Այրարատ

90. ՍԱՐՏԱՐԱՊԱՏ

Սարտարապատ շինագլուխ վիճակիս ` ուղղակի ՚ի հիւսիսոյ կայ Բլրոյն Արմուրայ ` փարսախաւ եւ կիսով հեռի ` ՚ի Մօլլա Պայէզիտայ, ՚ի հարթ վայրի ` որ 2663 միայն բարձր է յերեսաց ծովու: Ի սկիզբն դարուս ամայի աւերակք էին անդ անծանոթք, եւ յամի 1829 վերջին սէրտար ( կուսակալ ) Երեւանայ Հիւսէկին խան ` կամեցեալ ամրոց իմն նախամարտիկ կանգնել մեծի բերդաքաղաքին այնորիկ, կոռավար աշխատութեամբ բնակչաց նահանգին ` ետ կանգնել բերդ մեծ քառակուսի, չորիւք դրամբք, մեծամեծ աշտարակօք եւ կրկին պարըսպօք, յորոց միջավայր բնակեցոյց զգաղթականն Հայոց ` վարեալ ՚ի կողմանց Պայէզիտայ եւ Արճիշու, եւ զայլազգիս, որք հետ զհետէ յաւելեալ եղեն տունք իբրեւ 500. շինեաց եւ ապարանս ՚ի հարաւակողմն առ պարսպաւն, զորով արտաքոյ խրամոյն անկեաց եւ պարտէզս եւ անդաստանս ցմեծ սահման շուրջանակի, արբուցանելով յառուէն որ հանեալ էր յԵրասխայ եւ կոչէր Քեալա-արխ: Այլ մինչչեւ էր աւարտեալ շինուածոցն  եւ տնկուածոց, Ռուսք ՚ի ժամանակի պատերազմին ընդ Պարսից ` վեցօրեայ պաշարմամբ տիրացան տեղւոյն, յ 2 հոկտ. 1827. եւ մեծ մասն բնակչացն ցրուեցաւ յայլեւայլ գիւղորայս գաւառին. մնան արդ ՚ի նմին իբրեւ 70 տունք Հայոց, որոց եւ եկեղեցի ՚ի բերդին յանուն Ս. Աստուածածնի. եւ տեղին անչքացեալ ամայացաւ. մեծամեծ զօրանիստքն եւ դարեւանդաւոր ապարանք սէրտարին գրեաթէ ` ՚ի կոյտ աւերակաց դարձեալ են, թէպէտ եւ ՚ի հեռաստանէ մեծակառոյց իմն տակաւին երեւին պարիսպքն  եւ աշտարակք սպիտակք. այլ վեհափառագոյն եւս երեւին ՚ի բարձանց նոցին ` երկոքին աւագ լերինք Հայոց, Արագած ՚ի Հս. 15 մղոնաւ հեռի, եւ Մասիք ՚ի Հր. իբր 30 մղոնաւ. զորս նկատելով, յամի 1856 Ժիլ գրապետ կայսեր Ռուսաց ( զոր ընկալաւ անդ ՚ի հիւր Տեր Մարուգով Հայազգի վիճակապետ ) փարատեր զարմտութիւնն ազգեցեալ ՚ի փառազուրկ տեսնելէ եւ ՚ի լռութենէ վաղավախճան  քաղաքին: Քանի դարուց խտիր ընդ սորայս եւ ընդ մերձաւորին Արմաւրայ աւերակաց, եւ որքան երկար անցք անցին ՚ի միջոց նոցին եւ ժամանակաց նոցին. եւ ոչ  երիկեան իմն մարթի կոչել զքաղաք կուսակալին ( Սարտարապատ ) առ մերովս քաղաքամարբ. թէպէտ եւ երեւեցի ինչ կանգուն ՚ի նմին, հաւանական է եթէ ընդ հուպ ՚ի սպառ ՚ի մոռացօիս անկցի, եւ ոչ ոք ելցէ ՚ի խնդիր դեռամահ ամրոցին. մինչ գոյ յուսալ ` եթէ անմոռաց կացցէ եւ առ ազգայինս եւ առ օտարս ` յիշատակ չորեքհազարամեայն Արմաւրայ, եւ ՚ի ներքուստ դարակոյտ թանձրութեան դերբակաց իւրոց ` ելցեն երբեմն ՚ի լոյս յիշատակարանք նահապետաց ազգիս Հայոց: