Այրարատ

113. ՆՈՐՈԳՈՒԹԻՒՆ ԵԿԵՂԵՑՒՈՅՆ

Յառաջ քան զընտրութիւն Մովսիսի ` ՚ի ժամանակի հակառակութեան կաթողիկոսացն Դաւթի եւ Մելքիսեդեկի, յամի 1614, Շահաբաս ` խորամանկ խորհրդով եւ բռնի փոխադրեալ էր յԷջմիածնէ ՚ի Սպահան, ընդ Աջոյ Լուսաւորչին եւ հնգետասան քարինս ՚ի տաճարէն, զիջման տեղւոյն եւ զՍեղանոյն, զերկու մեծ աշտանակս քարեղէնս, եւ այլն. կամելով Նոր իմն Էջմիածին կառուցանել ՚ի մայրաքաղաքին Պարսից, առ ՚ի որսալ անդր զսիրտ գաղթականին վարելոյ ՚ի Հայոց, եւ ուծացուցանել ՚ի բնիկ կաթողիկէին. քարինքն պահեցան կամ ագուցան յեկեղեցիս Նոր Ջուղայի. այլ հինն Էջմիածին փոխանակ աւերման ` սկսաւ վերանորոգիլ ՚ի գալստեան Մովսիսի, ( նախ իբրեւ լուսարար կամ փակակալ կաթողիկէին, եւ ապա իբրեւ կաթողիկոս ), ՚ի մեծէ եւ տխրորակ աւերանացն, զի ըստ ականատես պատմչին Առաքելի, « Ամենեւիմբք ունայնացեալ էր ՚ի ստացուածոց եւ կողոպտեալ ' ի զարդուց. ոչ գիրք, զի ոչ էր անդ ժամասացութիւն կամ ընթերցումն, ոչ զգեստ եւ ոչ շուրջառ, զի ոչ էր ժամակարգութիւն եւ պատարագ. մինչզի Քրիստոսի իջման տեղն եւ սուրբ սեղանն եւս ոչ ունէին զծածկոցս … եւ մեծամեծ լուսամուտքն զորս ունի ` ամենն ՚ի բաց կայր առանց վանդակի, ուստի մտեալ ՚ի ներքս թռչունք լնուին զեկեղեցին ծրտովք, ծղովք եւ այլօք գռեխօք, զոր յամենայն աւուր հարկիւ սրբէաք … իսկ արտաքուստ կուսէ գլուխ կաթուղիկէին եւ տանիքն ամենայն եւ երեսք որմոցն ` քանդեալք եւ քարինքն թափեալք, եւ որմոց յատակաց վէմքն փշրեալք եւ ծակոտեալք. եւ որ … շուրջ զեկեղեցեաւն շինութիւն եղեալ էր ` եւ դարձեալ աւերեալ եւ ՚ի վերայ միմեանց փլուզեալք էր, այնքան բարձրացեալ էր հողն եւ մոխիրն, որ յամենայն կողմանց շուրջ զեկեղեցեաւն եօթն կանգուն բարձրացեալ էր աղբիւսն, եւ հողն եկեալ եւ ծածկեալ էր զհիմունս եւ զաստիճանս եկեղեցւոյն ` որք կան արտաքուստ կողմանէ: … Ասացեալ բանքս որք ՚ի մէնջ ` ցուցանեն զտեղին անբնակ գոլ ՚ի մարդկանէ. եւ ասեմ զիսկն. ոչ էր ամենեւին անբնակ, այլ դու համարեաց իբրեւ զանբնակս. վասն զի կաթողիկոսունքն անդ յԷջմիածին ոչ բնակէին ` այլ յԵրեւան քաղաքի ՚ի Կաթուղիկէ եկեղեցւոջն … բայց սեւագլուխք ոմանք սինլքորք եւ գռեհիկք, որպէս զգեղական հողագործս, որք վարձնորդիւք մշակօք բնակէին յԷջմիածին, եւ զաւուրս տարւոյն զբազումսն ՚ի գեղորայսն անցուցանէին քան թէ յԷջմիածին »:

Արդ Մովսէս նախ եւս բառնալ զփլածսն եւ զաղբիւսն, կարկատեաց զորմս տաճարին եւ զտանիսն, եւ ապա ած զպարիսպն հողագունդ քարակուսի, ըստ չորից թեւոց եւ խորանաց եկեղեցւոյն, ութ բրգամբք. « Եւ ապա ՚ի մէջ պարսպին յարեւմտեան կողմն զդարպասս եւ զտունս ՚ի պէտս ինքեանց եւ հիւրոց. եւ ՚ի հիւսիսային կողմն եւ յարեւելեան կողմն ` շինեցին խուցս ՚ի բնակութիւն միաբանից. եւ ՚ի հարաւային կողմն շինեցին զՍեղանատուն, զՓռնատուն, զՏնտեսուն, զՀամբարանոցս ցորենոյ եւ այլոց նիւթոց: Եւ ամենայն շինուածքս այսոքիկ ` միայն պարիսպն ՚ի հողոյ եղեւ շինեալ. իսկ այլքն ամենայն լխտեալ քարիւ եւ թրծեալ աղիւսով եւ կրով եւ բռով շինեցին, գեղեցիկ եւ վայելուչ յօրինուածով »:

Այլ այս ամենայն շինուածք յետ երից կամ չորից ամաց ( յամս 1635 եւ 6) ՚ի ժամանակի պատերազմաց Օսմանեանց եւ Պարսից, կրկին պաշարմանց եւ առմանց Երեւանայ, « բաց յեկեղեցւոյն եւ գմբեթաշէն տանցն ` ամենեքեան բնաւին աւերեցան, զի որ ինչ փայտակերտ տունք եւ շէնք կային ` քանդեցան. վասն որոյ Տէր Փիլիպպոս կաթողիկոս բազմաերկ վաստակօք զամենայն շինուածսն վերստին շինեաց » … նոյնպէս եւ « ՚ի մէջ Սեղանատանն … քարիւ շինեաց զսեղան հացկերութին, եւ զտեղի նստելոյն եւ զսալայարկ յատակս նորին, զի մի ' դիւրաւ աւերեսցի ՚ի ժամանակս հեծելաշարժութեան: Եւ արեւելեայ կողման խուցսն բովանդակ նոր շինեցաւ … այլով ձեւով. նաեւ զեկեղեցւոյ տանիսն ` զատ ՚ի գմբեթի գդակէն, զբովանդակն նորոգեաց ». եւ զի եւ ոչ Մովսեսի ձեռն արկեալ էր ՚ի  գմբէթդ, այսինքն ՚ի կոնաձեւ գագաթնն, եւ ոչ յառաջնոց ումեքէ յիշի նորոգումն, ՚ի դէպ գայ կարծել զնոյն հազարամեայ շինած Կոմիտասայ կաթողիկոսի: -« Եւ քարակապ Ֆարշն որ լուրջ զեկեղեցեաւն է, եւ միւս ֆարշն որ առաջի խցացն եւ այլ տանցն է. եւ արտաքոյ պարսպին մերձ հարաւայնոյ դրանն ` երկու գմբեթաշէն ձիթահանք նոր շինեցան »: - Արար շինարար եւ զգօն կաթողիկոսն բազում եւ այլ յիշատակաց արժանի գործս. որպէս, դարձն Աջոյ Լուսաւորչին ՚ի Սպահանայ, փոխադրութիւն յԷջմիածին վարժարանին հաստատելոյ ՚ի Մովսիսէ ՚ի Յովհաննավանս, բերումն առուին Զէնկեայ ՚ի ծովէն Սեւանայ ՚ի Հրազդան գետ, եւ գետակի միոյ բղխելոյ յԱրագած լեռնէ ` ՚ի Քասաղ գետ. եւ հուսկ ամենայնի ` սկիզբն եւ կէս շինութեան ( յամս 1654 եւ 5) գեղեցիկ սրագմբէթ Զանգակատան եկեղեցւոյն ՚ի վերայ գաւթի արեւմտեան դրանն, ծախիւք Անտոն Չէլէպոյ Ապրոյեան. զոր ` վասն վերահաս մահուն ոչ կարաց աւարտել, այլ յաջորդ նորա Յակոբ կաթողիկոս լրացոյց վայելուչ քանդակօք, եւ անուանեաց Հրեշտակապետ, ՚ի պատիւ Գաբրիէլի ( եւ Միքայէլի ), ուր եւ յետոյ խորան եւ սեղան հաստատեցաւ ՚ի միջնայարկին, զի եռայարկ է. երկոքին ստորինքն մէն չորիւք սեամբք, վերինն ` որ է սրածայր գմբէթն ` ութեքումբք, եւ գդակն ութերեսեան. ՚ի ներքուստ արձանագրեալ.

Ի թագաւորութեան Պարսից Շահապասի, նաեւ ի հայրապետութեան Տեառն Փիլիպպոսի, թուին ՌՃԳ հիմնարկեցաւ. (եւ ի ձեռն) Տեառն Յակոբայ Ջուղայեցւոյ, ՌՃԶ, աւարտեցաւ Զանգակատուն. ծախիւք Անտոն Պարոն Չէլէպիին. ի փառս Քրիստոսի Աստուծոյ մերոյ:

- Բաց ՚ի պէսպէս մանրադրուագ քանդակաց ` ՚ի գլուխ կամարի միջնայարկին կան եւ երեք պատկերքանդակք. յարեւմտակողմն ` Քրիստոս, օրհնելով զտաճարն, ՚ի հարաւակողմն ` Ս. Գրիգոր, եւ ՚ի հիւսիսակողմն ` Տրդատ արքայ: - Նման իմն սմին ` այլ պարզագոյն եւս է մեծ կաթուղիկէն կամ գմբէթ տաճարին, յ '12 լուսամուտս տրոհեալ սեամբք, եւ շուրջ վանդակապատ ունելով, եւ ամբարձեալ կայ ՚ի վերայ չորեցուն հաստաբեստ եւ բարձր սեանցն նորոգելոց յԱստուածատուր, ՚ի Սիմէոն եւ ՚ի Ղուկաս կաթողիկոսաց: Ընդ մեծաւ կաթողիկէիւս կայ կշռակի փոքր կաթողիկէ քառասիւն, զոր նախ յամի 1684 շինեաց Եղիազար կաթողիկոս, հանդերձ սեղանով պատարագի, ՚ի վերայ սրբազանեալ Իջման տեղւոյն ` զորոյ զվէմն բարձեալ էր Շահաբասայ. եւ շուրջ արար բարձրաւանդակ քարաշէն ` զի համարձակ տեսանելի լիցի աղօթողաց ` սեղանն. յետոյ Աստուածատուր կաթողիկոս պաղպաջուն կճով կերտեաց վայելչագոյն եւս զկաթողիկէն, իսկ Աբրահամ Բ կաթողիկոս պղնձեղէն դրուագեալ վանդակօք պատեաց շուրջանակի զսեղանն, երկբացիկ դրամբք յարեւմտեան եւ ՚ի հարաւային կողմանց, արձանագրելով ՚ի վերայ արեւմտեայ. նոյն զայս բան.

Ի թուին ՌՃՁԱ ի հայրապետութեան Աբրահամ կաթուղիկոսի եւ հոգաբարձութեամբ նորին շինեցաւ շրջապատ ճաղերս Իջման տեղւոյն Քրիստոսի գեղեցիկ շինմամբ. Յիշեցէք ի Տէր.

Իսկ ՚ի վերայ երկրորդին ` ճարտար պղնձագործն Միքայէլ Կարնեցի գրեալ է զիւր յիշատակ: Նման կաթողիկէին զանգակատանն, այլ փոքրագոյնս եւս յերեսին միւս թեւս եկեղեցւոյն կառոյց Եղիազար կաթողիկոս յամի 1682, որպէս եւ տեսանի ՚ի պատկերին ( Թիւ 81):

Զատ յԻջման սեղանոյն վեց այլ սեղանք պատարագի են յեկեղեցւոջս. որոց առաջին եւ աւագ, եւ միակ ՚ի հնումն ` է ՚ի բեմին յարեւմտակողմն Շողակաթ Ս. Աստուածածինն, յոր անուն կոչէր եւ համօրէն տաճարն, որոյ եւ նաւակատիքն կատարին յաւուր նախատօնակի Վերափոխման Տիրամօրն. ՚ի նախնումն միայն Կաթողիկե կոչէր. եւ սա ճանաչի հիմնեալն ՚ի Լուսաւորչէն ` ուր եւ պատարագէրն. զսորա վէմն ետ բառնալ Շահաբաս, եւ կայ այժմ ՚ի Նոր Ջուղա: Խաչկալ սեղանոյս ոսկէզօծ պատկերաւ Իջման Միածնին, փայտաշէն քանդակեալ եւ նըվնրեալ է ՚ի ճարտարաց Զմիւռնացւոց, գրութեամբս.

Յիշատակ է Իջման տեղւոյս Իզմիրցի Աբրահամ ամիրային, Շնորհաւք ամենազաւրին Աստուծոյ, որ ի հայրապետութեան Տեառն Աստուածատուր կաթողիկոսի ամենայն Հայոց կազմեցաւ եւ ծաղկեցաւ Խաչկալս ի մայրաքաղքին Իզմիր. արդեամբք քահանայից եւ ժողովրդոց արեւելականաց եւ արուեստականաց, մեծ եւ փոքր վաճառականաց. եւ եդաւ յիշատակ ի մեծ սեղանն Սուրբ Էջմիածնի. հոգաբարձութեամբ Իզմիրու առաջնորդ Սիմէոն վարդապետին Երեւանցւոյ:

- Այլով որակաւ եւ նիւթով դրուագեալ էր եւ հին դուռն խորանին, գրեաթէ ՚ի նմին ժամանակի:

- Ի ճակատ խորանին կայ մեծ լուսամուտ, որպէս եւ յայլ կողմանս որմոցն են երեսնիւ չափ պատուհանք, այլ շատք յայնցանէ խցեալք այժմ, վասն այնորիկ եւ աղօտալոյս է եկեղեցին: - Երրորդ եւ չորրորդ սեղանքն են յաջմէ եւ յահեկէ իջման տեղւոյն ` յերկոսին թեւս լայնութեան տաճարին, զորս կանգնեաց Եղիազար կաթողիկո, բարձրացուցեալ զյատակն. հարաւային յանուն Ս. Կարապետին Յովհաննու, այսու արձանագրութեամբ.

Յիշատակ է Սուրբ Յովհաննէս խորանս Տէր Եղիազար կաթողիկոսին. Թուին ՌՃԼԳ:

Հիւսիսային խորանն է յանուն Ստեփանոսի, նման հարաւայնոյն կաթուղիկէիւն եւ արձանագրութեամբն.

Յիշատակ է Սուրբ Ստեփաննոսի սեղանս Տէր Եղիազար կաթուղիկոսին. թուին ՌՃԼԳ:

Եօթն աստիճանք են բեմի սեղանոյս զի անդ բազմի կաթողիկոսն ՚ի ձեռնադրութեան եպիսկոպոսաց  եւ քննէ, եւ ձեռնադրէ յաւագ բեմին: - Հինգերորդ  եւ վեցերորդ սեղանքն են յաջմէ եւ յահեկէ  աւագ սեղանոյն. մի յանուն Սրբոյ Յակովբայ  եւ Դաւթի, միւսն Ս. Գրիգորի Լուսաւորչի. բարձր է եւ բեմ սոցա զհասարակ յատակ եկեղեցւոյն. ձեղունքն կամարակապք  փայտակերտք են, դրուագեալք եւ նկարէնք, կանգնեալք յԱբրահամէ  Բ, որոյ եւ արձանագրեալ է ՚ի հարաւոյ կողմանէ սեղանոյ Ս. Յակոբեանց:

Հրաշակերտեալ տաճար փառաց

Վասն զենման Գառին կենաց,

Ի փրկութիւն մարդկան մեղաց,

Յանուն երկուցըն Յակոբեանց,

Եղբօր Տեառն եւ Որոտմանց,

Աբրահամու  վեհին արդեանց,

Ի վայելումն Հայոց ազանց.

Ի ներ թուոջ մերում ազանց

ՌՃ  ութսուն եւ երկուց.

Թուին ՌՃՁԲ:

Ընդ մէջ երկոցուն սեղանոցս եւ աւագ բեմին կան երկու աւանդատունք, զորոյ տանիս նորոգ շինեալ Սիմէոն կաթողիկոս ՚ի նորոգելն զբովանդակ յարկ տաճարին, գրեաց ՚ի ներքոյ մեծի պատուհանին  արտաքուստ.

Աստուծով նորոգեցաւ բոլոր տանիք սրբոյ տաճարիս` եւ երկուց խորանացըն իսկ ի ներքուստ եւ արտաքուստ, հոգաբարձութեամբ Տեառն Սիմէոնի սրբազան կաթողիկոսին  Երեւանցոյ, եւ աշխատասիրութեամբ լուսարար Գրիգոր վարդապետի Եղվարդեցւոյ. ի ՌՄԻ թուին մերոյ: - Վարպետ Գասպար:

Եօթներորդ սեղանն է ՚ի միջնայարկի զանգակատան յանուն Հրեշտակապետաց, որպէս վերագոյնդ ասացաւ. ներքնայարկն է մուտք դրանն, վերնայարկն բուն տեղի զանգակաց, յորս նշանաւոր է մին դիպէթացի գրութեամբ, սրբազան աստուածակոչ բանիւ նոցին. եւ համարի ձուլեալ յերկրի նոցա: - Մի յերկոցուն աւանդատանցն է սպասարկութեան տեղին. միւսն Նշխարատուն եւ գանձարան սրբոց մասանց եւ սպասուց: Ի սոսին նշանաւորք են Գեղարդն աստուածամուխ, որ յառաջն պահիւր յԱյրի Վանս, որ եւ յայն սակս կոչեցաւ Գեղարդայ վանք. ուրանօր եւ տեսցի. - Ամենափրկիչ պատկերն փայտեայ, զորմէ տե ' ս ՚ի Հայոց թառ եւ ՚ի Դարոյնս. - Մասն Փայտի Նոյեան տապանին, որպէս համարի, յարծաթի տապանակի, զոր ետ շինել Դաւիթ վանահայր Գեղարդայ վանից յամի 1698, ՚ի ձեռն Աւետեաց ուրումն ոսկերդի, քանդակեալ ՚ի վերայ զյիշատակարանն: - Բազում եւ այլ տապանակք արծաթեայք, Խաչք ոսկեղէնք եւ արծաթեղէնք. եւ նշխարատուփք կամ կազմածք, յորս ամփոփեալ են Աջ Սրբոյ Լուսաւորչին, Աջ Ս. Յակովբայ Մծբնայ, բերեալ ՚ի Սաղմոսավանից. Աջ Թադէի Առաքելոյ, բերեալ յԱմենափրկչի վանաց. Աջ Մատթէի, բերեալ ՚ի Յովհաննավանից. Աջ Թովմայի. Աջ Ս. Արիստակէսի, Տատասկք եւ քգրիչք չարչարանաց Ս. Լուսաւորչին, Գագաթն Ս. Հռիփսիմեայ. եւ այլ բազում նշխարք պէսպէս արկեղօք եւ տփօք արծաթեղինօք. Միթր մի ` որ համարի առաքեալն ՚ի Լուկիոսէ Գ. քահանայապետէ Հռովմայ առ Գրիգոր Տղայ, յամի 1184:

Երկու գահաւորակք են կաթողիկոսաց ՚ի տաճարին ՚ի հիւսիսակողմն, մին առ արեւելեան սեամբ ՚ի գլուխ առաջին դասուն, փայտաշէն, պէսպէս դրուագօք եւ պատկերօք, եւ չորիւք փոքր կաթողիկէիւք եւ բոլորշի գմբեթաձեւ ՚ի միջի, կիսով չափ ոսկեզօծ, արձանագրաւս. «Շինեցաւ Պատրիարգարանս ՚ի յիշատակ մահտեսի Մինասի որդի Սեղբոսին, եւ Կարմրակցի Նազարի որդւոց` մահտեսի Առաքելին, Մարտիրոսին եւ Յարութիւնին, եւ ամենայն զարմից նոցին Թուին ՌՃՀ ՚ի հայրապետութեան Տեառն Աստուածատրոյ սրբազան կաթողիկոսին ամենայն Հայոց, եւ հոգաբարձութեամբ Տէր Յովհաննէս եւ Տէր Պետրոս վարդապետաց», Միւսն առ արեւմտեան  սեամբ ՚ի գլուխ  վերին դասուն, յընկուզենւոյ, չորիւք սիւնակօք եւ շուշանաձեւ քանդակօք, եւ հնգեքումք կաթողիկէիւք. գահ սորա է շարժական աթոռ թեւաւոր ` հարուստ  քանդակօք:

Բովանդակ ներքին որմունք եւ առաստաղ տաճարին նկարեալ են յաւուրս Ղուկասու կաթողիկոսի ՚ի ձեռն ճարտարին Յովնաթանու, պատկերօք Սրբոց եւ պէսպէս արաբիկ զարդուք, ծաղկումբք, հաւուք, եւ այլն. զորս եւ յիշատակէ այսպէս կաթողիկոսն յարձանագրութեան իւրում դրոշմելոյ ՚ի ստորին շրջապատի խարսխի մեծի կաթողիկէին.

Ի թուին ՌՃԼԵ. Շնորհիւն Աստուծոյ Տէր Ղուկաս կաթողիկոս վերստին նորոգել ետու զխախտեալ երկուս սիւնս սրբոյ տաճարիս, ապա եւ զբոլոր մէջս սորին որ անշքացեալ էր` նորապէս բռեալ ծաղկեցուցի հանդերձ խորհրդաւոր  պատկերօք, իմոյ գոյիւք ստացելովք ի յօրհնեալ ժողովրդոց  մերոց. ի վայելս ազգի Հայոց եւ միաբանից սրբոյ աթոռոյս. Արդ խնդրեմ ի վայելողացդ յիշել զիս յարժանահայց  յաղօթս ձեր առ Աստուած. յորմէ եւ դուք յիշեալ լիջիք. ամէն:

Կան եւ ՚ի կտաւի նկարեալ պատկերք Սրբոց, ոչ սակաւք, շատք ՚ի Ստեփանոսէ Լեհացւոյ եւ ՚ի Նաղաշ Յովնաթանէ. եւ մին առաքեալ ՚ի Քէր Բորդըր Անգղիացի ուղեւորէ հիւրասիրելոյ յԵփրեմայ կաթողիկոսէ, յամի 1817, եւ կերպարանէ զՅիսուս ` օրհնելով զմանկունս, եւ համարի նորին ազնուականի ձեռանկար:

Երեք դրունք են տաճարին. աւագն յարեւմտից կողմանէ, յորոյ վերայ տեսաք զզանգակատունն, երկոքեան այլք ՚ի հիւսիսոյ եւ ՚ի հարաւոյ, ոչ ինչ կարի հեռի յաւագ դրանէն. կայ եւ այլոյ դրան տեղի խցեալ առ սեղանով Ս. Լուսաւորչին, զոր աւանդութեամբ ասեն արքայամուտ դուռն լինել:

Արտաքին կողմունք կամ երեսք եկեղեցւոյն պարզ եւ անպաճոյճ են. առ հիմամբքն շուրջ պատեն սանդղաձեւ երեք աստիճանք, ( որպէս եւ ՚ի հին եկեղեցիս Շիրակայ ). ՚ի վերոյ նոցին քարաշար ստորոտ որմոցն ` նորոգեալ է ՚ի Ղուկասայ կաթողիկոսէ, որոյ եւ արձանագրեալ եւ զյիշատակ իւր յարեւելեան ճակատու անդ.

Օգնականութեամբն Աստուծոյ նորոգեցան ներքնաշարեալ չորս կարգ քարինքս բոլոր որմոց լուսանկար սրբոյ տաճարիս, հոգաբարձութեամբ Տեառն Ղուկասու սրբազան կաթողիկոսի ամենայն Հայոց, արդեամբ Ակնայ Ապուչեխցի եւ ի Կոստանդնուպօլիս բնակեալ ի Քրիստոս հանգուցեալ մահտեսի Յովհաննէսին եւ այլ ամէն իւրայնոցն. թուին ՌՄԼԳ:

Դարձեալ, վերագոյն ՚ի վերայ խաչվիմի միոյ արձանագրեալ է այս բան չափաւ.

Սուրբ Խաչս աստէն արձան դնի           Սուրբ տաճարիս բազմաշխատի,

Միջնորդ առ տէրն համայնի,                    Զոր ի ներքուստ եւ արտաքուստ

Վասն Ղուկասու հայրապետի                                   Շքեղաշուք նորոգողի:

Բազում անգամ նորոգեալ են ստորին կողմանք որմոցն, քանզի եւ բազում անգամ խանգարեալք, եւ այն յաճախ յաղմուկս մարտից եւ հինից, վասն որոյ հնագոյն են վերին կողմանքն. եւ ՚ի սակս կամաւոր աւերանաց ` ջնջեալ են եւ հին յիշատակարանքն:

Ընդարձակ բակք քառակուսի որ շուրջ զտաճարաւն ` նախ սալարկեցան յաւուրս Յակովբայ կաթողիկոսի, յամի 1658, արդեամբք Զաքարիայ Վաղարշապատեցւոյ առաջնորդի Յովհաննավանից եւ յոյժ նախանձաւորի շինութեանն Էջմիածնի, որ եւ մեծաւ խնդութեամբ գրէ ՚ի յիշատակարանի ուրեք գրոց. « Գթութեամբ Հօրն գթածի ` է ջահաւորեալ գերազարդապէս վառօք մայրս մերազնեաց ըստ հոգւոյ եւ տունս փափկութեան, հարսն փեսային Քրիստոսի, որոյ եւ Իջման տեղին. որ եւ հարսնածու գոլով սմին Տէր Յակոբ սրբազան պետս ամենայն Հայոց », եւ այլն: Եւ ինքն Զաքարիա յետ սակաւուց աւարտման սալարյատակին ` վախճանեալ ( յ '30 յունիսի - 10 յլ. 1659) ՚ի նոյն յԷջմիածին, « անդէն թաղեցաւ առաջի զանգակատանն յարեւմտից կուսէ ». յիւրակերտ գերեզմանի, զորոյ եւ զկափարիչ նոյնպէս պատրաստեալ էր: Յետ ամաց հարիւր եւ քսան եօթանց Ղուկաս կաթողիկոս ետ նորոգել զայս սալայատակ, եւ գրեաց արձան յիշատակի ՚ի հիւսիսակողմն աւագ դրանն: - Ի հարաւակողմն նորին աւագ դրան արձանագրեալ կայ յիշատակ Տփղիսեցի կրպակաւոր նուիրատուաց, յամի 1682, զայս օրինակ.

Կամաւն Աստուծոյ մեք Թիֆլիզու ամենայն ասնաֆ եւ դուքանտար խոստացաք տարէնն ամէն դուքան մէկմէկ չարէք մոմ տալ Սուրբ Էջմիածնայ. եւ միաբանք Սուրբ Աթոռոյս խոստացան հինգ նաւակատեացն զմեզ պաշտամամբ եւ պատարագօք յիշատակել. Ի թուին ՌՃԼԱ, ի հայրապետութեան Տեառն Եղիազարու:

Առաջի դրանս մեծի եւ երկուստեք ՚ի բակի աստ թաղեալ են յուրոյն ուրոյն տապանս ` կաթողիկոսունք ոմանք. որպէս Աղեքսանդր Ա եւ Աղեքսանդր Բ, Դանիէլ, Յովհաննէս Ը, Ներսէս Ե: Որոց մերձ կայ եւ շիրիմ Մաքտոնալտ (John Macdonald) Անգղիացի դեսպանին ՚ի Պարսս, մեռելոյ ՚ի Դավրէժ ` յամի 1830, երկար եռալեզուեան արձանագրութեամբ ( անգղիերէն, պարսկերէն եւ յունարէն ): Իսկ գերեզմանատուն միաբանիցն ` արտաքոյ կայ յելից հարաւոյ վանացն, մերձ ՚ի Ղազարապատն: - Տապանագիր Բ Աղեքսանդրի այս է.

Քրիստոս որդի Հաւր Միածին

Դատող բնութեանս մարդկային,

Յորժամ փառօք գայցես կրկին`

Յիշեա ողորմութեամբ քոյին

Զհայրապետն մեր զհոգելին`

Զտէր Աղեքսանդր Բիւզանդացին.

Արժանաւոր սրբոյ գնդին,

Յարքայութիւնդ մոյծ երկնային.

Որ արդ հանգեաւ ըստ քում բանին,

Աստէն եդաւ մարմին նորին.

Հազար եւ երկերիւր ամին,

Չորրորդ եւս ընդ սմա բարդին,

Նոյեմբերի մետասանին: