Այրարատ

143. ՔԱՆԱՔԵՌ. ԱԲՈՎԵԱՆ ԽԱՉԱՏՈՒՐ

Յիշեալն ՚ի վերոյգրեալ պատմութեան Քանաքեռ, գլխաւոր գիւղից վիճակիս ` կիսով փարսախաւ ՚ի Հր. Մ. կայ Առինճայ եւ իբր չորս մղոնաւ ՚ի Հս. մայրաքաղաքին, մղոնաւ հեռի ՚ի Հրազդանայ ` յահեկէն ( յարեւելից ), յորոյ վերայ արկեալ է կամուրջ հուպ յարքունի պողոտայն, ՚ի միջի ընդարձակ այգեստանեայց: Զրուցեն բնակիչքն յանուն Քանանայ ուրումն իշխանի եւ քեռ նորա կոչեցեալ այդպէս, եւ բնակութիւն նոցա ասեն զհիմունս հին շինուածոյ աւերակի. այլ ոչ յիշի տեղիս ՚ի գիրս պատմչաց յառաջ քան զ ' ԺԷ դար, յորմէ եւ այսր ստէպ, ՚ի քաղաքական դէպս կողմանցս. որպէս յսկիզբն դարուն ` ՚ի նուաճել երկրին ՚ի Շահ Աբասայ, առաջին խանն կուսակալ ` զԴաւիթ Քանաքեռցի տեսուչ կամ մէլիք կարգեաց Կոտէից. եւ առ նովաւ մինչչեւ էր քաջ հաստատեալ իշխանութեանն ` Մահմատն այն Քանաքեռցի տիրանայ կողմանցս: Ի նմին ժամանակի եկն ՚ի Քանաքեռ Մէխլու վարդապետ կոչեցեալ մոլորեցուցիչն Ուտիացի, որ եւ հալածական եղեւ ՚ի խանէն եւ ՚ի կաթողիկոսէն, որպէս պատմէ Զաքարիա Սարկաւագ: Սա ինքն էր բնիկ գեղջս, եւ կոչէ զինքն Զակքէոս Քանաքեռցի. եւ է սերունդ Ղապոյի ` միոյ ՚ի բազում անգամ յիշեցեալ ազատորդեաց Վրաց պատանդ առաքելոց ՚ի Հայս վասն նշխարաց Ս. Գէորգեայ ( էջ 177): Յիշէ սա ( Բ. ԽԲ ) եւ զժամանակակից ոմն եպիսկոպոս Միքայէլ անուն Քանաքեռցի, « այր երկայնահասակ, պակասախելք, տգէտ ՚ի գրոց եւ ճարտար ՚ի խօսս աշխարհի », զոր ` ետ կողոպտել կամ զրկել կաշառաբեկ ղազին ( դատաւոր ), եւ պատժեցաւ ՚ի խանէն. վասն այնորիկ կոչեցին զՄիքայէլ ` Ղազիղըռան, իբր յաղթահարող դատաւորի. եկաց նա յետոյ առաջնորդ Ուշոյ Ս. Սարգսին, եւ ապա հրաժարեալ եւ առանձնացեալ ՚ի Յովհաննավանս ` անդ մեռաւ: - Զայնու ժամանակաւ տանուտէր ( մէլիք ) Քանաքեռոյ կարգեալ էր « այր ոմն Ամիրճան անուն, այր հպարտ եւ գոռոզ, ինքնահաւան եւ ծաղրածօղ », որ վասն լրբաբար զկծանելոյ եւ զնօտար իւր ( Մկրտիչ ) եւ զայլ ազգայինս ` ամբաստանեալ, եւ պարտական գտեալ 30 թումանի, բրածեծ տանջեցաւ աւուրս բազումս, եւ գթութեամբ կնոջ միոյ զերծեալ ՚ի կախաղանէն, փախեաւ. յետ ամաց լրտես առաքեցաւ ՚ի Թահմազ խանէ ` յորդւոյ Ամիրդիւնայ ` ՚ի Կ. Պօլիս, այլ խաբեալ յայլմէ ` տարաւ թուղթս մատնութեան, եւ պատճառք եղեւ գալստեան Օսմանեանց ՚ի վերայ Երեւանայ (1635), եւ ինքն ՚ի նոյն դաւաճանէն ( Մուրատբէկ ) սպանեալ արկաւ ՚ի հօր աղբի: Յառման քաղաքին, եօթնհարիւր Պարսիկք ելին զի գնասցեն ՚ի Գեանճայ, եւ գնացին մինչ ՚ի յանդաստանս Քանաքեռոյ, ՚ի տեղին որ կոչի Աւանփոս, եւ տեսին անդ իջեալ զօրք Օսմանցւոց. անկան ՚ի վերայ նոցա եւ կոտորեցին, եւ աւար առին զինչսն … փախուցեալ գնացին ՚ի Գեանճա »: - Ի մեծի սասանութեան Երեւանայ յամի 1679» եւ ՚ի Քանաքեռ գիւղ, ասէ բնիկն Զաքարիա, ոչ մնաց բոյն մի հաւու. եւ էր զարմանք, զի ՚ի նոյն Քանաքեռ ` տան մի անկան չորեքին որմունքն, եւ տանիքն ՚ի վերայ չորս սեանց եկաց անշարժ որպէս թէ կախեալ յօդոյն … Ի հայրենի գիւղն իմ ՚ի Քանաքեռ թուեցին զմեռեալսն 1228. ոչ մնաց շուն, ոչ կատու, ոչ հաւ »: Ի թուոյ այտի մեռելոյդ եւ ՚ի ցարդ մնացուածոյ աւերակաց շինուածոց ` վկայի մեծութիւն եւ բազմամարդութիւն Քանաքեռոյ, զոր եւ խանք Երեւանայ ամարանոց իւրեանց կարգեալ էին. ուր արդ են տունք Հայոց իբրեւ 160, եւ ոգիք իբր 1200. եկեղեցիք երկու ` կոփածոյ խարտեալ քարամբք շինեալ, մին յանուն Ս. Յակոբայ Մծբնացւոյ, յորում գոյ թուական ՌՃԽԴ (1695), եւ կարծի նորոգ շինութեանն յետ աւերածոյն ՚ի սասանութենէն. այլ տանիքն եւ սեղանն նորոգեալ են յամի 1793: Սա թուի Ներքի Ս. Յակոբ կոչեցեալ եկեղեցին ` յամի 1708, յորում քահանայք նորին ստորագրեն Կոնդակի Աղեքսանդրի կաթողիկոսի. եւ թուի միւսոյ եւ հնագունի եւս համանուն եկեղեցւոյ եղեալ անդ: Իսկ այժմեան երկրորդ եկեղեցին փոքր ` Ս. Աստուածածին կոչեցեալ, ՚ի բարձրաւանդակ տեղւոջ կայ, երկոքումբք մատրամբք կամ աւանդատամբք. այլ գաւիթն ` որպէս եւ միւսոյ եկեղեցւոյն ` աւերեալք են, նոյն թուական է եւ սորա շինութեան, այն է 1695, որպէս ցուցանէ արձանագիրն եւ չափաբանեալ ` ՚ի վերայ արեւմտեան դրանն.

Աստուածային շնորհաց Հոգւոյն արքայարան.

Որ եւ կոչի Աստուածածին կոյս Մարիամ,

Գեղեցկաշէն եւ բարձրաբերձ յոյժ աննման,

Եւ անմարմնոց լուսեղինաց է բնակարան.

Քրիստոնէից մեղաց սրբիչ եւ քաւարան.

Վաճառականքն ամենեքեան ժողովեցան

Հալալ ընչից եւ մթերից յօժար տովան ?,

Կանգնեցուցին պայծառ դիմօք ազնվական.

Գլուխ կանգնեալ վերակացու Խօջայ Աղաջան

Թվին Հայոց որ է Ռ երկ ոբելին ԽԴ …

Շուրջ զսովաւ կան պարիսպք եւ սենեակք, վասն որոյ կարծի մենաստան լինել. զի յիշէ Զաքարիա ( Ա. ԻԹ ) եւ վանս ՚ի գեղջս, ուր կայր վերոյիշեալ եպիսկոպոսն Միքայէլ: - Ընդարձակ այգեաց եւ պարտիզայ Քանաքեռոյ, որք ըստ Գերմանացւոյ ճանապարհագրի ուրումն բանից ` ովասիս իմն երեւին ՚ի միջի այլոց շինից, ազնիւ են եւ պտուղք, եւ առաւել խնձորն, տանձ եւ թութ: - Ի սկիզբն դարուս (1804) այսր զերծաւ Ապպազ Միրզա շահորդի Պարսից ` պարտեալ ՚ի Ռուսաց ` ՚ի սահմանս Էջմիածնի, եւ ընդ հուպ ելիք եւ զսա: - Յամին 1864 ՚ի պեղուածս արտորէից ` յայտնեցան ընդ գետնաւ մատուռն եւ տապանք նշխարաց Սրբոց ` համարելոց Թադէի, Սանդխտոյ, Ռոսիոյ կուսի ?, Յովհաննու եւ Մովսիսի. այլ զզիարդն ոչ գիտեմ ստուգիւ:

Սակաւուք հեռի ՚ի գեղջէն յԵլ. Հր. ՚ի վերայ ճանապարհին որ տանի ՚ի Գեղաքունի, ՚ի ծայր անդաստացն ` կայ գերեզմանատեղի հին, յորում եւ քառակուսի մահարձան մի գեղաքանդակ խաչվիմաւ, յարեւմտակողմն, զորով շուրջանակի արձանագրեալ կայ բանս, յամի 1265.

Ահաւոր անուամբն Աստուծոյ ես Պետեւին եւ կենակնց իմ Աւագ տիկին կանգնեցաք զխաչս բարեխաւս մեզ եւ յիշատակ հոգոց մերոց: Եւ հայրենիք այգիս զաւակաց մերոց Տղա Ասլանին եւ այլ տղոցն: Եւ սահմանեցաք զտեղիս հանգստարան մեզ եւ խաչս գերեզմանաց մերոց պահապան. Գրողս զՄխիթարիչս յիշէք. ի թու. ՉԺԴ…

Եւ այլ արձանագիր 1306 ամի ՚ի հարաւային դիմի, որ ծանուցանէ զվաճառումն եւ զստացուած յիշեալ որդւոյն.

Յանուն Աստուծոյ ես Պարա… գի իմ Ճաճնա եւ մայր իմ եւ քվերք իմ Մաթութս Նաս-Խաթունս ծախեցաք մեր սրտայաւժարութեամբ զմեր հայրենիք այգիս Պետեւաին: ԳՌ: ԲՃ: սպ(իտակի). անպակաս առաք. Աստուած շնորհաւոր առնէ, հալալ հայրենիք յորդեցէ յորդիք. ոչ ում դաւի չկա ոչ մերոց ոչ աւտարաց. ով դաւի անէ ՅԺԸ ից նզոված. տուգանք տայ Ծ. դեկ(ան). թվիս ՉԾԵ … վկա Աստուած եւ Աղուչամին, Կուլան, Տիրերն, Վահրամ, Անթն, Դաւիթ, Առաքելն, Կարապետն, Ստեփաննոս, Մխիթար վդ (վարդապետ), Խոցադեղ, Յակոբ, Աշրեֆն, Խաչենեցի Վահրամ, Գ Բ Դ? Անպատ, Բարսեղ երէց, Ամիրդարն Բճնեցի, եւ Մխիթարիչ երէց որ զգիրս գրեցի, դահիակն. Յիսուսի. Պ. ի պարտն, եւ, Ծ. Պ: Շահնաին եւ Մեղունային:

Ի Քանաքեռ գեղջէ ընծայեցաւ առ մեօք ( եօթներորդ ազգ ՚ի նախահաւուն իւրոյ բնակելոյ աստ ) Խաչատուր Աբովեան Սարկաւագ ( Դ 1842), որ ընդ Բարողի գերմանացւոյ ել նախ ՚ի կատար Մասեաց, եւ եթող իւր անմոռաց յիշատակ եւ անուն ` Վերք Հայաստանի առատաբան եւ եռանդաշարժ վիպասանութեամբն, յորում դրուատէ եւ ողբայ զքաջ հայրենակից իւր Աղասի, եւ եղեւ իսկատիպ եւ սիրելի, եւ թերեւս աննման նախաօրինակ ազգայնոց վիպասանից ժամանակիս: - Վասն լաւութեան օդոց տեղւոյս, զի եւ իբր 850' բարձր են դիրքն քան զԵրեւան քաղաք, աստանօր յարեւելից կուսէ գեղջն հաստատեալ է Ռուսաց անկելանոցս զօրականին: