Այրարատ

156. ԱՂՋՈՑ ՎԱՆՔ

Սակաւուք հեռի ՚ի սոցանէ յԵ. Հր. Այրիվանից, ՚ի համանման զառէջս գետաձորոյն կայ երկրորդն յերից մեծահռչակ  վանորէից վիճակիս, զատ յայլոցն բազմաց, որպէս վկայէ լինել աշխարհագիրն Վարդան ` յետ յիշելոյ զերիսն. զԱյրիվանս, զՀաւուց թառ եւ զԱղջոց վանս, « եւ այլ բազում վանորայք ». եւ զսա ասեմք երկրորդ, ըստ գրիցն, յերկոցուն միջի կալով, այլ երրորդ ըստ մեծութեան եւ հռչակի, սակայն թերեւս սխրալի քան զայլսն ` սկզբնաւորութեամբն եւ կոչմամբ, յորմէ եւ մերձակայ գիւղն ` այժմ ամայացեալ, ուստի ընծայեցաւ ծննդեամբ Մելիքսեդ  կաթողիկոս  ՚ի կէս ԺԶ դարու. եւ գեօղն ՚ի վանացն ` քան թէ վանքն ՚ի գեղջէն երեւի առեալ զանունն. ոչ զմթութիւն նշանակելով ( աղջ, աղջամուղջ ) այլ զնախատիպ աղջիկ բառի. եւ այս ՚ի սակս ոմանց յընկերաց հրաշառաք կուսանացն Հռիփսիմեանց որոց հեզագնաց գարշապարք ` եւ ՚ի դժոխակոխ ափափայս լերանց գաւառիս ` շաւիղս շուշանափայլս յարդարեցին ՚ի վերելս երկնաչուս. թէպէտ Յայսմաւուրք չասեն յայտնապէս զգալ եւ երեւել այսր ` կուսանացն, այլ վկայութեամբ կոչմանն ` հաստատեն զնոյն, յայտնի եւս զքահանայիցն ` որք ընդ նոսա եկին ` ասեն, զերիս ՚ի նոցուն փախուցեալ ելեալ ՚ի լեառն Գառնոյ եւ անդ կատարեալ խաղաղութեամբ եւ առանձինն զմիոյն Ստեփանոս կոչեցելոյ « որոյ անդ ` կեցեալ կատարեցաւ ՚ի Քրիստոս եւ թաղեցաւ ՚ի տեղւոջն, եւ յետոյ Սուրբն Գրիգոր ազգմամբ հրեշտակաց  եկեալ, արարին զտեղին վանք միաբանակեցաց, որ մինչեւ ցայսօր կոչի Աղջոց վանք. եւ զանունն, եւ ուսաւ ՚ի հրեշտակէ ` Ստեփանոս »: Նշխարք նորին թուին յետոյ բաժանեալ յայլ եւ այլ տեղիս. քանզի Վարդան աշխարհագիրն եւ այլք ` յիշեն ուրոյն « զԱջ Ս. Ստեփանոս քահանային ». ընդ նմին յետոյ եդաւ եւ Աջ Ս. Արիստակիսի, եւ այլ եւս սրբութիւնք, ըստ յիշատակագրի ուրումն յամի 1442 որ աւանդէ եւ զանուանս եկեղեցեացն  որք արդ ՚ի սպառ անծանոթ մնան մեզ, ոչ ուրուք ՚ի յետին ժամանակս քննեալ զտեղին. եւ գրէ նա այսպէս. « ՚ի Չորս Քեղոյ, ՚ի վանքս Աղջոց, ընդ հովանեաւ Սուրբ Աստուածածնիս եւ Սուրբ Կաթուղիկէս, եւ Ս. Ստեփանոս նահատակիս, եւ Ս. Աջոյս, եւ Թրի Ս. Նշանիս եւ Ս. Խաչիս, եւ Թեւատ Ս. Գրիգորիս, եւ այլ բազմահաւաք Սրբոցս որ աստ կան հաւաքեալ »: Նոյն գրիչ Գալուստ եւ ՚ի յիշատակի այլոյ գրոց յայտնի ասէ զԱրամունից Ս. Խաչն: Նման սմին Վարդան եպիսկոպոս ` յամի 1471, ընդօրինակէ աստ աւետարան մի « ՚ի Ձորս Ք     ղայ եւ ՚ի վանքս Աղջոց, ընդ հովանեաւ Ս. Ստեփանոսիս, եւ հրաշափառ Կաթուղիկէիս, եւ Մօրս Լուսոյ Ս. Աստուածածնիս, եւ այլ բազմահաւաք Սրբոցս ` որ աստ կան »: Գալուստ որ աբեղայ կոչէ զինքն երեւի գրիչ յաջողակ, զի գտանին այլեւայլ ձեռագիրք նորին Ս. գիրք, յորոց մի եւ Աւետարանն ` յորմէ պատկերս ( Թիւ 149):

Զգլխաւորս ՚ի սրբութեանց աստի ` զերկոսին Աջսն ` ՚ի սկիզբն ԺԷ դարու Մելքիսեդ կաթողիկոս ` բնիկն տեղւոյս, թանկագին պահարանօքն « բերեալ եդ ՚ի գրաւ առ այլազգի մահմէտականս, եւ առեալ դրամ ետ պարտատուացն »: Առ նովին ժամանակաւ յամի 1610 առաջնորդ վանացն էր Միքայէլ եպիսկոպոս, որ եւ ստորագրէ կաթողիկոսական կոնդակին առաքելոյ ՚ի Լեհս, այսպէս. « Ես Միքայէլ առաջնորդ սուրբ ուխտիս Աղջկուց վանացն, որ է Նահատակ Ս. Ստեփանոս քահանային, վկա ' եմ այս բանիս եւ նամակիս »: - Յետ սորա յամի 1625 յիշէ  Զաքարիա Սարկաւագ զմի ՚ի միաբանիցն ` Պետրոս Աբեղայ, որ ետ նմա ծանօթս զհանդիպելոցն ՚ի կողման ` ՚ի Վրաց եւ ՚ի Թուրքաց: - Աստանօր Մեծն Վարդան վարդապետ զՄեկնութիւն Դանիէլի մարգարէի ` զսկսեալն յամի 1267 ՚ի վանս Վիրապին ` աւարտեաց ՚ի միւսումն (1268), որպէս գրէ ՚ի յիշատակարանի գրոցն, « եւ կատարեցաւ ՚ի ՉԺԷ, առաջի սուրբ եւ փառաւոր նահատակիս ` Ս. Ստեփաննոսիս, ՚ի Ս. ուխտս վանիցս, յառաջնորդութեան Երեմիայ գովելի ասպնջականի եւ գոհանալի եղբարց ». եւ աստ ընդ երախտաւոր պարոնաց ժամանակին եւ իւր, ( Սադունի, Սմբատայ, Քրդի ) յիշէ եւ զՊռօշ, որոյ թերեւս սեփականութիւն եւ ձեռակերտք էին եւ ՚ի սմա, որպէս ՚ի մերձաւորն Այրիվանս. զի, որպէս ասացաք, չգիտեմք ինչ զեկեղեցեացն եւ զարձանաց տեղւոյս, խախտելոյ ընդ այլոցն ՚ի մեծի ժաժին Երեւանայ, այլ եւ ընդ նոսին նորոգելոյ. զի եւ յետ այնր բնակութիւն վանացն, ուր ` ՚ի սկզբան ԺԸ դարու ` Մովսէս ոմն էր վանահայր: Նաեւ ՚ի կէս այնր դարու իբրեւ շէն յիշէ Սիմէոն կաթողիկոս ՚ի Ջամբռ մատենին, եւ վիճակս նմին յերկրին Երեւանայ ` զգեօղսն Ճաղթռան, եւ զՄեծ եւ զՓոքր Գլան (?): - Թուի թէ եւ ցարդ կանգուն կայ եկեղեցին. քանզի Անգղիացի ուղեւորն Մորիէ ( յամի 1813) յիշէ հանդէպ գեղջն զԳըզ-գալէսի բերդ հին քառակուսի եւ աշտարակազարդ. յակնադիտակ եւ գրեաթէ յանմատոյց լեռնավայրի, եւ եկեղեցի առ նմին. անունդ եւ տեղին միաբանին ընդ Աղջոյն, զի եւ մեծ աշխարհացոյց Ռուսաց ` վանս գրէ եւ ոչ բերդ զԳըզ-գալէսի: