Այրարատ

111. ԷՋՄԻԱԾԻՆ.

Այս անուն ` յետ նուազելոյ Վաղարշապատու յաշխարհական շքոյն եւ յարքունի գահոյից, որպէս եւ այլոց յառաջ եւ յետ այնր ` մայրաքաղաքացն Հայոց, ժառանգեաց զառաջնութիւն բովանդակ շինից Հայաստանեայց, մանաւանդ յետ վերահաստատութեան ՚ի նմին հայրապետական աթոռոյ ` զկիսով ԺԵ դարու. որպէս եւ անդստին ՚ի սկզբանէ Դ դարու յաւուրց անտի մեծացն Տրդատայ եւ Գրիգորի ` առաջնապատիւ էր յեկեղեցիս, նովին լուսաւորչաշէն աթոռովն, ուր եւ նստան զամս իբր հարիւր եւ երեսուն ` յաջորդք նորին համարիւն որդիքն եւ թոռունք ` ցմեծն Իսահակ: Սա ՚ի վերջին ամս կենացն եթող իւր անդ փոխանորդ զՍ. Մեսրովբ, իսկ յետ նոցին կաթողիկոսունք ցամս կատարեալ հազար, յայլեւայլ տեղիս եդին զաթոռն. բայց տակաւին յառաջին ժամանակս ` ց ' Ժ դար ` իբրեւ առաջին կաթողիկէ յուխտի եւ ՚ի պատուի էր տեղին, յետ այնր իբրեւ իսպառ աղօտացեալ եւ մոռացեալ ` մինչեւ ՚ի վերոյիշեալ նորոգումնն: - Զի մասն եւ կենդրոնական մասն էր տեղին ` քաղաքին Վաղարշապատի, յայտ է ՚ի բանից տեսլեան Ս. Գրիգորի, « զահաւոր տեսիլ մարդոյ բարձր եւ ահեղ … եւ ՚ի ձեռին իւրում առն մի մեծ ոսկի … ( որով եհաս մինչեւ … ՚ի շինամէջ քաղաքին. եւ բախեաց զթանձրութիւն լայնատարած գետնոյ … եւ տեսանեմ ՚ի մէջ քաղաքին մօտ յապարանս արքունի … խարիսխ ոսկի », եւ ամյլն: Այլ թէ որպիսի՞ ինչ էր վայրն կամ յի՞նչ պէտս, ոչ է յայտ. ոմանք հրապարակ կարծեցին, եւ այլք մեհեան. եւ ՚ի ճահ է նուիրական իմն ունել յիշատակ, եւ նշանաւոր եւ ակնադիտակ գոլ ` վասն միջակայութեանն եւ մերձաւորութեան յապարանս արքունի. քանզի եթէ ստոյգ եւ աստուածային իմն է տեսիլ Լուսաւորչին, - որ ետեսն երիս խարիսխս կարմիրս հրեղէն խոյակօք ՚ի վերայ երից տեղեաց նահատակութեան Սրբոց Կուսանացն, եւ նախապատիւ քան զնոսին զմեծն զայն ոսկեղէն խարիսխ, ուր եւ հրամայեցաւ նմա ՚ի տեսլացոյց հրեշտակէն, եթէ « Շինեսջիր զտաճար անուանն Աստուծոյ ` որ ցուցաւ ՚ի տեղւոջն ` ուր սիւնն հրեղէն ունէր զոսկի խարիսխն », եւ կանխեաց ասաց, թէ « տեղին այն լիցի տաճար Աստուծոյ, եւ տուն աղօթից խնդրուածոց ամենայն հաւատացելոց, եւ աթոռ քահանայութեանն », - հարկ է միաց հաւանել ` եթէ նախապատուեալն քան զերեսին զայնոսիկ վկայական տեղիս նահատակութեան Հռիփսիմեանց, Գայիանեայ եւ Հնձանին, ( որպէս որոշակի ասաց ինքն Գրիգոր ), ոչ վայրապար ինչ էր, այլ նախախնամեալ կամ նախասրբեալ, եւ առ ՚ի մէնջ թագուն մնացեալ. բայց ըստ հասարակաց աներկմիտ աւանդութեան ` կէտն այն բաղխեալ ոսկեղէն ուռամբ ` ՚ի տեսլեանն, կամ մանաւանդ խարիսխն ոսկեղէն ` սրբեցաւ ՚ի Լուսաւորչէն ՚ի սեղան զենման գառինն Աստուծոյ, որ եւ ցարդ ճանաչի եւ կոչի Իջման տեղի, եւ խորանն ` Շողակաթ Աստուածածնի, ՚ի գրիգորաշէն եւ տրդատաշէն կաթողիկէ եկեղեցւոջ անդ, որ կոչին Էջմիածին, իբրու Էջք Միածնի Որդւոյ Աստուծոյ, կամ անդ Էջ Միածինն, որպէս հասարակօրէն իմանայ ազգս ` յահաւոր տեսիլ ուռնաւոր մարդոյն երեւելոյ առ Գրիգոր. թէպէտ եւ հրեշտակն մեկնիչ ` ոչ յայտնապէս զՈրդին Աստուծոյ ցուցանէ, այլ ասէ. « այս Տեսչութիւնն Աստուծոյ է, որ հայի յերկիր եւ տայ դողալ: … Այն ահ աստուածութեանն ` հարթեաց կործանեաց ընկեաց զմոլորութիւնս յերկրէ »: Այլ շարական Շողակաթին վկայէ ` զի անդստին յառաջին դարուց քրիստոնէութեան ազգիս ` այսպէս հաւատային զՈրդին Աստուծոյ նշանակել առնն սքանչելւոյ, վասն որոյ եւ երգէր.

« Էջ Միածինն ՚ի Հօրէ, եւ լոյս փառաց ընդ նըմա.

Ձայնք հնչեցին Սանդարամետք անդընդոց », եւ այլն:

Աստի յատկացաւ տեղւոյն անունս Էջմիածին. այլ ե՞րբ, եւ ո՞նախ այսպէս սեփականաբար ասաց, արժան էր հետաքննութեամբ ստուգել. ինձ թուի թէ չէ կարի հին այսպիսի կոչումն կամ կիրառութիւն. եւ յետ յիշեալ շարականիդ ` առաջին նմանաբար ասացուած է Ստեփանոսի Օրպելեան, ՚ի վերոյիշեալ յՈղբս Վաղարշապատի, ՚ի դիմաց նորին.

       « Այս ես, այս ես Էջք Միածնին

       Իմ կուսածին թագաւորին »:

Բայց որոշակի Էջմիածին կոչումն տեղւոյն ոչ գտանեմ յառաջ քան զԺԵ դար. եւ գրեաթէ նախ առ վերանորոգութեամբ Աթոռոյն եւ առ յորդորողի նորոգմանն ` առ Թովմայի Մեծոփեցւոյ լսի անունդ, գոգջիր եւ ՚ի Յայսմաւուրս ՚ի նմին ժամանակի, իսկ ՚ի յիշատակարանս գրոց այնր դարու զոյգ գրին անուանք երկոցուն եւս Վաղարշապատի եւ Էջմիածնի:

Յետ պատմելոյ Լուսաւորչին առ նորահաւատ ժողովուրդն  զտեսիլ իւր եւ զմեկնութիւն, եւ ձեռն ՚ի գործ արկեալ շինելոյ զվկայարանսն երիս եւ թողելոյ  զմարմինս Կուսանացն յիւրաքանչիւր գիրս նահատակութեան նոցին, զՀռիփսիմեանս յարեւելից կուսէ քաղաքին, զԳայիանեանս ՚ի հարաւոյ, եւ զկոյսն մենաւոր ՚ի հիւսիսոյ, ապա ասէր, ըստ պատմչին. « Եկայք, զնկատեալ տեղին տէրունական տանն եւ մեզ հրամայեալն ՚ի մէջ առեալ փակեսցուք: Թագաւորաւն եւ ամենայն ժողովրդովքն երթեալ հասանէր ՚ի տեղին ցուցեալ հրեղէն սեանն ոսկիակալ խարսխին, եւ անդէն բարձր քաղաքորմով փակեալ զտեղին ՚ի պատիւ, եւ դրամբքեւ դռնափակօք ամրացուցեալ, եւ կանգնեալ եւ անդ զնշան փրկական խաչին. զի առ հասարակ հասեալ ոք յայի տեղի, արարչին Աստուծոյ երկրպագեալ ծունր կրկնեսցեն »:

Յետ ձեռնադրութեանն ՚ի քահանայապետութիւն Հայոց, եւ յետ մկրտելոյ զյօժարակամսն ՚ի Բագրեւանդ, դարձ արարեալ Ս. Գրիգորի ՚ի Վաղարշապատ հանդերձ թագաւորաւն, « զնկարեալ տեղի տանն Աստուծոյ շինեաց. զցուցեալն նմա ՚ի տեսլեանն, զյառաջագոյն դրոշմեալն իւր, եւ կանգնեաց անդ զսեղանն Քրիստոսի »: - Այսպէս համառօտիւ, նշանակէ պատմիչ ժամանակին զշինութիւն կաթողիկէին, զմօր եկեղեցեաց Հայոց, եւ զհայրապետականն աթոռոյ, որ թէ որպիսի ինչ էր, ՚ի յետագայ նորոգութեանց յայտնի ` ոչ համակ քարաշէն եղեալ, այլ եւ փայտայարկ, ներքին զարդուքն ճոխացեալ ոսկւով եւ արծաթով եւ պէսպէս ազնիւ նիւթովք, զորս ոչ միայն տունն արքունի ` այլ եւ հասարակ ժողովուրդն անխնայ մատուցանէր ՚ի սպառ տանն Աստուծոյ: Առ որով յայտ է թէ կառուցաւ հայրապետանոցն եւ կարեւոր վայրք ՚ի պէտս  սպասաւորաց եկեղեցւոյն. որք թէ որքան ընդարձակ էին յայնժամ չէ մեզ յայտ. այլ յետ այնր, մանաւանդ յ ' ԺԷ դարէ եւ այսր ` յաւելեալ շինութեամբք ձեւացաւ շուրջ զկաթողիկէ եկեղեցեաւն ընդարձակ վանատեղին պարսպապատ  յորմէ արտաքոյ մնան երեքին վկայարանքն, սակայն նոքոք հանդերձ բովանդակն յայլազգեաց Իւչ-գիլիսէ կոչի, ( որ է Երեք եկեղեցիք ), այլ մեք նախ զմեծէն զբուն Կաթողիկէին եւ զՎանացն ճառեսցուք, ապա եւ զայլսն:

Որպէս ՚ի տեղագրի Վաղարշապատու  ծանուցաք վանքն Էջմիածնի ՚ի դարէ հետէ զատուցեալ անջրպետեալ է ՚ի քաղաքագեղջէն, թէպէտ սակաւ միջոցաւ, եւ մնայ ՚ի Հր. Ել. նորին եւ է բովանդակ պարսպապատ, քառակուսի, իբր 275 Չափ ընդ երկայնն յարեւմտից յարեւելս, եւ 235 Չ. ընդ լայն ՚ի Հս. ընդ Հր. շինուած Սիմէոնի կաթողիկոսի յամի, 1763 հիմունքն կոփածոյ քարամբք, վերին մասնն աղիւսակերտ, բրգունս ունելով բոլորչիւ վեշտասան ` ՚ի կողմանսն եւ ՚ի գլուխս անկեանց ` մեծ եւ փոքր, որով զամրոցի բերէ կերպարանս: Բայց է եւ ներքին պարիսպ բուն բնակութեան Վանացն, որ գործ է հաւասարակողմն  քառանկիւն, որոյ երկայնութիւն կողման միոյ է իբր կիսով չափ բովանդակ երկայնութեանն վերոյնշանակելոյ. շուրջանակի չէնք են վանացն, ՚ի միջի բակ ընդարձակ եւ ՚ի կենդրոնի ` եկեղեցին կաթողիկէ: Ի միջի երկոցուն քառանկեանցն, կամ բուն վանացն եւ արտաքին պարսպին ` են այլեւայլ կարեւոր շինուածք եւ արձակ վայրք, որպէս տեսանի ՚ի յատակաձեւին. յարեւմտակողմն  պարտէզք  եւ աւազան, ՚ի հարաւակողմն արեւմտից ` Հիւրատուն կամ բնակարան Ուխտաւորաց, յարեւելս հարաւոյ ` Ղազարապատն, յարեւելակողմն ` գոմք անասնոց. նոյնպէս եւ ՚ի Հս. Ել. ուր եւ յարեւմուտս հիւսիսոյ ` էին երբեմն կրպակք:

Չորք դրունք են արտաքնոյ պարսպին մեծամեծք եւ կամարակապք. մին ՚ի ծայր արեւմտեան հիւսիսակողման որ հայի ՚ի Վաղարշապատ, եւ կոչի Գիւղի Դարպաս կամ Շուկայի Դուռն, զի է յայնմ մասին Շուկայ եօթանասուն կրպակօքեւ ախոռօք, վասն որոյ կոչէր եւ Քերվանսերայ ( Կարաւանատուն ), ուր գան շինականք ՚ի դնել եւ վաճառել, եւ միաբանք ՚ի պետս վանացն, եւ առ նոքոք յելից կուսէ բնակութիւն սպասաւորաց եւ պահպանաց: Երկրորդ դուռն Ղազարապատի կոչեցեալ յարեւմտից հարաւոյ, որ մուծանէ ՚ի բակ մեծ, յորոյ միջի աւազան, եւ շուրջ բնակարանք ուխտաւորաց կամ հիւրոց, եւ ամբարանոցք, յելից սորին կայ Դուռն Մօրի անուանեալ, որ հանէ յընդարձակ հրապարակ Ղազարապատի. ՚ի նոյն մուծանէ եւ յարեւելեան ծայրէ հարաւակողմանն միւս դուռն Կալի, զի ընդ այն ածեն զարդիւնս բերոց կալուածոց Աթոռոյն, կայ եւ այլ փոքրիկ դուռն ՚ի հարաւային  ծայր արեւմտակողմանն ` Բաղանեաց դուռն կոչեցեալ: - Միջնի պարսպին կամ վանացն են դրունք հինգ. յորս գլխաւոր արեւմտեանն հանդէպ մտից կաթողիկէին, եւ կոչի  յանուն Տրդատայ, զի յայնս կողման համարին լինել արքունի ապարանիցն: Յարեւելային հարաւակողմանն է Քշուկի անուանեալ մեծ դուռն, որ մուծանէ ՚ի Հս. Մ. անկանէ Ղազարապատի, - Յիշատակ շինութեան մեծի արտաքին պարսպացն արձանագրեալ է ՚ի վերայ Կալի դրանն ` յանուն շինարար կաթողիկոսին, համառօտ բանիւս.

Շինեցաւ բոլոր շրջապատ պարսիպս սրբոյ Աթոռոյս ի հիմանէ, ի փառս Աստուծոյ եւ ի պարծանս ազգիս Հայոց, հրամանաւ Տեառն Սիմէոն կաթողիկոսին, ի ՌՄԺԷ թուոջ մերում:

Ի վերայ ոմանց ՚ի բրգանցն կան արձանագիրք, որպէս ՚ի միում, ՚ի հիւսիսակողմանն:

Ա. Յիշատակ է բուրգս Ղափանեցի մահտեսի Գրիգորին եւ որդւոցն Յարոկթիւնին եւ Եղիային. Թվ. ՌՄԺԴ:

Բ. Շինեցաւ մեծ բուրգս արդեամբք ի յԱտրանայ Սառաֆ մահտեսի Զաքարիային  եւ հանգուցեալ եղբօրն իւրոյ մահտեսի Գրիգորի. ի յիշատակ ամենից  կենդանեացն  եւ ննջեցելոցն իւրեանց. Թվին ՌՄԺԵ:

Գ. Շինեցաւ բուրգս այս արդեամբ սրբոյ Սաղիմայ Պատրիարգ Տեառն Կարապետի աստուածարան  վարդապետին, ի յիշատակ իւրեան եւ հոգեւոր եւ մարմնաւոր  ծնողաց իւրոց, ի ՌՄԺԶ:

Յայլում վայրի ՚ի վերայ պարսպին արձանագրեալ  է յիշատակ սատարողի ուրուք.

Յիշատակ է եօթնագազաչափ տեղ ի պարըսպէն Ագուլեցի Ոսկանի որդի Յովսեփին իւր կենակցին, եւ որդւոյն  Դանիէլին եւ այլոցն, թվ. ՌՄԺԵ: