212.
ԱՆՈՒՆ.
ԵՊԻՍԿՈՊՈՍՔ
Բագրեւանդ
՚ի
միջի
կալով
երկոցուն
հնագոյն
կայից
Հայկազանց
մերոց
նախնեաց.
Այրարատեան
նահանգին
՚ի
հիւսիսոյ
եւ
Հարքայ
եւ
Ապահունեաց
Տուրուբերանոյ
՚ի
հարաւոյ
չիք
երկբայել
զի
բնակեցաւ
եւ
՚ի
նոցուն
զարմից
՚ի
սկզբան
տարածման
սերնդոցն
Հայկայ,
վասն
որոյ
եւ
Այրարատայ
աշխարհին
յարակից
մասն
եկաց
մնաց,
թէպէտ
եւ
արտաքոյ
Երասխեան
հովտի.
եւ
անունն
իսկ
ցուցանէ
զի
չէ
այլոյ
ինչ
տոհմի
կամ
ազգի
սեփականել
՚ի
սկզբանէ
որպէս
անուանակիրք
նոցին
գաւառքն
(
այսինքն
Տայք,
Ծոփք,
Աբեղեանք,
Բասեանք,
եւ
այլն
).
այլ
զտեղական
ունի
նշանակ
`
անդ
մասնկաւն,
որպէս
Վանանդ,
Հաբանդ,
Զարեւանդ,
Մարանդ
այլ
իմաստ
բնիկ
անուանն
Բագր
կամ
Բագրեւ
զանխուլ
մնայ,
եթէ
արդարեւ
հայկական
իցէ,
որպէս
թուի,
եւ
ոչ
պարթեւական
՚ի
Բագ
(
գիք
)
անուանէ,
որում
եւ
՚ի
ճահ
գայ
վասն
Բագաւան
կամ
Բագնեաց
աւան
գոլոյ
եւ
կոչեցելոյ
գլխաւոր
շինին
իւրոյ:
Եւ
է
մի
՚ի
սակաւուց
անտի
անուանց
աշխարհիս
մերոյ
ծանուցելոց
առ
օտարս
`
յառաջ
քան
զդպրութիւն
ազգիս,
զի
յիշատակի
յաշխարհագրէն
Պտղոմեաց
(
Ե.
ԺԳ
)
Բագրաւանդեան
կոչմամբ
եւ
ըստ
այլայլեալ
գրչութեան
ձեռագրաց
Բագրաւանդեան
առ
մերսն
իսկ
բազում
անգամ
ա
տառիւ
Բագրաւանդ
գրի:
-
Մասն
գոլով
արքունի
սեփականութեան
`
ոչ
ունի
առանձինն
տոհմային
պատմութիւն,
կամ
գունդ
զօրաց
յաշխարհախումբ
բանակին,
եւ
ոչ
նախարարս
եւ
իշխանս
`
՚ի
հնումն,
այլ
յառաջ
քան
՚ի
քաղաքականին
`
յեկեղեցականին
նշանաւոր
հանդիսանայ,
կամ
պարզապէս
ասել
`
՚ի
կրօնականին,
քանզի
եւ
կանխէ
քան
զքրիստոնէութիւն
`
հանդէս
կրօնական
պաշտամանց
՚ի
սմա,
եւ
առաջնորդ
լինին
մեծահանդէս
պայծառութեան
նորին:
Ոչ
է
յայտ
ե
'
րբ
եղեեւ
սմա
սկիզբն
կրօնականս
յառաջաւորութեան,
հաստատութեամբ
մեհենաց
՚ի
գըլխաւոր
շինին,
որ
եւ
յայն
սակս
կոչեցաւ
Բագնեաց
աւան
կամ
համառօտիւ
Բագաւան
պարթեւարէն,
որ
է
հայերէն
Դիցաւան,
յայտ
է
զի
այսպէս
ճանաչիւր
եւ
կոչիւր
տեղիս
անդստին
յ
'
Ա
դարէ,
եւ
վասն
այնորիկ
անդ
թաղեցին
«
զՄաժան
…
իբր
զքրմապետ
».
զորդի
Արտաշիսի
Բ,
սպանիչք
նորա
եւ
եղբարք
նախանձոտք,
Արտաւազդ
եւ
Տիրան.
իսկ
յետոյ
միւս
եղբայր
նոցին
Տիգրան
Գ
«
պատուեալ
զգերեզման
եղբօրն
իւրոյ
Մաժանայ
քրմապետի
…
բագին
՚ի
վերայ
գերեզմանին
շինեալ,
զի
՚ի
զոհիցն
ամենայն
անցաւորք
վայելեսցեն,
եւ
ընդունիցին
հիւրք
երեկօթիւք:
Յորում
եւ
զկնի
Վաղարշ
(
որդի
նորա
)
տօն
աշխարհախումբ
կարգեաց
՚ի
սկզբան
ամի
նորոյ
՚ի
մուտն
Նաւասարդի
»:
Յայտ
է
ամենեցուն
մերազնեայց,
զի
խափանելով
զհեթանոսական
տօնսն,
այլ
զաշխարհական
հանդէսսն
ոչ
կարելով
կամ
ոչ
կամելով
`
Ս.
Լուսաւորիչն
մեր,
զառաջինն
փոխեաց
՚ի
քրիստոսական
տօն,
եւ
զերկրորդն
՚ի
նոյն
յարեալ
`
սրբեաց,
զՍ.
Կարապետին
յիշատակ
հաստատելով
յաւուրս
նաւասարդաց,
եւ
մեծապէս
աճեցուցեալ
զպաշտօնն.
եւ
որպէս
մեծ
էր
պատիւ
տեղւոյս
յառաջն,
նոյն
եղեւ
եւ
՚ի
կարգի
քրիստոնէութեան,
աթոռ
մեծապատիւ
եպիսկոպոսի
հաստատեալ
անդ,
որ
ԺԳ
դասի
՚ի
թիւս
երեսնից
բարձրընկալ
եպիսկոպոսաց
կարգելոց
՚ի
Լուսաւորչէն.
եւ
՚ի
Գաւազանագիրս
ասի,
«
՚ի
Սրբոյն
Գրիգորէ
Բագրեւանդ
եւ
Արշարունիք
միոյ
եպիսկոպոսի
վիճակ
կարգեալ
էին
մինչեւ
ցվախճան
Քերթողահօրն
երանելոյն
Մովսեսի
եպիսկոպոսի,
ապա
զատուցեալ,
Արշարունեաց
եւ
տան
Կամսարականացն
»
եկաց
առանձին
եպիսկոպոս:
Ի
նոյն
Կանոնագիրս
ասի
քան
զսահմանեալն
պատիւ
եւ
բարձ
`
՚ի
վերագոյն
եւս
նկրտիլ
փառասիրութեամբ
`
առաջնոյ
յանուանէ
յիշեցելոյ
եպիսկոպոսի
վիճակին,
այն
է
Տուրք,
որ
զոյգ
ընդ
սմին
էր
եւ
Բասենոյ
եպիսկոպոս,
եւ
յետ
փոխման
Ս.
Լուսաւորչին
զինքնագլխութեան
իմն
կամ
զհաւասարութեան
եպիսկոպոսապետին
թեկն
ածէր.
եւ
ոչ
միայն
՚ի
բարօն,
այլ
եւ
՚ի
հաւատս
խոտորեալ
համարի
նա,
իբրու
սակաւուք
ընդ
Արիանոս
միաւորեալ
».
վասն
որոյ
խրատէր
Մակար
հայրապետն
Երուսաղէմի
«
զայնպիսին,
քաղցրութեամբ
՚ի
հնազանդութիւն
կոչել.
եւ
թէ
՚ի
նոյնս
(
՚ի
մոլորութեանն
)
մնասցէ,
խորշել
իբրեւ
յօտարէ
»:
-
Մեծապատուութեան
եպիսկոպոսի
վիճակիս
փաստ
իմն
է
եւ
աթոռակալութիւն
Ս.
Խադայ,
որ
սարկաւագապետ
գոլով
Մեծին
Ներսիսի,
՚ի
գնալն
նորա
«
՚ի
Յոյնս
`
էր
ձեռնադրեալ
…
յեպիսկոպոսութիւն
Բագրեւանդայ
եւ
Արշարունեաց,
եւ
հաւատաց
՚ի
նա
զամենայն
գործ
վերակացութեան
աշխարհին,
մինչեւ
ցժամանակ
իւրոյ
դարձին
»:
Բուզանդ
`
որ
համաձայն
Խորենացւոյ
զառաջինն
յիշէ
զայս,
ծանուցանէ
զյաջորդն
Խադայ
յայսմ
վիճակի,
Ասրիկ
անուն,
որ
եւ
փեսայացեալ
էր
յառաջագոյն
՚ի
դուստր
նորին:
Ի
կէս
Ե
դարու
առ
Վարդանամբք
՚ի
ժողովին
Արտաշատու
եպիսկոպոս
Բագրեւանդայ
անուանի
Եզնիկ
կամ
Եզնակ,
որպէս
թուի
քաջ
գրիչն
Կողբացի.
եւ
սմա
թուի
յաջորդեալ
Քերթողահայրն
մեր
Մովսէս:
Յետ
որոյ
ցդար
մի
ոչ
գտանեմք
զանուանս
յաջորդացն,
այլ
յամի
525
զՏիրիկ,
եւ
յետ
սակաւ
ամաց
զՄարկոս.
ապա
՚ի
սկիզբն
Ը
դարու
զՍտեփանոս.
յետ
որոյ
ոչ
եւս
գտանեմ
եպիսկոպոս
յանուն
գաւառիս.
այլ
այսպիսի
համարելի
է
Զաքարիա
՚ի
սկիզբն
ԺԱ
դարու
(1022)
Վաղարշակերտու
եպիսկոպոս
կոչեցեալ:
Յետ
երեքհարիւր
ամաց
(1321)
թուի
դարձեալ
յանուն
Բագաւանայ
կոչեցեալ
եպիսկոպոս
վիճակիս
Թադէոս,
՚ի
թղթի
Յովհաննու
ԻԲ
քահանայապետի
Հռովմայ,
յորում
Pacevan
գրի
անուն
վիճակին:
Իսկ
յետ
այսորիկ
չեն
ինձ
ծանօթ
յաջորդք
աթոռոյն
`
մինչեւ
ցելս
ԺԷ
դարու,
յորում
առաջնորդք
Ս.
Յովհաննու
վանաց
համարէին
եպիսկոպոսք
կողմանցս,
որպէս
եւ
մինչեւ
ցարդ.
յելս
անդ
դարուն
(1697)
արքեպիսկոպոսն
էր
Սարգիս
Կոփեցի:
Յետ
նորա
ծանօթք
են
Մխիթար
`
աստուածաբանութեան
վարդապետ
կոչեցեալ
յամս
1700
-
5.
-
Գասպար
1734
-
5.
-
Զաքարիա
1754
-
76.
-
Մկրտիչ
1783.
-
Սահակ
1786
-
1827:
Զսա
յաջորդեաց
յամի
1827
Գալուստ
վարդապետ,
զոր
եւ
հաստատեաց
սիւնհոդն
Էջմիածնի,
մերժեալ
զբռնաբարողն
Խնուսցի
Քուրդ
Յովհաննէս
եպիսկոպոս
(1829):
Յետ
Գալուստի
եկաց
Սիմէոն
վարդապետ
ցամն
1860:
Թէպէտ
եւ
մեծ
կենդրոն
հեթանոսական
պաշտամանց
էր
Բագրեւանդ,
այլ
եւ
քան
զյոլովս
՚ի
գաւառաց
կախեաց,
եւ
յառաջ
իսկ
քան
զԼուսաւորիչն,
մեր,
ընդունել
զլոյս
աւետարանին,
ըստ
մասին
միոյ,
յաշակերտաց
անտի
Ս.
Թադէի,
յՈսկեանց,
որոց
աշակերտք
եւ
հետեւողք
Ալանքն
Սուքիասանք
`
աստանոր
՚ի
ստորոտս
Սուկաւայ
կալան
բնակութիւն
եւ
նահատակեցան,
որպէս
տեսցի
՚ի
ստորեւ
՚ի
տեղագրին:
Խառնակ
իմն
բանիւք
ասի
առ
Մատթ.
Ուռհայեցոյ
պատմչի
՚ի
բերանոյ
Գագկայ
Բ
Բագրատունւոյ,
աստանոր
՚ի
Բագրեւանդ
նահատակեալ
եւ
Սարգսի
ուրուք
`
յորդւոյն
Մահմէտի
առ
Թէոդոսիւ
թագաւորաւ
իմա
զկայսրն
Թէոդոս
Գ,
որ
եկաց
յամս
716
-
7:
