Այրարատ

106. ՊԱՏՄԱԿԱՆ ԴԷՊՔ

Ոչ է մեզ յայտ որպիսի անցք անցին ընդ երկոսին վանքս եւ ոյք առաջնորդք, եւ ցոր ժամանակ մնացին շէն ` յերեսաց ասպատակաց եւ պատերազմաց բազում անգամ մղելոց ՚ի դիւր եւ յընդարձակ դաշտի աստ Եղիվարդայ. որպէս, յետ հազար ամի նախայիշեալ մարտի Պարսից եւ Յունաց, պատահեցան միմեանց աստանօր առ Շահաբասու, Պարսք եւ Թուրքք. սոցա զգացեալ զի խանն Երեւանայ Թահմազ Ղուլի որդի Ամիրգունայ ` երթեալ էր ՚ի Վիրս ՚ի վերայ Թամրազայ, ասպատակեալ ՚ի Շիրակ, ՚ի Նիգ եւ ՚ի Կոտայս, « եկին յԵղուարդ գիւղ, եւ պատեցին զամրոց նորա. եւ գեղականք պատերազմեցան ընդ նոսա քարամբ. իսկ Օսմանցիքն տեւեցին մինչեւ սպառել քարանց նոցա. եւ ապա դիւրաւ առին զամրոցն եւ կոտորեցին ՚ի նոցանէ արս երեսուն, եւ գերեցին զորս գտին ՚ի նմա մարդ եւ անասուն. ըմբռնեցին եւս այր մի Ծատուր անուն, եւ կապեցին զձեռս յետս, եւ ձաղէին զնա ցուցանել զինչս, քանզի աւագ էր գեղջն. եւ նա ցանցեալ եւ խզեաց զկապն, եւ յերդոցն անկաւ ՚ի տուն մի, եւ հնարիւք ելեալ յառաստաղս, եւ ստամբ եւ ձեռօք ըմբռնեալ զգերանն եւ եկաց ՚ի կախ. եւ Օսմանցիքն մտին ՚ի տունն, որոնեցին եւ ոչ գտին. ելին արտաքս եւ գնացին փախստեայ. քանզի լուան թէ Թահմազ խանն դարձեալ է ՚ի Վրաց ախարհէն եւ գայ »: Որ եւ վասն վնասուն եղելոյ փղձկեալ ` զօրաժողով եղեւ եւ ՚ի հրացանակիր Հայոց, ընդ որս եւ յԵղիվարդեցւոց, եւ մտեալ ՚ի սահմանս Օսմանեանց հալածեաց մինչեւ ՚ի Կարս: Զդէպս իրացն լուաւ պատմիչն Զաքարիա « ՚ի Յակոբ անուն միայնակեցէ ` յանապատն Սաղմոսավանից, եւ ինքն էր յԵղուարդ գեղջէ, եւս ինքն էր անկեալ ՚ի գերութիւն Օսմանցւոց ». եւ պատմէ զայսոսիկ յԱ Գիրս, Գլ. ԽԷ:

Նշանաւոր եւս եւ արիւնըռուշտ յոյժ եղեն յետ դարու միոյ ՚ի սոյն կողմանս ` պատերազմունք սոցին երկոցուն ազանց, առ Նատիր Շահիւ. որոց յետնոյն եւ մեծին գոգջիր ականատես եղեւ Աբրահամ կաթողիկոս Թրակացին, որ եւ պատմէն. ուրանօր զառաջինն յամի 1724 զօրավարք Օսմանեանց հարեալ եւ կոտորեալ էին զզօրս Երեւանայ խանին Պարսից. եւ արդ յամի 1735 անցեալ ընդ Ախուրեան ` առաջնորդութեամբ Քէօփրիւլիւ-օղլու Ապտուլլահ փաշայի ` դիմեցին ՚ի վերայ Նատիր Շահի, մինչ սա դեգերէր ՚ի կողմանս Էջմիածնի. յորմէ փութացեալ եկն « տասնեւութ հազարաւ, եւ ընտրեաց զիւր տեղի բանակի եւ վրանի ` զբլուր մի բարձրաւանդակ ( յԵ. Հր. Եղիվարդայ ), որ ՚ի հնուց անուանեալ էր Ախիթէփէ, եւ անդ հարեալ զվրանն ` ամրոցոյց զբոլորն բլրին այն քարէկարկառիւ իբրեւ զբրգունս կիսագունտ ՚ի չափ երկուց գազից զբարձրութիւնն ` իբր պատնէշ … նոյնպէս եւ զբոլոր բլրին երիցս եւ չորիցս շրջապատեաց: Եւ ՚ի հինգշաբաթի օրն (5 յունիսի ) եհաս Քէօփրիւլիւ-օղլուն զօրօք իւրովք ՚ի յԱպարանու վերին կողմամբ, էջ ՚ի ստորոտն Արայի լերան, յանդիման Եղաւարդու: … Յետ շաբաթուն յաւուրն կիւրակէի յերեք ժամէ աւուրն սկսան պատերազմել. իսկ մեծ խանն եւ արիական Թահմազ ` մինչ պատերազմէին ` զզօրս իւր սակաւ ցուցեալ … պատրեցան Օսմանցիքն եւ հեռացան ՚ի ստորոտէ լերանն Արայի, եւ դիմեցին ՚ի վերայ Պարսից զօրացն. եւ սոցա խոյս տուեալ սակաւ սակաւ հեռացուցին ՚ի լեռնոտէ անտի, եւ ածին մինչեւ յԵղուարդայ դաշտն, ապա ելեալ ՚ի ձորոց կողմանց զօրք Պարսից, որպէս ասեն ` թուով ութեւտասն հազարաց … եւ խմբեցան ընդ միմեանս ճակատ առ ճակատ, եւ ընդ թֆանկն զմիմեանս յաղթահարէին հետեւակքն յերկուց կողմանցն, յունիսի ութ ( հին տ. ) օրն կիրակի, սկսեալ յերեք ժամէ աւուրն մինչեւ ցհինգ ժամ կամ վեց ժամ հրով եւ հրահանելովք պատերազմեցան. Օսմանցիքն երկու կամ երեք թօփ մի կարացին ձգել. իսկ Պարսից կողմն ` կռվի երեքհարիւր եւ այլ աւելի թափ ձգեցին եւ ղումպարակներն զամենայն, եւ ձեռամբ թֆանկ բազում: Եւ յանկարծակի խանն եհաս ՚ի վերայ թօփխանային. առժամայն ՚ի փախուստ դարձան Օսմանցիքն. եւ Պարսիկքն զկնի ` կոտորելով հասուցին զմի ծայրն ՚ի վերի կողմն Արայի լերան, հանդէպ Սաղմոսավանից, եւ զվարի ծայրն ՚ի վերի զօրաց կողմն Աշտարակու, եւ զմիջին դէմ ածին Քարսահ գետոյն ՚ի դիմաց Յովհաննավանից, Կարբու եւ Մուղնու. որ եւ թուի թէ բազումք էին քարավիժեալք ՚ի ձորն Քարսահ գետոյն ` քան թէ սրով սպառնեալքն. որ եւ զզօրավար նոցա զՔէօփրիւլիւ-օղլուն ձեռբակալ արարեալ, վասն ոչ ժուժելոյ ՚ի վերայ ձիոյն ` անկաւ ՚ի վերայ քարի, եւ կարեվէր վիրաւորեցաւ գլուխն, եւ մերձ էր ՚ի մեռանել, որոյ գլխատեաց զնա անարգ եւ յետին Պարսիկ մի, եւ եբեր զգլուխն առաջի խանին … բերին եւ զմարմինն ), եւ ետ տանել ՚ի Կարփի եւ դիազարդեալ եդին ՚ի դագաղն եւ հասուցին ՚ի Ղարս, որ եւ անդ թաղեցին ՚ի մէջ նոր ճամուն: … Յետ կոտորածին հանդէս արար եւ ետ ՚ի թիւ արկանել զսպանեալսն, եւ գտին քառասուն հազար. իսկ ՚ի Պարսից հնգետասան կամ քսանեւհինգ չափ ասացաւ. զի հիացումն էր կարկամիլ եւ կապուիլ Օսմանցւոց առաջի Պարսից, որ եւ ձեռք անգամ ոչ կարէին վերացուցանել: … Իսկ յետ երից աւուրց օրն հինգշաբթի գնացի ես տրուպս Աբրահամ Հոգեւորս ՚ի տեսութիւն խանին, ՚ի կողմն Եղաւարդայ մեծ բլրոյն Մուրատ թէփէ անուանելոյ, եւ հանդիպեցայ դիականցն, սկսեալ յԱշտարակու հանդերձ մինչեւ ցԵղեւարդ, անթիւ բազմութիւն սպանելոցն. դեռ եւս կային ոմանք կենդանի, որ եւ Խուզէին Պարսիկքն եւ սպանանէին … որ եւ ՚ի վերայ հասայ Հայու մի կիսամեռ մինչ կամէին մահացուցանել, եւ թափեցի ՚ի ձեռաց. եւ զիմ շաթըր Պօղոսն ՚ի հետն եդի ՚ի վերայ գրաստու եւ ետու տանել ՚ի յԱշտարակ ՚ի խուցն. որ … եւ այլք ՚ի մերայնոց եւ ՚ի Յունաց ոմանք առողջութիւն գտեալ ` գնացին ուր եւ կամեցան »: … Յետ իբր երկուց ամաց դարձ արարեալ յաղթողին յամարանոցէ ` ՚ի լերանց Գեղամայ, մերձ ՚ի տեղի պատերազմին ՚ի բլուրն Մուպարէք թէփէ ասացեալ … կոչեաց եւ զիս ( ասէ կաթողիկոսն ), զմեծամեծս իւր, խաներօք եւ միրզօք հանդերձ, զքեալանթեարն եւ մէլիքն եւս ՚ի գագաթ բլրին, ՚ի տեղին յորում հարեալ էր զվրանն իւր յաւուր պատերազմին ` յորում զյաղթութիւնն արար. շատ երկար խօսեցաւ ընդ մեզ. նախ վասն գմբեթին ` որում հրամայեաց լինել օրինակ վրանին իւրոյ, զի մնասցէ յիշատակ եւ յիշեսցին յապագայիցն … եւ մինչեւ իջաք ՚ի բլրոյն ՚ի դաշտն, եւ ապա հրամայեաց մեզ ձիաւորել եւ գնալ զկնի նորա: … Եւ ես յիմս կողմանէ եդի զՂալայճի օղլու Ստեփանոս վարդապետն, որ էր ընդ մէլիք Մկրտումին. մին ՚ի բլուրն այն ՚ի վերայ շինուածոյն. որ եւ աշխատեցաւ անդ զքառասուն օրն մինչեւ ցաւարտումն նորին, եւ կատարեցաւ շինուածն. զի էր վրանաձեւ գմբեթայարկ, եւ ՚ի ներքոյ խորափիտ եւ տեղի ժողովելոյ ջրոց. զի ՚ի յանձրեւաց գայր ՚ի վերուստ այնմ բլրին յարդարեալ ճանապարհաւ ինչ եւ ժողովէր յայնմ խորափիտի սարընճայ, եւ յորում վայր կայր շինուածն. եւ յորժամ լնանի ` աւելորդն ելեալ ՚ի ճանապարհի խողովանման եւ հոսի զառ ՚ի վայր ՚ի ձորն: Եւ գիւղ մի կայր ՚ի ստորոտ բլրին, եւ էր աւերակ ՚ի հարիւր ամաց ՚ի վեր. զայն գիւղն քննեալ եւ գտեալ զգիւղականսն ` ետ նոցա բախամ մի ` զի մուֆ լիցին. եւ ութհարիւր սօմարի տեղ տան ցան եւ վար արարեալ պահի այն, եւ օշուր մի ' տայցեն. որ եւ վաղվաղակի շինեցին զգիւղն, եւ կան բնակեալ այժմ գեղականքն »: - Բրգաձեւ յիշատակարանն Թահմազայ զոր ետ շինել Աբրահամու կաթողիկոսի ` արդ կործանեալ եւ աւերեալ է. այլ մեծ բլուրն Մուրատ թէփէ ` կոչի ցարդ այնպէս. իսկ միւսն ` Մուպարէք թէփէ ` ոչ է հաւասար նմին ծանուցեալ: