ ատենաբանութեամբք Ղեւոնդեայ պերճանայ ՞ եռանդանայ. եւ ո՞չ քաղցրագոյն եւս լսի մեզ մեղմիկ աւաշ նորին ` յորժամ զուգիցի ընդ բարձրաբարբառ  փանդռան Վանանդացւոյն, եթէ օրէն իցէ այսպէս համաձայնել:

Համահաւաքեալ ՚ի մի տեսլարան զօրեար  նշանաւոր ` որ ՚ի կէս Ե դարուն երեւեցան եւ գործեցին յերկրի մերում, ՚ի սգալի, եւ ՚ի սխրալի ժամանակին, յորում դեռ այն ինչ բարձեալ էր անտի « Թագաւոր եւ Քահանայ », եւ դեռ բազումք էին ականատեսք ծանօթք ` ոչ միայն պարթեւական քահանայապետին, այլ եւ յետին վատաբաղդիկ Արշակունւոյն , եւ յամենեսին  միանգամայն  ակն արկեալ յիշխանս ` տակաւին մեծագահս, ՚ի զօրավարս քաջամարտիկս, ՚ի թարգմանիչսն ճարտարագէտս ՚ի հոգեռանդն  պաշտօնեայս եկեղեցւոյն, ոչ լոկ երկրորդ ` այլ եւ առաջին յետ գնացելոյն  եւ հրաժարելոյ յաշխարհէս, հանդիսանաց ինձ  Երէցն Ղեւոնդ ` ՚ի համօրէն Հայութեան ժամուն, եւ ընդ առաջինս յամենայն ժամանակի ` բազմապատիկ ` շնորհօքն, որոց մէն բաշխեալ յայլ եւ այլ անձինս ` զիւրաքանչիւր ոք բաւէր նշանաւոր երեւեցուցանել. զոմն ` սրբութեամբ, զոմն  գիտութեամբ, զայլ ոմն քաջաբանութեամբ, եւ զմիւս ` արիական  համարձակութեամբք, եւ զայլ ոք դարձեալ հայրենանախանձ գործով եւ գորովով: Իսկ աստանօր այս ամենայն համախառնեալ արտափայլէ ՚ի միում յայսմ անձին, եւ այնքան յաւէտ ` որքան զի ըստ իւրում նախ ընտրութեան վիճակի ` զխոնարհականն զաշխարհիկ երիցութեան առեալ էր կարգ, հաւասար հազարաւաւորաց ՚ի սփիւռս գեղջից Հայոց, եւ ՚ի դէպ թուէր կալ մնալ նմա յաննշան ինչ աստիճանի, կամ գէթ զուգահաւասար գոլ վկայակցացն իւրոց ` Արշենի եւ Մուշէի. եթէ, որ ՚ի նմայն լիութիւն շնորհաց ` ոչ վերծանէր զնա կալ ՚ի զարմանալի իմն առաջնորդութիւն եկեղեցական եւ քաղաքական, այլ եւ զինուորական դասուց, որպէս գիտէ ամենայն Հայ հմուտ պատմութեան ազգի իւրոյ: Այլ ասեմ զնա եւ յիմաստասիրութեան գերազանցեալ զյոգունս, եւ քան զբնաւս, բանիւք ` յեկեղեցւոջ եւ յատեանս, ՚ի դատարանի եւ ՚ի բանակի, ՚ի խնջոյս եւ ՚ի բանտի. եւ քան զլսելիս ` յինքն ձգեալ զսիրտս ամենեցուն եւ զխանդաղատանս, զվստահութիւն եւ զհլուութիւն, զաւագաց եւ զանաւագաց. իբրու այն թէ ՚ի յաւիտենից ճակատագրեալ առ ՚ի հովանանալ հայակոյտ հրապարակաց ՚ի մրրկաբեր պահուն, որպէս կաղնի մի հինաւուրց ՚ի միջի մատաղատունկ եւ զաղփաղփուն ծառոց:

Գորովանաց եւ սիրոյ որ ՚ի նմանէն եւ առ նոյն ընծայելոյ ` նշանակ համարիմ զկերպակերպ յեղանակութիւն անուանն, աւանդեալ ՚ի գիրս, Ղեւոնդ, Ղեւոնդիոս, Ղեեւոնդէս, Ղեւոնդէոս, եւ անսովոր եւս ` Ղեւոնդէ, գուցէ ՚ի  ստէպ կոչելոյ եւ կարդալոյ զնա, Տէ ' ր Ղեւոնդիէ: Այլ սխրալի ինձ յաւէտ մակակոչութիւնքն, ձրից եւ բարուց նորին յայտարարք, եւ առաւելութեանն ՚ի համաշնորհսն. որպէս, Խոհեմ ՚ի միջի խոհականաց, Գերակայ ՚ի միջի գերազանցելոց, Արդար եւ Այր Աստուծոյ, որպէս յաճախ անուանէ զնա Փարպեցին. Սուրբ ` ՚ի միջի սրբազանից, եւ Ամենասուրբ ՚ի միջի սրբոց. « Ընտրեալ եւ ճշմարիտ ՚ի գործ մշակութեան Աստուծոյ ». եւ ՚ի լռելն եւ հանդարտելն անգամ ` բացափայլեալ ՚ի հանուրց ակմբի ` « տեսակութեամբ հրեշտականման երեսացն կերպարանի »: Եւ այսոքիկ եւ այսպիսիք ` ոչ ՚ի յետին դարուց մարդանկէ, որք սովոր են մեծացուցանել դրուատեօք եւ պերճաբանութեամբ զհեռաւոր նախահարսն առաքինիս ասացեալք, այլ ՚ի կենակցաց նորուն եւ ՚ի մերձաւորաց կորովամտաց: Յորոց ամենայնէ յայտ լինի մտառուաց, զի ըստ սողոմոնեան սրատեսութեան եւ ըստ Փարպեցւոյն յայտնաբանութեան, շնորհեալ էր նմա առ ՚ի վերուստ ` « Լուսաճաճանչ պայծառութիւն ներքին մարդոյն ». միտք եւ սիրտ մաքուրք. յորս իբրեւ ՚ի պատկան նախատարեր ` համարձակ ներգործէին շնորհք Հոգւոյն Սրբոյ, երկնաւորաւ լցեալ իմաստութեամբ եւ երկրաւորաւ. եւ զոյգ նոցին եւ առ ՚ի նոցուն ծնեալ ` անվեհեր արիութիւն սգւոյ. եւ յերկոցուն միանգամայն հետեւացեալ ` առատ եւ հզօր բղխումն բանի, ՚ի սքանչացումն, ՚ի վառումն եւ ՚ի յորդոր համբոյր լսելեաց, ՚ի հերքումն եւ յապաբանութիւն հակառակացն ճշմարտութեան: Եւ ՚ի վերայ այսոցիկ ` ժիրաժիր եւ անշփոթ գործօնէութիւն ` մինչեւ յալեւոյթ հասակին, մինչեւ ՚ի չարալլուկ խոշտանգանս վաստակաբեկ մարմնոյն, մինչեւ ՚ի շունչն յետին:

Ընդբոյս կամ երկնատուր բեղնաւորութեան հոգւոյն ` նախկին օժանդակք եղեն ապաքէն ընտանեկան հրահանգք, թերեւս յիւրանման օծեալ ծնողաց ընկալեալ, եւ աւանդական տոհմային պնդութիւն սրտի, քաւ յոգւոյ աւազակութեան, զոր իբր գործ մեծ ցանկութեամբ գործէին Վանանդացիք, ասէր պատմիչն, եւ որպէս ուղիղ իրք ախորժելի թուէին նոցա »: - Գոյր արդեօք եւ ՚ի սմա աւիւն սրբազան աւազակութեան հոգէորսակն Պօղոսի, որում բազում մասամբք նման հանդիսացաւ, եռանդեամբն, համարձակութեամբն,  ճարտարխօսութեամբ, հնարագիտութեամբ, այլովքն հանդերձ, այլ եւ բանտիւ եւ զանիւ, եւ հուսկ ` սրամահութեամբ: Ի ճահ պատահեաց նմա եւ ժամանակ գոլոյ իւրոյ յաշխարհ եւ առաջին տիոցն, ՚ի խաղաղական վերջալոյս հայկական հարստութեան, յաւուրս խոհեմազարդ թագաւորութեան Վռամշապհոյ, յոր վայելէր հաւանօրէն ՚ի վիճակի ծննդեան իւրոյ, ՚ի գեղջն Իջեւանից. եւ յառաջ քան զգիւտ հայերէն դպրութեան ` հարկ է թէ ըստ պահանջելոյ քահանայական կարգին, - զոր եւ հաւանիմ ընկալեալ նորա յառա քան զգիւտն, - վարժեալ իցէ յասորի կամ ՚ի յոյն լեզու, առ ՚ի կատարելոյ զպաշտամունս եկեղեցւոյ, ընծայելով նմին զնախընծայ խայրիս հոգւոյն, եւ զկայտառ կայծակունս եռանդնաշարժ սրտին ` ծաւալելով յոգիս ոչ անեռանդն հայրենակցացն, հայաբան գրգալով զնոքօք, որպէս կարգն պահանջէր, եւ պարկեշտակրօն ամուսնութիւնն ուսուցանէր, իբրեւ փորձով ` արգահատել կարեաց եւ կրից հասարակաց մարդկութեանս, զորով եւ առ յապա այնքան զուարթառատ խնամով փարէր ` զամենայն աւուրս կենաց իւրոց: Ոչ վարկպարազի համարիմ եւ զայս փաստ մի ՚ի փաստից չքնաղ քաղաքավարութեան նորին ընդ ամենեցուն, որով եւ գերազանցեացն քան զերիցակիցս իւր եւ քան զեպիսկոպոսունս:

Իսկ ՚ի հնչել աւետեաց յանկարծագիւտ հայերէն տառից եւ դպրութեան, որք կարապետ լինէին գիտութեանց, մանաւանդ եկեղեցական եւ վարդապետական ուսմանց, ո՞արդեօք այնքան խայտայ ցնծութեամբ ` քան երէցս այս երիտասարդ, որոյ աշխոյժ մտաց եւ սրտի ` ոչ հովացան երբէք հասակաւ, եւ ոչ ՚ի միում մասին լաւութեանց: Ոչ երկբայիմ, զի զերկոսին եւս ընտանեակսն ` զմարմնաւոր եւ զհոգեւոր ` յանձն արարեալ առ վայր մի ՚ի խնամս հաւատարիմ մերձաւորաց, եւ ոչ ածեալ ակն ՚ի զուարթածաղիկ մօրուացն, յարակիրթ մտավարժ, փութայր ` որպէս Պետրոս ոմն աւարտահասակ ընդ Յովհաննու դեռահասակի ` հակաշար մրցութեամբ ընթանալ ՚ի տաճար մտաւորն յարութեան, եւ ներքսագոյն քան զանփորձ մանկտին մխիլ ՚ի խորս իմաստից եւ մատենից, եւ առաւելուլ քան զնոսին ` հասունացեալ խելօքն: Քաղցր է ինձ հաւատալ եւ խնդալ ընդ այս մեծապէս. քանզի արդարեւ իսկ աստանոր լառաջինն յերեւան գայ Ղեւոնդ ` ՚ի պրակս պատմութեան, եւ անդստին զառաջնութիւն ստացեալ տեսանի ՚ի նախակազմեալ վարժարանի  քաջիմացին Մեսրովպայ, ոչ այնքան արդեօք շնորհիւ հասակին ` որքան վարուցն եւ մտաց. պարագլուխ կալով պանծալւոյն քան զամենայն պարու հայութեան, ընտրելոցն այնոցիկ պարմանեաց, ուշեղացն եւ մտացեաց, երկարոգեաց եւ փափկաձայնից, որպիսի  գիտէր ընտրել յամենայ h սահմանաց Հայոց ` մեծ հայրապետացն Իսահակ, գերազանցեալն հմտուծթեամբ հելլենականին, համանմանս ինքեան ախոյեանս ա h յաղթս եւ պատկառելիս լեզուանեացն Յունաց ` խրախուսելով առաքել համբակս ՚ի հըռչակաւորս լորանաց եւ ճեմարանաց նոցին եւ ՚ի հարուստ մատենադարանս: Ոչ փոքր էր պարծանք Ղեւոնդեայ այսպիսեաց շահատակաց վաթսընից նախադաս լինել, եւ յետ Սահակայ եւ Մեսրովպայ ` առաջին գոլ հրահանգիչ, թերեւս եւ Թարգմանիչ: Ոչ փոքր նմա շնորհ եւ աշակերտակիցս ինքեան ունել զԵզնիկն եւ զԿորիւն եւ զՅովսէփ Պաղնացի:

Այլ եւս մեծագոյն ` նախ եւ միակ յամենեցուն ` անուանիլ Վարդապետ, եւ աշակերտս ունել ընդ ձեռամբ ` զգերահամբաւեալսն ՚ի մեզ, եթէ ոչ զնոյն ինքն զպատմահայրն Մովսէս Խորենացի, այլ զհռետորն կամ Վերծանող Մամբրէ ` զնորին եղբայր, եւ զքերդողն Թէոդորոս, որպէս վկայէ այսոցիկ բազմահմուտ պատմագիրն Արծրունեաց, նաեւ իւր իսկ աշակերտակից ( Կորիւն ) եւ գլուխն աշակերտաց ( Մովսէս Խորենացի, ) պատմեն, զի ՚ի տանել Մեսրովպայ զընտրեալսն յուսումն եւ ՚ի թարգմանութիւն ` ՚ի վարժարանս Յունաց, հասեալ նմա հրաւէր ՚ի կայսերական քաղաքէն, « զբազմութիւն աշակերտացն տարեալ ՚ի քաղաքն Մելիտինացւոց, յանձն առնէր եպիսկոպոսի քաղաքին, որ Ակակն կոչէին, եւ գլխաւոր աշակերտացն թողոյր զայն ` որում Ղեւոնդէոսն կոչէին, այր հաւատարիմ եւ ճշմարտապաշտ »: Չքնա ~ ղ  վկայութիւն աննախանձ ուսումնակցին, որ եւ քաջիկ յայտ առնէ զառաւելութիւն մտաց եւ հասակի եւ զգօնութեան Առնն, որ չէր նուազեալ ՚ի քաջառու կարողութենէն, իսկ տենչանօք առաւելեալ եւս յոյժ: Որպէս զի եւ յետ ամաց, մինչ երկրորդ անգամ կարգեալ լինէր ՚ի Մեսրովպայ ` վերակացու դասու միոյ աշակերտաց, յանքոյթ եւ ՚ի հովանաւոր պրակս Շաղագոմից վիճակի սահմանակցութեան Կարնոյ, բաղձանօք ուսման ` զուսուցողութեանն մերժէր զպատիւ. եւ ՚ի լսելն ` զի որ երբեմն աշակերտակիցք իւր կրսերք ` Յովսէփին եւ Եզնակ ` դեգերին ՚ի դիւանս Եդեսիոյ եւ ՚ի մեծն Բիւզանդիսն, ՚ի ներքուռ հմտութիւն հելլենականին, ՚ի խոյզ եւ խնդիր օրինակագիր մատենից եւ ՚ի թարգմանութիւնս, թողոյր զվարդապետականն գաւազան, եւ զուղեւորի առեալ ցուպ ` գոտեպնդէր միւս անգամ անդրէն համբականալ, մխիլ յամբարս մակացութեանց. ոչ այնքան զյաղթողանալն սիրելով ` որքան զյղփանալն նոքիմք. եւ զվկայն հաւատարմութեան իւրոյ հաւատարիմ իւր գտեալ ` զԿորիւն, միաբան փութային ճեպէին, եւ վաղագոյն քան զնախ քան զինքեանս ուղեւորեալսն ՚ի Բիւզանդիոն կոյս, զԱրձանն Արծրունի եւ զՅովհան Եկեղեցացի, ժամանէին անդր. եւ մեծարեալք լինէին հանդերձ այլովքն ` յեպիսկոպոսապետէ մայրաքաղաքին, եւ յարէին ՚ի քաջակիրթն եւ ՚ի յստակաբանն « Եզնիկ, իբր առ ընտանի եւ սննդակից իւրեանց եղբայրութեանն, եւ անդրէն միաբանեալ ` զհոգեւոր պիտոյիցն խնդիր վճարէին »: - Ամս բովանդակ պարսպեցան ուսումնասէրքն անյագք ՚ի ճոխագոյնն քաղաքաց ` գրաւոր գանձուք, ոչ միայն յիմաստասիրականսն, այլ եւ յաստուածաբանականս. որոյ ` եւ դէպ բարի եղեւ յայնմ ժամանակի ` մատչել նոցա ՚ի կենդանի աղբերս. այն է, ՚ի քաջանշան հայրապետսն հոգեխօսս,  յաղթահարիչս քրիստոսամարտ մոլորութեանն Նեստորի, յեփեսոսեան սիւնհոդոսի, ՚ի մեծն Կիւրեղ աղեքսանդրացի, ՚ի Յոբնաղ, ՚ի Թէոդիտոն անկիւրացի, եւ յայլս: Եթէ անձամբ իսկ գիա՞ն ՚ի ժողովի անդ Թարգմանիչքս մեր ` իբրեւ լսողք կամ նուիրակք, ստուգութեամբ ոչ ունիմ ասել, այլ հաւանութեամբ. եւ ոչ զայն եւս ` եթէ ՚ի գալ հասանել Ղեւոնդի եւ Կորեան ` կատարեա՞լ արձակեալ էր ժողովն, որպէս տայ կարծել ընդունելութիւնն ` զոր արար նոցա Մաքսիմոս, զի յետ տարամերժման Նեստորի ` կարգեցաւ սա յաթոռն Կ. Պօլիս. եւ եղեւ այս յամսեան հոկտեմբերի ամին 431. իսկ դարձ Թարգմանչացս մերոց ՚ի Հայս ` եղեւ յաւուրս հայրապետութեան Պրոկլի, որ յետ երկուց եւ կիսոյ ամաց յաջորդեաց զՄաքսիմոս: