Այրարատ

100. ՄՈՂՆԻ

Կիսաժամաւ հեռի ՚ի Յովհաննավանից ` ՚ի հարաւոյ կուսէ եւ նոյնքան ՚ի Հս. Աշտարակաց ՚ի սարահարթ քարափին Քասաղայ ` կայ Մողնի կամ Մուղնի, գրեալ եւ Մօղնի գիւղ, երբեմն բարգաւաճ  եւ մեծ, որպէս գուշակի յաւերակաց բնակարանացն եւ եկեղեցւոյն որ ՚ի գլուխ ձորոյն, այլ ամայացեալ  վասն ընդերկար բնակութեան անդ այլազգեաց, թէպէտ ՚ի նորումս Հայք իբր 20 տունք հաստատեալ են ՚ի նմին: Հանգոյն Ուշւոյ նշանաւոր է եւ առ սմին յարեւմտից կողմանէ մենաստանն Ս. Գէորգ եւ ուխտատեղի, որոյ սկզբնաւորութիւն ոչ է հին, այլ ըստ Զաքարիայ Սարկաւագի յետ առաքման նշխարաց  սրբոյն Գէորգայ ՚ի Վիրս. յորոց մասն ինչ պահեալ էին ՚ի Յովհաննավանս. եւ էր ըստ Վարդանայ աշխարհագրի « Ծնոտն եւ գազան, եւ ականջըն եւ արիւն  սրբոյն Գէորգայ Զօրավարին ». եւ զի խուռն բազմութեամբ գային ուխտաւորաց ՚ի վանսն, եւ ոչ միայն աղմուկ շփոթի լինէր ` այլ եւ վտանգ քարավիժութեան մանկտւոյ, այնուհետեւ ՚ի տօնի Սրբոյն տանէին ըզնշխարսն ՚ի Կարբի, եւ ՚ի լինել անդ եւս աղմկի ` շինեցին մատուռն մերձ ՚ի գեօղս յայս Մուղնոյ, եւ նախ ` յաւուրս տօնին, յետոյ ` մշտնջենաւոր թողին անդ զնշխարսն, եւ զհասս ուխտին ` զբոլորին կամ զաշնանոյն միայն ` բաժանէին ըսի Յովհաննավանս: Աստի սկիզբն եղեւ վանացն շինութեան. այլ ոչ նշանակի ստոյգ ժամանակ  եւ ոչ կարգ առաջնորդաց նորին, մինչեւ ՚ի կէս ԺԷ դարու. Ոսկան վարդապետ ` իննսուն ամաւ յառաջ քան զթեմագրութիւն իւր հաստատեալ ասէ զաթոռն յեպիսկոպոսն, որ լինի իբր յամի 1580: Յաւուրս Փիլիպպոսի կաթողիկոսի, Մարտիրոս Մուղնեցի էր եպիսկոպոս եւ առաջնորդ վանացն. եւ զի « եկեղեցին յոյժ փոքրիկ էր, եւ այլ ամենայն շինուածքն յոյժ անպէտ եւ անդէպ, վասն որոյ այս Մարտիրոս եպիսկոպոս զեղեալ եկեղեցին, զայլ ամենայն շինուածսն միահաղոյն ՚ի բաց եբարձ, եւ զնոր պարիսպ պատեաց շուրջանակի, եւ եկեղեցի չափաւոր վայելուչ ՚ի մէջ պարսպին ՚ի վերայ չորից սեանց կառուցեալ, եւ առ պարսպօքն տունս եւ խուցս. եւ զամենայն շինեալ աւարտեաց, եւ եթող իւր յիշատակ բարի առաջի Աստուծոյ եւ մարդկան, եւ ինքն եւս անդէն թաղեցաւ »: Զայսոսիկ Առաքէլ պատմիչ ( ԻԶ ). իսկ հետեւող նորին Զաքարիա ոչ հաճի ընդ շինուածս Մարտիրոսի, զի շինեաց, ասէ. կոպիտ քարիւ հոյակապ եկեղեցի եւ շուրջանակի պարսպեաց: Եւ յետոյ եղբօրորդի նորա Յովհաննէս վարդապետ քակեաց զայն եւ շինեաց կոփածու քարամբք եկեղեցի զարմանալի. եւ յարեւմտեան դրանն զանգակատուն, եւ չեւ եւս էր կատարեալ զսալք տանեացն ` վախճանեցաւ. եւ եղբօրորդին իւր Դաւիթ վարդապետ կատարեաց զայն. եւ է այժմ հրաշափառ եկեղեցի, եւ Դաւիթ վարդապետ առաջնորդ նորին »:

Կանգուն եւ շէն կայ եկեղեցիս, նորոգեալ եւ ՚ի մերում դարու, բարձր կամարօք եւ գմբեթաւ որպէս տեսանիդ ( Թիւ 70), երկու աւանդատամբք առ սեղանոյն, յորոց ՚ի հիւսիսայնումն պահին նշխարք Ս. Գէորգայ ՚ի տապանաձեւ արկեղ. ունի եւ գաւիթ յառաջոյ արեւմտեան դրան. եւ յերկուցն ՚ի միջի ամբառնայ զանգակատունն. առ երի յորմն արձանագրեալ է յիշատակ շինութեանցն յամի 1669, ՚ի Յովհաննիսէ եւ ՚ի Դաւթէ վարդապետաց.

Շնորհաւք Ամենակալին, ի թվին ՌՃԺԳ ի թագաւորութեանն Պարսից փոքր Շապապազին եւ ի բռնակալութեան երկրիս Ապազ-խուլի խանին, եւ ի հայրապետութեան Հայոց Տեառն Յակոբայ Սրբազան Ւաթուղիկոսի սուրբ Էջմիածնի, որոյ հրամանաւ եւ օժանդակութեամբ, թղթով եւ բանիւ եւ արդեամբք, ընդհանուր քրիստոնէից տրիւք. ընդ նմին եւ զամենայն ինչս եւ ստացուած հոգւոյս եւ մարմնոյս վատնեցաք. ես Յովհաննէս վարդապետս Մողնեցի որդի Յակոբայ` եղբօրորդի Մարտիրոսի եպիսկոպոսին քակեալ ի հիմանց Սուրբ Գէորգայ եկեղեցիս եւ շինեցի զսա հանդերձ գավթովս հրաշակերտ յօրինուածոօք ներքուստ եւ արտաքուստ կոփածու քարօք ի թվին ՌՃԺԸ. ի թագաւորութեան Պարսից Շահ Սուլէմանին, եւ ի բռնակալութեանն երկրիս Սէֆիլի խանին աւարտեցի: Եւ ես ընդ նմա աւարտեցայ ի կենցաղոյս եւ փոխեցայ առ Տէրն ամենից. մնաց միայն գլխի սալքն եւ ներքի տոշամէն եկեղեցւոյս եւ գաւթիւ, զորս կտակաւ անձն արարի եղբօրորդւոյ իմոյ Դաւթի վարդապետին փոխանորդ լինել ինձ, եւ կատարել զպակասութիւն եկեղեցւոյս եւ վաւթիս: Որք տեսանէք զյիշատակս իմ` Աստուած ողորմի ասացէք ինձ եւ ծնողաց իմոց. Տէր Աստուած ձեզ ողորմեսցի. ամէն: -Ալէքսան քարտուղար Հայոց յիշեցէք ի Քրիստոս:

Վարդան եղբայր Դաւթի սատարեալ է ՚ի շինութիւն եկեղեցւոյն եւ արձանագրեալ ՚ի սեան միում. նոյնպէս եւ Պետրոս վարդապետ Ագուլեցի, որ արձանագրէ ՚ի բարաւորի մեծի արեւմտեան դրանն յամի 1669, ըստ ներքոյ գրեալ օրինակի:

Ճարտարապետ շինուածոյ եկեղեցւոյս եղեալ է Սահակ ոմն Հիզանեցի, եւ յառաջ քան զաւարտն վախճանեալ եւ թաղեալ ՚ի գերեզմանս որ յարեւելից հիւսիսոյ վանացն, արտաքոյ պարսպին, եւ փեսայ նորին Մուրատ լրացուցեալ: Յետ սոցա յիշի յելս ԺԷ դարու Գրիգոր վարդապետ Մողնոյ ` իբրեւ առաջնորդ, որ համախոհ գտաւ Ստեփանոսի Ջուղայեցւոյ ՚ի կարգել զնա կաթողիկոս հակառակ Նահապետի: Առ մեօք յամի 1830 Ստեփանոս Թելաւեցի եպիսկոպոս առաջնորդ տեղւոյս ` նորոգեաց զտանիսն, եւ յամի 1839 նորոգեցաւ ծայր կաթողիկէին կայծակնահար եղելոյ: Ի վաղեմի յիշատակաց ` ծանօթ է արձանս, ոչ անեղծ, ՚ի խաչվիմի, ՚ի թիկանց խորանի եկեղեցւոյն, գրեալ յամի 1280.

Խաչս յիշատակ է Սիպղաքոս ? սարկաւագին եւ ծնողաց իւրոց Պապաին եւ … ետու զՊորխոռն վասն հանգուցելոյն. Թվ. ԷՃԻԹ ասքանազեան:

Կրկին պարիսպք են վանացն, յառաջնումն են քարաշէն բնակարանք միաբանից եւ սպասաւորաց, նորոգեալք կամ յաւելեալք ՚ի Մարտիրոսէ եպիսկոպոսէ Կեսարացւոյ, առ Եփրեմաւ կաթողիկոսիւ. երկրորդն ընդարձակ եւ քառակուսի ` ունի դրունս երկուս, զմեծն ՚ի հիւսիսակողմն եւ զփոքրն յարեւմտակողմն, որ հանէ յայգիս եւ ՚ի պարտէզս: - Մի ՚ի հնգից գեօղից սեփական կալուածոց Էջմիածնի է Մուղնի գիւղ ` ՚ի վաղուց. իսկ վանքն առանձինն թեմ կամ հասոյթ ունէր, ըստ Սիմէոնի կաթողիկոսի, « զիւր Մօղնի գեօղն, զՇահրիար, զՄոլլա-Բայազիտ, զԶաքարապատ ». իսկ « վարելահողք սոյն վանքիս են այսոքիկ. Կաւահանք, երկու Անկանակներ, Անզաւակ, եւ Ջանջուղենց կոչեցեալ տեղիքն. այլ եւ Կեռճոթն, եւ այլն. Սեւահողն, երկու Զրջարներն, Տանճուտակն, Ծառուտի ձորն, Եօնջալղներն, Քոչարենց տեղն, Տենտահողն », եւ այլն: - Ի յետին ժամանակս ` Աբէլ Մխիթարեանց եպիսկոպոս, յամի 1870, կարգեցաւ առաջնորդ վանացս, առ ՚ի կարգել անդ վարժարան ուսմանց մանկտւոյ, հանդերձ կարեւոր շինութեամբք: Յետ նորա յամս 1878 եւ 9 առաջնորդ էր Ղուկաս վարդապետ, որոյ փոխան առաքեցաւ յամի 1879 Աբրահամ վարդապետ: