Այրարատ

221. ԽԱՄՈՒՐ

ԽԱՄՈՒՐ վիճակ ընդ մէջ կայ Այնթապայ, Ալաշկերտոյ, Տիատինոյ եւ Բադնոցի. մեծաւ մասամբ դաշտավայր է ընդարձակ, եւ յուռթի արօտատեղի հօտից Համտիքի Քրդաց եւ այլոց տոհմից նոցին, որոց ընդարձակեցան սահմանք ՚ի գաղթել Հայոց յետ առաջնոյ Թուրք-Ռուս պատերազմին, (1829), այլ նուազեցին շէնք կամ գեօղք ` ոչ սակաւաթիւք, զի սորա եւ սահմանակից վիճակին Բադնոցի միանգամայն իբր եօթանասուն գեօղք միայն համարէին յետ գաղթականին, ՚ի կէս դարուս:

Գետակք երկու ՚ի հարաւոյ իջեալ ՚ի սահմանաց յիշեալդ Բադնոցի կամ հին Ապահունեաց գաւառի, Մանտալըգ եւ Պատիշէ ` ըստ քարտից ոմանց, խառնին յԱրածանի, իբր երկու փարսախաւ ՚ի ստորեւ գետակցութեան երկոցուն առաջից նորին, հուպ յիրար բերանացեալք: Յեզր առաջնոյն եւ մերձ ՚ի բերանն կառուցեալ կայ Խամուր բերդաւան ` հին եւ խարխարեալ պարսպօք, շուրջ ունելով բարձրաւանդակս, որք առաւել եւս տկարացուցանեն զնա ` ըստ պատերազմական արուեստի, ՚ի պաշարման ժամանակի: Տունք հազար էին ՚ի նմին ՚ի սկզբան դարուս, յորս սակաւուք Հայոց, այլն ամենայն Քրդաց: - Ի նախնեաց մերոց ոչ յիշի այս անուն, այլ հարկ է թէ էր շէն մի նշանաւոր եւ նիստ գէթ փոքու դեհպետի: Ուղեւորն գերմանացի Քոխ ` նշանակէ ՚ի գիրսն մերձ սմին ՚ի հարաւոյ քաղաքաւան մի հին Շաւգալէ կոչելով. այլ չասէ զորպէսն. ՚ի քարտս Ռուսաց նշանակի ՚ի նոյն սահմանս Շատալի հանգրուան, եւ նոյն թուի: - Ահմէտ Աղա ոմն էր իշխող կողմանցս յառաջ քան զամն 1850, յորում ձերբակալ եղեալ յՕսմանեանց ` աքսորեցաւ յԵրզնկա, վասն հարստահարելոյն գիւղորայս:

Իբր երկու մղոնաւ ՚ի հիւսիսոյ Խամուր բերդաւանի կայ Պօրճի մասուր գիւղ, առ Արածանեաւ, յորում եւ մենաստան Հայոց. որ թէ զի՞նչ կոչի կամ յինչ հանգամանս իցէ արդ, ոչ գիտեմ. դարու միով յառաջ (1773 - 6) Յովհաննէս վարդապետ ոմն էր առաջնորդ վանացն, որ եպիսկոպոս կեղծաւորելով ` բազում սուտ ձեռնադրութիւնս քահանայից արար, վասն որոյ կալեալ զնա Զաքարիայ եպիսկոպոսի առաջնորդի Ս. Յովհաննու վանից ` եդ յարգելս. ուստի փախուցեալ նորա չոգաւ առ կաթողիկոսն Սսոյ եւ ձեռնադրեցաւ ստուգապէս, այսպէս եւ կարծեցեալ քահանայքն ` ձեռնադրեցան վերստին ՚ի ճշմարիտ եպիսկոպոսէ:

Հանդէպ Պօրճի մասուրի գետակ մի թափի յԱրածանի յաջ կողմանէն ( յարեւմտից ), ՚ի ձորահովտի նորին նշանակին հանգրուանք կամ գիւղիկք, Աճիխան, Գարասու, Ղասէ, Պուպէ, Զատու, եւ այլն: Ի հիւսիսոյ Պօրճի մասուրի յեզր Արածանւոյ կամ Տամբատ գեօղ: - Յարեւմտից Խամուրի, եւ ՚ի հարաւոյ արեւմտից ` յաջմէ Արածանւոյ են Ավտի հանգրուան, եւ գեօղք ` Պօշքի, Խօքան. յորմէ ոչ հեռի ` յահեկէ գետոյն ( յելից ) Արապալը. եւ դարձեալ յահեկէն ` Տուդախ, հարաւագոյն քան զայլ յիշեցեալ գեօղեանդ, որոց անուանք եւ հանգամանք ծանօթութեան կարօտին: