Այրարատ

193. ՈՐԴՆ ԿԱՐՄՐՈՅ

Բայց ինչ մի կարի յոյժ սքանչելի մտաց ` ինձ թուին նշանակեալ, թերեւս ոչ հասարակաց ` այլ որոց ընդ բնութեան եւ զհաստիչն բնութեան սիրիցեն նշմարել, եւ ՚ի փոքրագոյն հաստուածս ` զանհաս նորին մեծութիւն եւ զամենիմաստ տեսչութիւն, եւ աստանոր այնքան առաւել ինձ յաւեէտահրաշ ` որքան զի եւ ընդ անհուն իմն մեծութեան բնականի ` ՚ի նժար կշռոց  մտաց կարգի ինչն ամենափոքրիկ ` հատ մի, այլ հատ կենդանի, ընդ երկնաբերձ մեծին Մասեաց, փանաքի Որդն Կարմրոյ:  Ի վերելս լերինն նախ իբր ՚ի 14, 000 բարձրութեան գտին ուղեւորքն որդնուկ մի կարմրուկ եօթնապիտակ տեսակաւ (Coccinella septempunctata) եւ ՚ի վեր եւս ամբարձեալ անդր քան զ '15, 500 մերձ ՚ի ստորոտս կոնաձեւ գագաթանն ՚ի միւս այլ եւ մեծագոյն եւս ՚ի նմին ազգէ, կարմիր դալկագոյն, յայտ է թէ ՚ի ծանծաղ ինչ ցամաք տեղիս իբրեւ ՚ի հովիտս  ( ովասիս ) սառամանեաց, զոր պատրաստեաց նոցա ` Այն, որ ազգակցի նոցին կամ խնամւոյ ` հրամայեաց երբեմն անտեսանելի  ատամամբքն կրծել կործանել ՚ի գլուխ մաղձակոծեալ մարգարէին ` զհովանեակն  դդմենի. եւ Որ ետ Սարդի եւ Շերամոյ ` զհանճար նախօրինակ հիւսուածոյ եւ Մեղուի ` զգործ գերագոյն քաղցրութեան, որպէս եւ սմա ` զհիւթ գերագոյն  գունոյ կարմրերփենի: Ոչ ինչ մի է սա առ մեծութեամբ լերինս. ոչ ինչ եւ կաթ մի կարմրոյ իւրոյ ` առ անբաւ նորին ձիւնասփիւռ տարածութեամբ բայց մեծ ինչ երեւի հանդիպումն սորա յայսքան բարձրութեան եւ յայսպիսումն ցրտութեան սահմանի, եւ մեծագոյն եւս ` շնչովն կենդանութեան, որով ոլոռնաչափ ճճին յաւէտունակ ոմն է քան զթանձրադանդաղ զանզգայ զանգուած ոլորտացեալ կուտակացն եւ կատարաց: Քանիպատիկ տառապանօք զյանդգունս ՚ի բանասէր կամ զբօսասէր արանց փորձել զվերելս ՚ի կատար Մասեաց, եւ սակաւուց յաջողել, յետ այնքան երկար պատրաստութեանց եւ տագնապի եւ վտանգի կենաց. եւ այն առ վայրկեան մի ժամու. իսկ առ ինչ արդեօք ( բուռն եւ մտաց հարցանել ) փոքրիկդ յորդիս բընութեան: Որդնդ աղկաղկ, առ ինչ քո վերելք կամ կայանք ՚ի սահմանս հողմոց եւ մրրկաց, տարափոյ ձեան եւ սառամանեաց անլուծից: - գուցէ՞ ինչ եւ քո հետազոտութեան խնդիր ՚ի բարձունս անդ կամ ( եթէ ոչ ծաղու թուիցին բանքս ) իցե՞ն եւ յազգի անդ քում որպէս ՚ի մարդկայնումս ` յոմանս բարք մենասէրք  անջատել հրաժարեալ ՚ի միաբան յընկերահաշտ ժողովոց, եւ առանձնակեացս  լինել կամ թէ արդեօք ՚ի մէնջ իսկ ՚ի շահասէր ընչաքաղցիցս մարդկանէ նախանձորդաց թաքուցելոյդ  ընդ նրբաթաղանթ չիթ մի գեղեցիկ գունոյ խոյս տուեալ յանմատոյցն հասարակաց սոցին ոտից, զերծուցեր զպարգեւդ բնութեան եւ զողջոյն իսկ զառօրեայ կեանսդ ` յանքոյթ ամայութեան անվայր վայրացդ: - Այլ թերեւս զարմանասքանչ եւս իցէ նսիհ որդանս, ոչ ՚ի ստորուստ հանգոյն հանդիպողաց նորին վերելակեալ, այլ ՚ի բարձանց ՚ի վերնակատարաց անտի իջեալ ընդ Նոյեան ընտանեաց ՚ի սփռել համասեռիցն ՚ի ստորոտս Մասեաց, գուցէ ոմանց յորդանց այտի կամ ՚ի նոցին սերմանց անկեալ կռուեալ ՚ի ծակս եւ ՚ի ծերպս կոհակացն, կամ յազազուն ինչ սէզ, ՚ի բազմահազար  ամաց ժամանակաց հետէ ` անընդհատ սերընդեամբ ՚ի ձու եւ ՚ի ձագ, երկարատոհմ քան զամենայն տոհմս մարդկան, եւ հաստատաբնակ   քան զամենայն Հայորեար, յազգէ յազգ տեւեցին մինչեւ ցայժմ, մինչ յոգունց յազգաց սերելոց յելելոցն եւ յիջելոց ՚ի տապանէն ` ոչ եւս ճանաչին սերունդք, եւ ոչ լսին անուանք: Թագաւորութիւնք բազմադարեանք  տիրողք աշխարհաց  անհետացան  ընդ երկրաւ, եւ կէտ մի կարմիր,  շարժուն խայծեալ ՚ի կուշտ ահագին եւ մեռունակ լերինն, կենդանասերեալ զուգընթանայ յարահոլով ժամանակի … Երթ առ մրջիւն, ով վատ, առաքէր Սողոմոն ե ' կ եւ առ Որդնո Կարմրոյ ով բարձրամիտ եւ խոնարհեալ քննեա իբրեւ ՚ի հրաշալեաց Հասաչին ` զբնութիւն դորա եւ զկայանսն  ՚ի լերինս Արարատաց …

Իբրեւ զմի ՚ի սեփականագոյն բերոց Այրարատ աշխարհի եւ ՚ի վաղուց ծանուցեալ զՈրդն Կարմրոց յիշեցաք ՚ի ներածութեան տեղագրի սորին վկայութեամբք Մ. Խորենացւոյ եւ Ղ. Փարպեցւոյ, որ սուղ բանիւ ծանուցանէ եւ զկարմրատեսիլ գոյն նորին ընծայել օգտասիրացն ՚ի շահ եւ ՚ի շքեղութիւն այսինքն ՚ի զարդ պաճուճանաց առանին, եւ ՚ի վաճառ յօտար հրապարակս. զի կամ ոչ գտանիւր  ճճիդ  պիտանի ՚ի մերձաւոր կողմանս, կամ ոչ ընտիր որպէս ՚ի Հայս որպէս եւ է իսկ ցարդ. քանզի բազում ազգք են որդանդ ՚ի զանազան  աշխարհս, այլ յԵւրոպա միայն ՚ի Լեհաստան գտանի լաւն (Coccus Polonicus) եւ նմանագոյն հայկականին. այլ առատութեամբ ՚ի Մեխիգոյէ ՚ի Նոր աշխարհէ բերի, որ փոքրագոյն է եւ ոչ շատ քաջագոյն: Հայկականն զոր արդ բնապատումք Ծիրանաբեր կոչեն (Perphyrophora) երկակերպ է. արուն ` ճանճաձեւ էգն բուն որդն ` տափակ ՚ի ներքոյ, կորնթարդ ՚ի վերոյ, արտաքուստ շառագոյն կամ կարմրաթուխ ՚ի ներքուստ մանիշակագոյն, յորում հատք մանրկունք նշմարին. յորոց ` լուծեալ տարաքննութեամբ արտագրի նիւթ ինչ կենդանական, եւ այլ նիւթ իւղային պարարտ եւ սակաւ ինչ հոտաւէտ, դարձեալ, փոսփատ քլորուտ, եւ այլն եւ յատկապէս նիւթն բոսորային: Պատմիչք մեր վերոյիշեալք թուեցուցանեն յարմատոց անտի բուսոցն յոր երեւին ` ընծայիլ որդանցն, եւ զբոյսն ոմն կոչէ Սեզ, յորմէ եւ Որդունս սիզաբերեալս միւսն « Եղեղնասեր արմատս ասէ, եւ ՚ի նմանէ ծնեալ որդունս »: Ի ստոյգ արդի տեսողաց գիտակաց ճանաչի այն Սեզն Pimpinella ըստ բուսաբանից ըստ այլոց Poa եւ punges կամ Aeluropus levis եւ ճախնային կողմանցն Dactylis literalis Յամարան ընծային որդունքն ` խուռն եւ համակ կռուեալ պատեալ զսիզովք, եւ մարթ է ասել եթէ ծածկեն ընդ բուսոցն եւ զերեսս երկրի. վասն որոյ եւ դիւրութեամբ եւ առատութեամբ ժողովին յօգտասիրաց ըստ Փարպեցւոյն եւ ցամաքեալ լինին իբրեւ հատս պղպեղի  կամ սերմանս թխորակս. այլ արկեալ ՚ի ջուր կամ յալքոոլ ընծայեն զհրաշալի ծիրանեփառ պայծառութիւն կարմրոյ որ ՚ի սկզբանց անտի յայտնութեան գանձեալ գունոյն ` վարէր ՚ի ներկուածս կտաւուց եւ այլ նիւթոց որպէս եւ ՚ի քարտըս եւ ՚ի մագաղաթս ՚ի գիր եւ ՚ի դրոշմ արքունական եւ սրբազան տառից եւ պէսպէս զարդուց. եւ ՚ի դարուց հետէ ՚ի շուք կոնդակաց կաթողիկոսացն  Հայոց, որպէս արդեօք երբեմն եւ հրովարտակաց թագաւորացն Այրարատայ եւ աւագ որերոյն: Դուն ուրեք վարին որդունքն եւ ՚ի դեղ ցաւոց ջղաց եւ մկանանց:

Յատկագոյն որդնաբեր սահմանք Այրարատայ են ստորոտք երկոցուն Մասեաց, կողմանք Խորվիրապի ափունք Երասխայ, մանաւանդ հիւսիսակողմն ` յԱրագածոտն ` Կարբի եւ Սարտարապատ վիճակք, եւ գաւառն Կոհայից: Ի կաւուտ եւ ՚ի պարարտ սկախառն երկրի ողողելոյ ՚ի գետոյն, մեծապէս աճէ  Սեզն հայկական որոյ ցողունք ճապաղեալ տարածանին զերկրաւ ` նիզակաձեւ մաշկօք կամ թեփօք, եւ ոմանք սակաւ ինչ կանգունք ` արձակեն տերեւս եւ ծաղկունս մանունս, ՚ի փեճեկս ցօղնոյն եւ յանկիւնս տերեւոյն ` ընձուին կամ ծնանին  որդունքն յամսեան յունիսի ոլոռաչափ մեծութեամբ զառաջինն ` երկրամած մնալով ընդ սիզոցն ՚ի զօրանալ ջերմութեան արեգական ` ելանեն ՚ի վերին երեսս. եւ ուրեքն այնքան խիտ եւ հոծ գտանին ` մինչեւ զորդ իմն նկարէն կարմրերանգ ցուցանել զերեսս գետնոյ, եւ արօտական պաճարացն ` կարմիր կոշկունս ագուցանել: Արուն կամ Ճանճն այրարատեան կարմրոյ սեւաթոյր է, թափանցիկ թեւոք ` վարդագոյն եզերօք, մեծակն կամ բազմաչեայ երկայնոտն երկայնագի ասուորակ կամ մետաքսակերպ էգն ` որդն ձուաձեւ կարմրորակ կրկնակի եւ առաւել մեծ քան զարուն, վեցեակ մանր եւ թուլատարր թաթլովք, որովք գրեաթէ կարէ իսկ ոչ կանգուն կալ:

Ազգային մատենագիրք մեր ոչ յիշեն ( որպէս զայլ բազում ինչ ) եթէ եւ ե՞րբ առաքէր ՚ի Հայոց զարդդ կարմըրութեան ` յօտար աշխարհս ՚ի վաճառ. Պարսիկ կամ Արար հեղինակն Իստահրի ՚ի տասներորդ  դարու, ծանուցանէ յայտնապէս զի ՚ի Դունայ եւ ՚ի Պարտաւայ հանէին զայդ ՚ի վաճառ եւ ՚ի յետնոյս ` տանէին մինչեւ ՚ի Հնդկաստան, յ ' ԺԳ եւ ԺԴ դարս բերեալ լինէր յԻտալիա ընդ Միջերկրականն ` յանուն Վրաց (Cremesi giorgianesco) եւ վաճառէր լիտրն ( որ է 500 դրամ ) ֆլորին ոսկւոյ միոյ, ընտիր տեսակն 2 ոսկւոյ, ( ըստ նիւթականին ոսկին այն արժէր 12 կամ 13 ֆրանգ, ըստ արժէից ժամանակին կրկին եւ առաւել ): Յիշէ եւ Սպանիացի հռչակեալ ուղեւորն եւ գրիչ գործոց Լանկթիմուրի ՚ի սկիզբն ԺԵ դարու զՈրդն հայկական ժողովեալ ՚ի Մասեաց ոտին, եւ վարեալ ՚ի ներկուածս կերպասուց: - Յիշխանութեան Պարսից ՚ի վերայ երկրիս մերոյ ` կուսակալք իսկ Երեւանայ խնամով տային ժողովել զորդն ՚ի սահմանս վարչութեան իւրեանց եւ առաքէին ՚ի վայելս պաճուճասէր Պարսից, ՚ի փոխանակել զնոսա այժմեան Ռուսաց պետութեան ` նոյնպէս առնէին եւ կողմնակալք  Հայկական Նահանգին. յորոց մի յառաջնոցն եւ ազգային Բեհրուտեանն Բարսեղ ` յորդորեաց ՚ի գործ զայն ժամու հռչակեալ Ծաղկարար Սահակ Տէր Գրիգորեան եպիսկոպոս Էջմիածնի ` զաշակերտ Տեառն Յովհաննու ճարտար գրագրի. որոյ յամի 1833 երթեալ ՚ի կողմանս Խորվիրապի ժողովեաց  իբրեւ 50 կշիռ ( քիլոգրամ ) եւ առաքեալ առ Կովկասեան փոխարքայն ` վարձս եւ պատիւ առթեաց եպիսկոպոսին: Գրէ սա ինքն յիւր յիշատակագիրս, եթէ « Նախ քան զժամանակն որդանց ելանելոյն ՚ի բնոյ, ընդ Խորվիրապայ յաջորդ Սիմէօն Վարդապետին եւ ընդ թարգման Ասլանովին ` գնացի յայնկոյս Երասխայ, յաղագս տեսանելոյ անդ եւս զտեղի Որդանցն … Տեսի յեզերս գետոյ անդ ` որքան բաւէ է տեսանել աչաց ` զտեղի Որդանցն Կարմըրոյ  յոյժ բազմութեամբ »: Յիշէ եւ զսահմանս  կամ զտեղիս բազմութեան որդանցն, զերկոսին ափունս Երասխայ եւ զՍեաւ ջրոյ ` որ առ Խոր Վիրապաւ, եւ « Շորլու գիւղի հանդն որ կից է Սարվանլար տաճկաբնակ գիւղին սկսեալ աստէն ` գնա հասիր Իւվա ՚ի Դարղալու (333), Խորվիրապ, Ղարղորլու, Նեվձլու (319), Շարբու, Դահնայից  սկսեալ ` մինչեւ ցՂարաղալա (285) լի է յեզր Երասխայ, յայսկոյս  եւս է ՚ի Բայրամլու  ՚ի Բաշքեանդ (289) եւ այլն ուր որ աչք մարդոյ բռնէ ` ընդ ամենայն տեղիս լի է, մարդ ` պետք է որ կորուսանէ  մինն եւ գտանէ տասն »:

Զատ յԱյրարատեան գաւառացս ` յիշի եւ յերկոսին ծագս Հայաստանեայց  երեւել Որդանդ Կարմրոյ, այսինքն ՚ի կողմանս Կարնոյ ` յարեւմուտս եւ ՚ի Մարանդ ` յարեւելս զյետինս  զայս յիշէ Շարտէն յ ' ԺԷ դարու, հաւանօրէն գտանի եւ յայլ կողմանս անյիշատակս կամ անծանոթս ինձ, բայց ոչ կարծեմ առատ եւ ընտիր որպէս զայրարատեանս այս սիզաբերեալ  ծիրանեբուղխ: